سادق جەلال عەزەم بیرمەندی گەورە و ناسراوی عەرەب ئێستا لە تەمەنی 78 ساڵیدایە و لە ئەڵمانیە نیشتەجێ یە، یەكێكە لەو رۆشنبیرانەی كە بەبوێری رەخنەگرتن لە كۆمەڵگەی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناسراوە و هەموو كات كتێب و نووسینەكانی دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەسەر ئاستی عەرەبی و جیهان دروستكردووە، سادق عەزەم كە خاوەنی هەردوو شاكاری (ظهنیە التحریم و مابعد ظهنیە التحریم) ە، ئەم دوو كتێبە جیا لەوەی خوێندنەوەی هەمەجۆری لە ئاستی رۆژهەڵات و رۆژئاوا بۆكراوە، لەهەمانكاتدا بۆتە هۆكاری ئەوەی كە سادق عەزەم رووبەڕووی هەڕەشەی گروپە توندڕەوە ئیسلامییەكان بێتەوە و تەكفیری بكەن. سادق عەزەم لەبواری كاری فەلسەفی وەك ئەكادیمیەك و مامۆستای زانكۆ، لەچەندین زانكۆی عەرەبی و رۆژئاوا وانەی گۆتۆتەوە، لەساڵی 2007 لە زانكۆی بریستۆن لە بەشی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست توێژەر بووە و لەو چوارچێوەیە فەلسەفەی ئیمانۆئیل كانت تەركیزی لەسەر جیهانی ئیسلامیی و پێوەندییە هاوچەرخەكان بووە لە نێوانی ئەو جیهانەو وڵاتانی خۆرئاواییدا ئەم كاری كردووە، هەروەها بە داكۆكیكارێكی مافەكانی مرۆڤ ناسراوە..سەبارەت بە دوا پێشهاتەكانی دۆخی سووریا و ڕۆڵی كوردی ناو ئەو وڵاتەو هەڵوێستی هەرێمی كوردستان و زۆر بابەت و مەسەلەی تر گۆڤاری گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ بیرمەندی گەورە سادق جەلال عەزم سازداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

بۆ پشتگیری كردنیان لەگەلی سوریا ستایشی هەڵوێستی ئازایانەی سیاسەتی هەرێمی كوردستان دەكەم

گوڵان: ئایا بەهاری عەرەبی بریتیە لە بەهاری نەشونماو گەشەكردنی ئازادی گەلانی ناوچەكە، یان دەكرێت وای لێ تێبگەین ئەم بەهارە فڕوفێڵ و قۆرخكاری كردنە سەر ئیرادەو ئازادی ئەو گەلانە بێ؟ ئەگەر وا بێت وەك گومانخوازان دەیڵێن كەواتە ئاكامەكەی بریتی دەبێت لە نسكۆیەكی مێژوویی بە پێی بۆچوونی ئەوانەی بەگومانن لەم بەهارەو وای بۆ دەچن؟
سادق جەلال عەزەم: لەسەر ئەم پرسیارەت تێبینیەكم لا دروست بووە، دەمەوێ سەرەتا لێت بپرسم، كاتێك ئێوە قسە لەسەر فێڵ و قۆرخكاری دەكەن، مەبەستتان لە فێڵ و ساختەكردنە لە ئیرادەو ئازادی گەلان چییە، وادیارە وای دەبینن كە نسكۆیەكی مێژوویی لە دوا بێت، وەك بیریارانی ڕێبازی گومانكاری باسیان لێوە كردووە، بێ زەحمەت مەبەستت لە گومانكردن چییەو، كێن ئەو بیریارە گومانخوازانەی باسیان دەكەن، جارێك ئەمەم بۆ ڕوونتر بكەنەوە؟
گوڵان: بە نموونە سەمیر ئەمینی بیریار، دەڵێت: بەهاری عارەبی بووەتە بەهارێك بۆ بزاڤە ئیسلامیەكان..!
سادق جەلال عەزەم: بە داخەوە، من ماوەیەكە هیچ تێزێكی ئەو بەڕێزەم نەخوێندۆتەوە، من سەر دائەنوێنم بۆ ڕای بیرمەندێكی وەك سەمیر ئەمین، بەڵام بەهەڵە تێگەیشتنێك لە بۆچوونی هەندێك لە چەپەكاندا دەبینم، تەنانەت لە ئەوروپاو ئەمەریكاش ڕەوتێكی دیاریكراو لە ناو ئەم چەپڕەوانە هەن بەو شێوەیەن، هەڵەكە لەوێدایە كەسێك و ڕژێمێكی وەك بەشار ئەسەد تەنیا لەبەر ئەوەی بڵێت من دژی داگیركاران و ئەمەریكاو ئیمبریالیەتم، كەسانێك لەم وڵاتانەی ناوچەكە ئەوە بكەنە پاساو بۆبەرگریكردن لە بەشار و ئۆتۆماتیكیەن لەگەڵیابن ئەمە دژ بە لۆژیك و زانست و حەقیقەتی مێژووییە..
