پرۆفیسۆر ئارام نیرگوزیان یەكێكە لەتۆژەرە باڵاكانی ئامۆژگای سەنتەری دیراساتی ستراتیژی و نێودەوڵەتی (CSIS) و پسپۆرو تایبەتمەندە لەسەر هەردوو ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لەسەر پرسەكانی ئاسایش و ستراتیژیەتی ململانێكانی نێوان ئەمریكا و ئێران و تەحددیەكانی شەڕی ناوخۆ لەدابەشكردنی كۆمەڵگە، هەروەها بۆ ئێستای بارودۆخی سوریا نیرگوزیان بەیەكێك لەو شرۆڤەوانە سیاسیانەی كە لەسەر ئاستی جیهان بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی سوریا پێوەندی پێوەدەكەن و خاوەنی ئەو ڕاپۆرتەیە كە بۆ ئامۆژگای CSISی ئامادەكردووە لەسەر باری نەسەقامگیری سوریا ئەگەر دەستێوەردانی نێودەوڵەتی ئەنجامبدرێت، بۆ شرۆڤەی زیاتر سەبارەت بەڕەوشی ئێستای سوریا و هەوڵەكان بۆ گۆڕینی ڕژێمی ئەسەد، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر ئارام نیرگوزیان ئەنجامداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* بارودۆخی سوریا بەچەشنێكە كە ئەگەری ئەوە هەیە لەهەر ساتەوەختێكدا كارەساتێكی مرۆیی لێبكەوێتەوە، ئایا سوریا بەرەو كوێ هەنگاو دەنێت لەكاتێكدا هێشتا ئەسەد لەدەسەڵاتدایە و ئایا پێشبینی دەكرا دۆخەكە بگاتە ئەم حاڵەی ئێستا؟
- دەبێت واقیعی بین لەوەڵامدانەوەدا، چونكە چەندین فشاری سیاسی، كۆمەڵایەتی ئابووری هەن لەو وڵاتەدا، ئێستا فشارێكی دیكەش زیادی كردووە كە بریتییە لەفشاری تائیفی، وەك-كێشەی نێوان- مەسیحیەكان، عەلەویەكان و سوننەكان و بەدڵنیاییەوە كەمینەی كوردەكانیش، هەموو ئەم فشارانە دەبنەهۆی ئاڵۆزكردنی هەر هەوڵێك بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی جێگیر بۆ بارودۆخی سوریا، تەنانەت ئەگەر سبەینێ ئەسەد واز لەدەسەڵات بهێنێت، یاخود حكومەتێكی نوێ لەسەر بنەما و ڕێككەوتنی دابەشكردنی دەسەڵات پێكبهێنرێت، تەنانەت ئەگەر باشترین حكومەت پێكبێهرێت، ئەوا دەبێت بۆ چەندین ساڵ ڕووبەڕووی كاریگەریەكانی ئەم فشارانە ببێتەوە، هەڵسەنگاندنی من بۆ دروستبوونی ناسەقامگیری دوای 17 تەمموز لەنائارامی و ڕاپەڕین، ئەوەیە كە ئێمە دەیەیەك لەناسەقامگیری لەسوریادا دەبینین، كە زەحمەتە هیچ شتێك لەمانە لەئاییندەیەكی نزیكدا كۆتاییان پێبێت. تاكە شتێك لێی دڵنیابین لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئەوەیە هێشتا پاڵنەرێكی كەم هەیە چ لەلای ڕژێمەكەی ئەسەد و پشتیوانەكانی و چ لەلایەن چەكداران و موعارەزە لەلایەكی دیكەوە. واتە هیچ هەوڵ و كۆششێكی ڕاستەقینە نییە بۆ گەیشتن بەسازشێكی سیاسی یاخود بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ بۆ گەیشتن بەچارەسەرێك، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەو دابەشبوونە قووڵ و یەكلاكەرەوەیە كە لەنێوان شیعە و سوننەكاندا هەیە لەناوچەكەدا، لەنێوان وڵاتانی كەنداو و ئێران و ئەو جەمسەرگیریەی ئەم ناكۆكیە بەدوای خۆیدا دەیهێنێت، لەگەڵ ئامادەنەبوونی هیچ لایەك بۆ سازشكردن، هەروەها بارودۆخەكە بەهۆی فاكتەرێكی دیكەوە ئاڵۆز بووە كە بریتییە لەبوونی دابەشبوونێكی گەورە لەنێو لایەنە نێودەوڵەتیەكانی وەك ئەمریكا و ڕوسیا و نەتەوە یەكگرتووەكان لەبارەی ئەوەی باشترین ستراتیجیەت چیە یاخود دەبێت چ جۆرە هەوڵێك بخرێتەگەڕ یاخود پشتیوانی لەچ كۆششێك بكرێت، هیچ شتێك لەمانە من گەشبین ناكات لەبارەی ئەوەی لەئاییندەیەكی نزیكدا چارەسەرێك بدۆزرێتەوە. ئەگەر بەڕاشكاوی قسەبكەین ئەوا زۆرێك لەهەڵسەنگاندنەكان لەبارەی هێزی ڕژێمەكەی ئەسەد و هێزی موعارەزەوە هەڵكشان و داكشان بەخۆیانەوە دەبینین، لەبەر ئەوە من پێم وایە ئەم دۆخە درێژەدەكێشێت و لەئاییندەیەكی نزیكدا چارەسەر نابێت و بەدڵنیاییەوە بەئاسانیش چارەسەر نابێت ئەگەر هەوڵی دەستنیشانكردنی ئەو فشارانە نەدرێت كە لەحكومڕانی و سیاسەت و خودی كۆمەڵگەكەوە سەرچاوە دەگرن، ئیتر پەیوەست بێت بەكەمینەی عەلەویەكان یان زۆرینەی سوننەكان یاخود گروپە كەمینەكانی دیكە بێت كێشەی ناسنامەیان هەیە وەك كوردەكان، هەموو ئەم مەسەلانە پەیوەستن بەم پرسەوە.