گوڵان: لێرەدا مەسەلەكە هەڵوێست وەرگرتن نییە لە ئیمپریالیەت، بەڵكو بیرو بۆچوونە گومانكارییەكان پشتبەستوون بە هەژموونی ئیسلامەویەكان بەسەر خیتابی باوی ئیسلامییەوەو بەسەر دۆخەكەشەوەو هەروەها هەناردەكردنی بێ پەروای بیری خۆیان بۆ ئەو شۆڕشانەو قۆرخكردنی پێشەوەی ڕووداوە سیاسیەكانی لە پێناوی باڵادەستی خۆیاندا، بەو شێوەیە گوایە پشتبەستون بە چەندین دەرهاویشتەی واقیعیانەوە؟
سادق جەلال عەزەم: لە وڵاتی لیبیا شتێكی وا ڕووینەداوە كە پێی بووترێت دەرهاویشتەی واقیعیانە، بینیمان چۆن بەهۆی هەڵبژاردنی ئازادانەوە ئەم تەوژمە ئیسلامیە لەو وڵاتە تێكشكێنرا، بابەتەكە لەوێدا جێی مشتومڕ دەبێت ئەگەر بێت و ئەم تەوژمە ئیسلامیانە لە ئەزموونی داهاتووی هەڵبژاردنێكی تردا شكست بخۆن لەوەدەست هێنانی دەنگی پێویست، ئایا دەساو دەسكردنی دەسەڵات بە سەلامەتی دەردەچێت، هێشتا زووە بۆ بڕیاردانی پێشوەختە هەرچۆنێك بێت لە تونس و میسر بە هەڵبژاردن بردیانەوە و سندوقەكانی دەنگدانیان بۆ هاتنە پێشەوەی خۆیان بەكار هێناوە؟
گوڵان: لەو بڕوایەدایت ئیسلامیەكان لە توانایاندا هەبێت، هەستن بە هاوچەرخەنەكردنی دەسەڵات لەو وڵاتانەی كە بە هەڵبژاردن تێیدا دەبنە فەرمانڕەوا، لە كاتێكدا خۆت باش دەزانیت كە ئەم شۆڕشانە كاردانەوەیە دژ بە میراتی ستەمكاریی تەقلیدییانەی خۆرهەڵاتی؟
سادق جەلال عەزەم: ئێوە لەگەڵمدا سەرنج بدەن، دەوڵەت بە سروشتی خۆی وەك دامودەزگا، شتێكی نوێیە بە نیسبەت ئەم كۆمەڵگانەی شۆڕشیان تێدا بەرپا كراوەو دیاردەو نەزعەیەكی توندی تازەكردنەوەیان تێدایە، ئیستیحقاقات و بەرپرسیاریەتیەكانی كە بەڕێوەبردنی وڵات لەو شوێنانەدا پێویستی پێیەتی، ئەوانەیە دەستنیشانی سروشت و سیماو جۆری دەوڵەتەكە دەكات، نەك پرۆژەی بە ئیسلامیبوون..
گوڵان: كەواتە تۆ گرەو لەسەر دەوڵەت دەكەیت وەك پێكهاتەو لۆگۆسێكی ناوخۆیی؟
سادق جەلال عەزەم: بەتەواوی لە مەبەستت تێناگەم، هێندە لە مەبەستتان تێدەگەم دەتانەوێت چەمكی دەوڵەت ببەستمەوە بە مۆدێرنەوە، لەسەر ئەویش دەدوێم، لە سەردەمانی عوسمانیەكانەوە مۆدێرنە لە ڕێگەی دەوڵەتەوە هاتە ناو ئەم كۆمەڵگانەوە، توخمی مۆدێرنە بە بەردەوامی بەسەرماندا دەڕژا لە ڕێگەی دەزگای دەوڵەتەوە..
گوڵان: ئایا ئەم دەوڵەتەی ئێستا بە نموونە بڵێین دەوڵەتێكی وەك سووریا یان لیبیا و تونس جگە لە میسر كە دۆخێكی مێژووی تایبەتیانەی هەیە، ئایا لۆگۆس لە ناو جەوهەرو ناخی ئەم دەوڵەتانە بوونی هەیە؟



سادق جەلال عەزەم: لەو بڕوایەم كۆمەڵێك بەرژەوەندی لە پێش بێت بۆیە هەوڵ دەدات بگاتەوە بە جیهانی پێشكەوتوو..
گوڵان: مەبەستت لەوەیە خیتابی سیاسی ئیسلامیەكان ناتوانێت لەپێش لۆژیكی مێژوویی و لۆژیكی دەوڵەت و مۆدێرنە بوەستێت؟
سادق جەلال عەزەم: خۆم لە شیكاركردنی خیتاب هەڵناقورتێنم، خیتاب شتێك نییە پشتی پێ ببەسترێت، بە نموونە دەتوانم لەم سەمتەدا ئاماژەیەك بدەم بە خیتابەكانی سەرۆكی هەڵبژێردراوی میسری محەمەد مورسی چی تێدا گۆڕدران دوا بە دوای هەڵبژاردن، بەهۆی خیتابی دیاریكراوەوە سەركەوتە سەرەوەو ئەو خیتابانەی دابووی بە بەراود بەوەی لە زەمینەی واقیع ڕوویدا لە (سینا) دوو شتی جیاواز بوو
پێشتر بەڵێنی بە كردنەوەی ڕێڕەوی (ڕەفەح) دا، كەچی بەڵێنەكانی وەك هەڵاو دروشمسازی وا بوون، بەڵام لە پاش ڕووداوەكەی ئێستا كە قەوماوە، بە لۆژیكێكی دوور لە لۆژیكی دروشمبازی و حەماسەت هەڵسوكەوت دەكات، ئێستا ماوەی دوور و جیاوازی نێوان دروشمبازی و مومارەسەی لە واقیعدا دەركەوتووە، بە تایبەتی لە ڕووداوەكەی سیناوە بە لۆژیكی دەوڵەت هەڵسوكەوت دەكات، دوای ئەوەی بەهۆی كردەیەكی تیرۆریستیەوە سوپای میسری ئەو هەموو كوژراوو بریندارەی لێ كەوتەوە..
با پێت بڵێم مەغزای ڕاستەقینە بە نیسبەت بەهاری عارەبیەوە گەڕانەوەی خەڵكییە بۆ سیاسەت و هاتنەوەی سیاسەتە بۆ لای خەڵكی، دوا بە دوای ئەوەی لەناو دەوڵەتەكانی كە ئەم بەهارە گرتیەوە خەڵكی قۆناغێكی دوورو درێژی قۆرخكاری و دیكتاتۆری سەربازییان بینی، بە تایبەتی لە كاری سیاسیدا، واتە بەهاری عارەبی بە كۆتایی هێنانی گشتگیرییەكی سەربازییانەی ڕووپۆشكراوە بە دەمارگیری قەومی و ئایینی، ئەوەی بیەوێت فێڵ لەم تەوژمە بكات ئەوە خۆی تووشی پوچگەرێتی دەكات، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت ڕزگار بوون لە ستەمكاری و سەركێشی سەدام حسێن و قەزافی و ئال ئەسەد بە نسكۆ لە قەڵەم بدرێت، ئەگەر لەسەر ئەوەش ڕێكەوتین كە كەوتن و نسكۆی ئەو دیكتاتۆرە گەورانە نسكۆی مێژووییە، ئەمەی وا بیردەكاتەوە، ئەوە مەبەستێتی پێمان بڵێت، ئەمانە بریتین لە مێژوو بە واتای ئەوەی سەدام حوسێنیش لە پاڵ مێژوودا بووەو نەمانی دیكتاتۆرێكی وەك ئەو، وەك نسكۆیەكی مێژووییە؟
گوڵان: بە ڕای تۆ ئیسلامیەكان سازو ئامادە نین بۆ پێشكەشكردنی مۆدێلێكی ناهەموارتر لە مۆدێلی ستەمكارێتی سەدام و بەشارو قەزافی؟ مێژوو ئەگەری دووبارە بوونەوەی نییە؟ یان چی ڕێ لەوە دەگرێت ئەمانیش مێژوو دووبارە نەكەنەوە وەك ستەمكارانی پێشوو؟
سادق جەلال عەزەم: ئەگەر هەموو دەرفەتەكان بۆ ئەوان بەجێبهێڵرێت بێ گومان مێژوو دوپات دەبێتەوە، بەڵام ئەوەی لەم بزاڤە دیقەتی لێ دەدەم وەك وتم بەكۆتا بوونی ڕژێمە گشتگیرە سەربازییەكانە كە پاڵپشتن بۆ دەمارگیری قەومی و ئایینی.
گوڵان: كەواتە ئەم ڕووداوە مێژووییە لە شۆڕشەكانی عارەبیدا سیمایەكی گشتگیرانەی هەیە، پرسیارەكە لێرەوە دروست دەبێت، ئەو شۆڕشانەی لەو وڵاتانە دروست بوون لە ناواخنی هۆكاری زاتییەوە هەڵقوڵاون یان بەهۆی دەستێوەردانی دەرەكیەوە بەرپا كراون، خۆت ئاگاداری بنكەو پەیمانگاكانی توێژینەوەی زانستیت بە تایبەتی ئەمریكیەكان كە لە دوای ڕووداوەكەی سێبتەمبەرەوە دامەزراون، ئەوانە پاڵنەر بوون بۆ دروست بوونی ئیسلامێكی میانڕەوی ئەلتەرناتیڤ بۆ ئیسلامی ڕادیكاڵی كە بگونجێن لەگەڵ ڕۆڵی ئەمەریكاییدا، بەو مانایەی ئەم شۆڕشانە تەنیا بە فاكتەری ناوخۆیی دروست نەبوون بەڵكو كۆمەڵە ئەڵقەو بازنەیەكی دەرەكی لە پشتەوەیان هەن، كە بەرژەوەندییەكانیان وا دەخوازێت لە ناوچەكەدا ئەلتەرناتیڤ بۆ سەرمایەداری جیهانی و خۆیان بدۆزنەوە؟
سادق جەلال عەزەم: جیاوازییەك لە نێوان بەرپاكردنی شۆڕش و هاندان بۆ شۆڕشكردن هەیە، بنكەكانی توێژینەوەی خۆرئاوایی شۆڕش بەرپا ناكەن، بەڵكو شرۆڤەیان دەكەن لە دوای بەرپابوونیان، تا لە دواڕۆژدا وەچەكانی داهاتوو یان ناوچەی تر لە جیهان سوودو وانەیان لێ وەربگرن، ئەو بنكانە لە توانایاندا نییە، شۆڕش دروست بكەن، بە ڕای من بەهای شۆڕشەكانی سوریاو میسرو هەر ناوچەیەكی تر چرووك و گچكە دەكەینەوە ئەگەر بیانگێڕینەوە بۆ هۆكاری دەرەكی، ئەوەی بنەڕەتییە لەم شۆڕشانەدا توخم و ڕەگەزە ناوكۆییەكانە، تۆ باش ئاگاداریت قسەی سەرشەقامی ئەم پێنج ساڵەی دوایی خەڵكی سووریا تەنیا ئەوە بوو دەوترا (دەنكە شقارتەیەكی بەسە)، یان دەیانوت (تەرەقەیەكی دەوێت تا بتەقێتەوە)، ئەم قسەیە واتای ئەوە بوو سووریاییەكان بە پێشبینیە سادەكانی خۆیانەوە دەیانزانی لە داهاتوودا چی ڕوودەدات، چونكە وڵاتەكە وەك بەرمیلێك بارووت وا بوو لە چاوەڕوانی دەنكە شقارتەیەكدابوو، خەڵكی بە هەستی ناواخنی خۆیانەوە هەستیان بەم دۆخە ناهەموارانە كردبوو، كە پاشتر بەرەو كوێ دەڕوات، بێ ئەوەی گوێ بدەنە ئەوەی بنكەكانی توێژینەوەی یەكێتی ئەوروپی و ئەمەریكی پلان و بەرنامەیان یان بیركردنەوەیان بۆ داهاتووی ناوچەكە چییە.
گوڵان: باشە تێبینی ئەوە ناكەیت لە سایەی ئەم واقیعەوە ئەمریكیەكان و ئەوروپیەكان بە تایبەتیش فەرەنسییەكان خەریكن بە موساوەمەكردنەوە لەسەر بابەتەكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و ڕووی خۆیان كردۆتە ئیسلامیەكان و چاوپۆشی لە ئاڕاستە فكرییەكەیان دەكەن، بە واتای ئەوان بە تەنیا خۆیان خەریك و ماندوو كردووە بە لادانی ڕژێمەكانی ئێستاو بەردەوام لە هەوڵدان بۆ هێنانی سیستمی تازە بێ ئەوەی هیچ بایەخێك بدەن بە سروشتی سیستمە تازەكان و پلەی گونجاندنی ئەو سیستمانە لەگەڵ بەهاكانی مۆدێرنەو ئازادییەكاندا؟
سادق جەلال عەزەم: تۆ باش ئەوە دەزانیت كە بەرژەوەندییەكانە كە پێوەندییەكانی نێوان دەوڵەتان ڕادەگرێت نەك پابەند بوون بە بەهاو مەبدەئەكانەوە، بەڵام ئەگەر ئومێدت بە یەكسانی و ئازادی و دیموكراتیەتە، پێویستە هەوڵ بدەیت لە پشتگیرییەكانی ئەوروپیەكان و ئەمەریكیەكان سوودمەند بیت لەم ڕووەوە.
لە ڕاستیدا توخمە ئاینی و قەومی و ئیتنیەكان هەموویان لە ناخەوە چەپێنراون، هەشن وادەزانن سیستمی ئیسلامگەرا هاوردەكراوە بۆ ئەم وڵاتە، وشەی هاوردە ورد نییەو پڕ بە پێستی واتا نییە، ئەم بابەتە مێژووییانە پێویستی بە هەبوونی ژینگەیەك و توخمی ناوخۆییە نەك دروستكراو، بۆ دامەزراندنی سیستمێكی ئیدیۆلۆژیایی ناتوانرێت سوود لە شتی هاوردەكراو ببینرێت..
گوڵان: پێتان وا نییە تەنگژەی ئەم كۆمەڵگە عەرەبیانەو كاردانەوە مێژووییەكەی لە تەنگژەی تازەكردنەوەی دەسەڵات و دەوڵەتەوە دروست بووبێت، باشە ئیسلامگەریی نوێ چەند لە توانایدایە ئەم پرۆسەیە وەدیبهێنێت؟
سادق جەلال عەزەم: وەك پێم ڕاگەیاندن دەزگای دەوڵەت دەزگایەكی هاوچەرخە لە ڕاستیدا، دەسەڵات بە گشتی مەیلدارە بە لای تازەبوونەوەدا بە تایبەت لە كۆسوڕی یاساكان و نەریتەكاندا كە هەموویان لە مۆدێرنەوە وەرگیراون، بە تایبەتی تەشریعەكانی كە لە دەزگای پەرلەمانی و ئیرادەی گەلان و تاكەكانەوە سەرچاوەی گرتبێت، لەو بڕوایەشدام تەنگژەكە بە سروشتی خۆی تەنگژەیەكی تازەبوونەوەی دەوڵەت و دەسەڵات نییە هێندەی تەنگژەی كۆمەڵگەكانی ئێمەیە لە بەرانبەر تازەگەری و مۆدێرنەدا، یان تەنگژەی تازەكردنەوەی هەموو كۆمەڵگەیە تا چ ئاستێك كۆمەڵگەكانمان مۆدێرنەو بەهاكانی تازەگەرییان قبووڵە، لە زۆربەی كاتەكاندا دەزگاكانی دەوڵەت مۆدێرنیتیك و تازەگەرییان بە بێ ڕەزامەندی توێژە میللیەكان دادەسەپاند واتە لەسەرەوە بۆ خوارەوە دایاندەسەپاند.
گوڵان: لێرەدا ئاماژەبە مۆدێلی ئەتاتوركی دەدەن؟
سادق جەلال عەزەم: بەڵێ تا ئاستێك، نەك بەو نموونەیەش بە تەنیا، بەڵكو ئەوروپا كە بە قۆناغی لیبرالیبووندا تێپەڕی دەسەڵاتێكی داسەپێنەرانەی هەبوو، دیموكراتیەت لە پاش خەباتێكی میللیانەی دوورودرێژ هاتە ئاراوەو بەهاكانی هاووڵاتیبوون و مافە بنەڕەتیەكان و بنەماكانی ئازادییە بنچینەییەكان بە تەنیا تایبەتمەند نین بە چین و توێژێكی دیاریكراوەوە، بەڵكو هەموو كۆمەڵگە بە هەموو چینەكانیەوە دەگرێتەوە.
گوڵان: پێتان وایە ئیسلامی تازە بەم خیتابە سیاسیەی ئێستایەوە لە توانایدایە ئیستیعابی ئەم هەڵوێستەو پرۆسەیە بكات چ ئەوەی پێوەنداربێت بە ئیخوان موسلمین یان بە مۆدێلە ئەردۆگانیەكەوە یان مۆدێلی بزاڤی نەهزە لە تونسدا؟
سادق جەلال عەزەم: بە ڕای من مۆدێلی ئەردۆگان و نموونەكانی هاوشێوەی ئەو، پاڵ بە مۆدێرنەوە نانێت بە شێوەیەكی ئیرادەگەریانەی مەبەستدار بچێتە پێش، بەڵكو ئەوە مۆدێلێكی مۆدێرنەبوونی دەوڵەتیانەیەو كۆمەڵگە هەڵدەسوڕێنێت، لەو بڕوایەدام ئەردۆگان ئیرادەی سەركەوتنێكی ئابووریانەی لەگەڵ خۆیدا هێناوەو بە سروشتی حاڵ ئەم سەركەوتنە ئابوورییە پابەندە بە هەلومەرجی سەركەوتنیەوە لە تازەكردنەوەو هاوچەرخەنەبوونی سیستمی بەڕێوەبردن و بەرهەمهێنان و شتەكانی تری كە پێوەی پێوەندیدارن..
گوڵان: باشە ئەگەر ئیسلامیەكان لە سووریا گەیشتنە دەسەڵات و بوونە فەرمانڕەوا ئایا ئیخوان سازو ئامادەیەبۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی تەحەدیاتی مۆدێرنە ئایا لە توانایاندایە ڕووبەڕووی تەنگژەكانی كۆمەڵگەی سووریایی ببنەوە؟
سادق جەلال عەزەم: نەخێر لەو بڕوایەدام ئەمەیان پێ ناكرێت، بەڵام ڕێچكە مێژووییەكە پێمان دەڵێت ڕۆڵێك دەگێڕن، لێیان بگەڕێ بەختیان تاقیبكەنەوەو ئومێدەكانیان وەدیبهێنن، لەو بڕوایەدام ئیخوانەكانی میسر هەمان ڕێچكەی ئیسلامیەكانی توركیا دەگرنە بەر، لەسەر ئاستی ڕاپەڕینی ئابووری ئێستا، چاودێریی ڕووداوەكان دەكەن و چاویان لەسەر توركیایە كە چی لەوێ دەگوزەرێت، تێبینی ئەوەشم كردووە كە گرفتەكانی میسریش هێندە بنج داكوتاوو قوڵن زەحمەتە لەسەر ئیسلامیەكان چارەسەری ڕیشەهێنیان بۆ ئەو گرفتانە پێ بێت..
گوڵان: چۆن تەماشای ڕۆڵی ئیسلامی سیاسی كە بە میانڕەو دەناسرێت دەكەن، ئەوەیان كە لەسەر مۆدیلی توركی و تونسییە سروشتی ئەو ئیسلامەو جەوهەری سیاسیانەی چۆنە چۆن تەماشای تێزەكانی دەكەن؟
سادق جەلال عەزەم: ناتوانین ئێستا بڕیارلەسەر مۆدێلە توركیەكە بدەین هێشتا بە تەواوی تاقینەكراوەتەوە و هێشتا زووە بۆ بڕیارلەسەردانی، كاتێك خیتابی حزبی نەهزەو و ئیخوانەكانی تونسم گوێ لێ دەبێت وا دەزانیت گوێبیستی فكری مۆنتیسكۆو دیدرۆ دەبیت، بۆیە من زۆر دڵخۆش نیم بە مەسەلەی خیتاب، ئەوەی بەلامەوە گرنگ بێت كارو كردەوەو واقیعە لەسەر زەوی، بۆیە خێرا بڕیاڕ نادرێت، لەسەر هیچ یەك لەمانە، بەڵام مۆدێلە میسرییەكە هەوڵ و ئومێدی زۆری بە پێشكەوتنی ئابووری هەیە كە ڕەنگە بەهۆیەوە كارێكی تازەكاریی بهێننە ئاراوە..
گوڵان: ئایا هیچ هەڕەشەیەكتان ئاگا لێیە كە لای ئیسلامیەكانی سووریاوە هەبن بۆ داهاتووی سیاسی ئەو وڵاتەو كەلتوورە مەدەنیەكەی
سادق جەلال عەزەم: سەرەتا من لەگەڵ ئێوە هاوڕا نیم لەسەر ئەوەی كەلتووری سوریایی هەمووی مەدەنیانە بێت، وەك هەر كەلتوورێكی تر كەلتوورێكی تێكەڵە بە مەدەنیەت و بەداوەت و خێڵەكیی و لادێی و زۆر توخمی لابەلای ترەوە كە لە ناو پێكهاتە كەلتوورییەكەیدا هەن، پۆلینبەندی كۆمەڵایەتی هەیە لە ناو كۆمەڵگەو كەلتووری سوریاییدا، چینێكی مەدەنیی تێدایە كەڵەكە بووە بەسەر چینەكانی تردا پێویست بە پشكنین دەكات، ئەركی ئێمە پشتگیری كردنە لەو چینەی كە تازەكارو مەدەنییە، لە كاتێكدا ئیسلامیەكان لە هەوڵدان بۆ پشتگیری كردن و هاندانی كەلتووری ئەهلی و میللیانەی پەتی، نەك مەدەنیانەی هاوچەرخ، واتە زیاتر بایەخ بە مەسەلە تایەفەگەریی و مەزهەبی و ئایینیەكان دەدەن، تا كەلتووری سووریا بخەنە سەر ئەو ڕێچكانە، واتە لەم سیاقەدا توخمەكانی بەر لەمەدەنیەت لە ناو كەلتووردا دادەسەپێنن، ئەمەش بۆ خۆی هەڕەشەیەكی مەترسیدارە بۆ توخمەكانی مەدەنیەت چ لە كەلتووری سوریاییدا یان میسریدا ئەگەر دروست بێت.
گوڵان: ئایا ئیسلامیەكانی سووریا لە توانایاندایە چارەسەر بۆ كێشەكانی فرەیی ئیتنی ناو سووریا بدۆزنەوە، بە تایبەتی مەسەلەی كورد لە سووریا چۆن چۆنی ئێوە بۆی دەڕوانن؟
سادق جەلال عەزەم: بە بڕوای من ئەو گرێ كوێرەیەی لای ئیسلامیەكانە مەسەلەی فرەیی ئیتنی نییە، بەڵكو لە فرەیی ئاینی و مەزهەبی و تایەفەگیریدایە، لە ناو كۆمەڵگەی سووریایی كە زەحمەتە بۆیان بكرێتەوە. مادامەكێ كورد لە سوریا موسڵمانی سوننە مەزهەبن، خۆی كێشە نییە كورد مەسیحی بێت یان شیعەمەزهەب یان موسڵمانێكی سوننە مەزهەب یان بەهائی بێت، ئەمانە یەكلاكەرەوەی چارەنووس دەبن، كەواتە ئەم ڕیزبەندی ئایینیە كێشەكە دروست دەكات لای ئیسلامیەكانەوە، بە دەربڕینێكی تر ئەگەر تەنیا كوردبوونەكە بێت بۆ خۆی ئەوە كێشەیەك نییە بۆ یەكلاخستنەوەی حوكم دان لەسەر كورد، مادامەكی موسڵمانی سوننە مەزهەب بێت، بە پێچەوانەی ئەمەوە مەترسیدار دەبێت بۆ داهاتوویان، مەسەلەی وابەستەبوونی نەتەوەیی گرفتێك نییە تەنیا بەلای شۆڤێنستە قەومیەكانی عارەبەوە ڕەنگە كێشە بێت كە تۆ كورد بیت یان توركمان بیت..
گوڵان: بە پێچەوانەی ئەم بۆچوونەوە، ئیسلامگەرا سوونە مەزهەبیەكانی عیراق ناتوانن ددان بە حاڵەتی هەبوونی كوردا بنێن و پێیان قبوڵ ناكرێت، بە تایبەتی لەدوای كەوتنی سەدام حوسێنەوە لە كاتێكدا كوردی ئەو وڵاتە زۆربەی زۆریشیان لە سوننە مەزهەب پێكدێن..
سادق جەلال عەزەم: من ئەوەم بۆ باس كردی بە شێوەی گشتی، كێشە بەلای ئیسلامیەكانەوە چ سوننە بن یان شیعە، مەسەلەی نەتەوەیی بوونی موسڵمانەكەی كورد نییە، هێندەی مەسەلەی ئینتیمای موسڵمانە بۆ مەزهەبێك لە مەزهەبەكان.
گوڵان: چۆن دەڕواننە ئایندەی كێشەی كورد لە سووریا؟
سادق جەلال عەزەم: ئەوەی تێبینی دەكەم، سوریای دوای بەشار بە ڕێچكەی جیاوازدا دەڕوات، بەرەو هەرێمێكی سەربەخۆی زاتیدا لەسەر ئاستێكی بەرز دەچێت بە تایبەتی بە نیسبەت ناوچە كوردییەكەیەوە، نزیك بەو مۆدێلەی كوردی عیراق هەیانە..
گوڵان: مەبەستت لە فیدرالیەت یان جۆرێك لە لامەركەزییە؟
سادق جەلال عەزەم: بەڵێ بێ ئەوەی بە ڕاشكاوانە ئەمە ڕابگەیەنرێت، دیفاكتۆیەك ئەم واقیعە دەسەپێنێت بەسەر هەموواندا، دواتر ڕەنگە فتوای سیاسی و دەستووری بۆ بدۆزرێتەوە، لەسەر نموونەی فیدراڵی یان كۆنفیدراڵی ئایندە ئەمە یەكلایی دەكاتەوە
گوڵان: تۆ پشتگیری لەم تێزانە دەكەیت؟
سادق جەلال عەزەم: لەو بڕوایەدام ئەمە ڕوودەدات و منیش لە دژ ئەم ڕێچكەیە ناوەستمەوە، بەڵكو لە ناخەوە پشتگیرییان لێ دەكەم، چونكە ئێمە هەموومان دەمانەوێت لە ستەمكاری سەنتراڵیانەی دەوڵەتی ناوەندی ڕزگارمان بێت هەروەها لە قەومچێتی و بیرۆكە خراپەكانی دوور بكەوینەوە..
گوڵان: ئەی پێتان وا نییە كە بە سەربازیكردنی شۆڕشی سووریا شۆڕشی سوریای خستۆتە دوڕیانێكی مەترسیدارەوە، ئەویش دوڕیانی جەنگی ئەهلییە، ئایا ئەمە بە باشترین شێوە خزمەتی بە ڕژێمەكە نەگەیاندووەو پاساوی زۆری نەخستۆتە بەردەم ڕژێمی بەشار تا زۆرترین خەڵك لەناو ببات و كۆمەڵكوژی بكات و بە وێرانەیی وڵاتەكە كۆتایی بێت، ئایا ئەلتەرناتیڤی راپەڕینی ئاشتیخوازانەی گشتگیرو سەرتاسەری زەمانەتێكی زیاتری نەبوو بۆ وەرچەرخانی دیموكراتی لە سووریادا وەك ئەوەی لە ڕۆمانیا یان وڵاتانی تر ڕوویاندا؟
سادق جەلال عەزەم: با قەناعەتی خۆمت زیاتر بۆ ڕوون بكەمەوە، شەڕی سەرتاسەری ئەهلی لەو شێوەیەی جەنگی ناوخۆی لوبنانی، ئەوە ئەگەرێكی دوورە بۆ سووریا، سووریا پاڵێوراو نییە بۆ ئەو جۆرە جەنگانە، ڕەنگە هۆكارەكەشی بگەڕێتەوە بۆ فرەیی پێكهاتەكانی ناو سووریا چ مەسیحی بن یان ئیسماعیلی یان دروز یان زۆرینەی عارەبی سووننە مەزهەبی سوریاش ئەم ئەگەرەیان بەلاوە دوورە، تەنانەت ئەگەر پڕ چەكیش بكرێن، ئەوە تەنیا بۆ بەرگری لە خۆكردنیانە، نەك بۆ هێڕش كردنەسەر كەمینەكان و تۆڵەكردنەوە، زۆرجار گوێبیستی ئەو قسانە دەبین، گوایە زۆرینەی عارەبی سوننە لە دەرفەت دەگەڕێت تا كەمینەكان لەناو بەرێت، ئەمە جۆرێكە لە وڕێنە، جۆرێكە لە ترسێك كە لە جێی خۆیدا نییەو تەنانەت ڕێگە خۆشكردنە بۆ تیرۆرێكی فكری و ناعەقڵانی، بە نیسبەت بەسەربازی كردنی شۆڕشەكەوە ئەگەر گەلێك لە توانایدا نەبێت بە توانا زاتیی و ئاشتیخوازانەكەیەوەو لە ڕێی دەربڕینی ناڕەزایی ئاشتیخوازانەوە ڕژێمێك بڕووخێنێت لەمە زیاتر چی بكات، بە نموونە وەك دەزانن ڕژێمی سەدام بە دەستی عیراقیەكان نەڕووخا، وێڕای ئەو هەموو خەبات و قوربانیانەی خەڵكی عیراق بە تایبەتی كورد لەو پێناوەدا دەیانبەخشی، بەڵام لە سووریا خەڵكی بەو توانا زاتیانەی خۆیەوە لانی كەم توانیویەتی ڕژێمەكە لاواز بكات، لە عیراق خەڵك نەیدەتوانی تەنانەت پەیكەرێك لە پەیكەرەكانی سەدام تێكبشكێنێت، ئەگەر تانكەكانی ئەمریكایی نەبوونایە و وەك بینیشمان، لە دوای گەیشتنی تانكەكانی ئەمەریكی بۆ ناو جەرگەی بەغدا ئینجا پەیكەرەكان كەوتن، هیچ نەبێت خەڵكی سووریا هەرچی پەیكەرو وێنەی بەشارو باوكیەتی ڕایانماڵیوە
نموونەیەكی تر بهێنمەوە، ئەگەر لەم بارەیەوە نموونە بهێنینەوە زۆرن، ڕژێمی (بۆل بۆت)لە كەمبۆدیا. مەحاڵ بوو بۆ گەلی كەمبۆدی بە بێ پشت و پەنا خۆیان لەو ڕژێمە سەركوتكارە ڕزگار بكەن، تا لە ئاكامدا سوپای ڤیتنامی دەستێوەردانی كردو لەسەر فەرمانڕەوایەتی پۆل پۆتی داگرت، یان لە ئۆگەندا كێ هەیە ڕژێمی عیدی ئەمینی خوێنمژو بكوژی وەیاد نەبێت، كە خوێنی گەلی خۆی خستبووە كاسەوە، دواتر سوپای تەنزانی توانییان لە ناوی بەرن، یان ڕژێمی غباغبۆ لە ساحیلی عاج كە لە كۆشكەكەی خۆیەوە هەر دیكتاتۆریەتی وڵات بوو، بەسەر گەلەكەیەوە دیكتاتۆر بوو، وێڕای ئەوەش كە لە ڕێی هەڵبژاردنەوە سەرۆكێكی تازەش هەڵبژێردرابوو بەڵام هەر دەستی لە فەرمانڕەوایەتی بەرنەئەدا تا سوپای فەرەنسی دەستێوەردانیان كردو بەسەر كورسیەكەیەوە فڕیان دایە خوارەوە تا بۆ دواجار ئەو سەرۆكەی لە لایەن گەل هەڵبژێردرابوو توانی سەرۆكایەتی وڵاتەكە بكات، بۆیە دەیڵێم: ئەو بە سەربازی كردنەی لە شۆڕشی سووریا ڕوویداوە لە ئاكامی ئەوەیە كە سوورییەكان نەیانتوانیوە لە ڕێی پرۆسەیەكی ئاشتیخوازانەوە ڕژێمی بەشار ئەسەد لە حوكم دابگرن..
گوڵان: چۆن هەڵوێستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەرانبەر ڕووداوەكانی سووریا هەڵدەسەنگێنن بە تایبەتی هەڵوێستی سەرۆك بارزانی كە جیاوازە لە هەڵوێستی ئەو حكومەتەی لە بەغدا نووری مالیكی سەركردایەتی دەكات؟
سادق جەلال عەزەم: سەرەتا دەست خۆشی و ستایشی هەڵوێستی ئازایانەی كورد دەكەم لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەو وەستاندنەوەیەیان لە بەرانبەر سوپای مالیكی كە ڕەوانەی سەر سنووری نێوان هەرێم و سوریای كراوە، هەڵوێستەكانی مالیكی گوزارشتە لە واقیعێك كە بە زمانی سیاسەت پێی دەوترێت ڕیسوایی سیاسی و مرۆیی و نزمی لە بەهاكاندا، چۆن باس لە پرۆتۆكۆلی دەستوەرنەدان لە كاروباری سووریا دەكات لە كاتێكدا بیری چۆتەوە لە بەغدا خۆی چۆن گەیشتۆتە سەر كورسی فەرمانڕەوایی و پێشتر خۆی چی بووە؟ ئایا بە هێزی زاتیی خۆی ڕژێمی ڕووخاندووە؟ ئەو سیاسەتەی سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستان گرتویەتیە بەر دوبارە سەری ڕێزی بۆ دادەنوێنم و لە بیری ناكەم و بۆ مێژوو بە هەند وەردەگیرێت لەبەر ئەوەی خاوەنی هەڵوێست بوون لە بەرانبەر شۆڕشی سووریاداو بە زۆر شێواز هاریكاری بوون، چ هاریكاری كردنی ئەو هاووڵاتیانەی سووریا كە وەك نەوایەكی ئارام ڕوویان كردە هەرێمی كوردستان، یان لە ڕێی بەرپەرچدانەوەی سیاسەتە هەڵەكانی مالیكی كە وێنەی نییە لە هەڵەپاسیدا، یان سیاسەتی وەزارەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە كە هەمیشە باس لە قەیرانی سوریا دەكات بێ ئەوەی ئاماژەیەك بە بوونی گەلێكی شۆڕشگێڕ بدات..
من ئاگاداری وتەو خوتبەو بڕیارەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانم كە پشتگیرییە لە شۆڕشی ڕزگاریخوازی گەلی سووریا، جێی پێ زانین و بە هەند وەرگرتنە، وەك هاووڵاتیەكی سووریایی سڵاوێكی گەرم بۆ ئەو سیاسەتە دەنێرم كە لە هەرێمی كوردستانەوە بە ڕاشكاوانە پشتگیری لە گەلی سووریا دەكەن..
گوڵان: ئێمەیش سوپاسی تۆ دەكەین بۆ ئەم هەڵوێستە ڕوون و ڕاشكاوانەی بەڕێزتان.