* هەمیشە نیگەرانی هەبووە لەبارەی ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە ترسی هەیە لەدەستێوەردانی سەربازی بۆ سنووردانان بۆ ئەو كوشتارەی ڕووبەڕووی مەدەنییەكان دەبێتەوە لەلایەن ئەسەدەوە، یاخود هیچ هەوڵێكی نەداوە بۆ ڕووخاندنی دەسەڵاتەكەی ئەسەد، پرسیارەكە ئەوەیە تاكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شایەتحاڵی كوژرانی ڕۆژانەی خەڵكی مەدەنی دەبێت؟
- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە لەپێوەندیدا بەسوریاوە شتێك نییە بەناوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە، چونكە هەمووان دابەش بوونە لەم ڕووەوە، دووەم ئامادەنەبوونی ئەكتەرە نێودەوڵەتیەكان وەك ڕوسیا و چین و وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی ناتۆ و تەنانەت وڵاتانی كەنداویش بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ دەستێوەردان بكەن، لەبەر ئەوەی هیچ یەكێك لەم وڵاتانە ناتوانێت ناسەقامگیری سوریا چارەسەر بكات، یاخود ڕەنگە بكەونە ململانێ و ڕكابەری لەسەر بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانیان، بەڵام ململانێكردن پێویست بەدەستێوەردانی سەربازی ناكات كە دەبێتەهۆی ئەوەی ئەوەندەی دیكە بارودۆخەكە خراپ بێت، تەنانەت لەگەڵ درێژەكێشانی بازنەی توندوتیژی و لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی قوربانییەكان، هەروەها لەم ڕووەوە ئەزموونی عێراقی لەبەردەستە، با نەچینە سەر ئەزموونی لیبیا، لەبەر ئەوەی دابەشبوونێكی تائیفی هەیە لەعێراقدا و لەسەر ئاستی ناوچەییش گرژی لەنێوان شیعە و سوننەكاندا هەیە، هەموو ئەمانە لەوڵاتێكدا ڕوودەدەن كە جبەخانەی چەكی كیمیایی هەیە و سیستمی بەرگری ئاسمانی هەیە، هەروەها ئەوەی زیاتر دۆخەكەی ئاڵۆز كردووە ئەوەیە ئەگەر دەستێوەردان نەكرێت ڕەنگە ئەو چەكانە بڵاوببنەوە، ئەگەر دەستێوەردانیش بكرێت ڕەنگە نەتوانرێت پارێزگاری لەسەلامەتی ئەو چەكانە بكرێت، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە ئەو كەسانەی لێی بەرپرسن شوێنەكانی خۆیان چۆڵدەكەن و جێیدەهێڵن، باس لەوە دەكرێت كە ڕۆژئاوا یان وڵاتانی كەنداو دەیانەوێت دەستێوەردان بكەن بۆ پاراستنی گیانی مەدەنییەكان، ئەمە مەسەلەكە نییە، بەڵكو مەسەلەكە پتر پەیوەستە بەپرسی سەقامگیری و بڵاوبوونەوەی چەك و مانەوەی سوریا بەیەكگرتووی، دوایین مەسەلە مەسەلەی مرۆییە. هەروەها لەئەمریكا هەڵبژاردن دەكرێت ئەمەش وای كردووە قورس بێت بۆ هەر سەركردەیەك كۆماری بێت یان دیموكراتی، لەكۆشكی سپی بێت یان لەدەرەوەی كۆشكی سپی كە بەشێوەیەكی واقیعی ڕاسپاردەی هەبێت لەبارەی سوریاوە، لەكاتێكدا زۆربەی ئەمەریكیەكان هەوڵدەدەن بزانن بەڕاستی چی لەسوریادا دەگوزەرێت. كەواتە ئەمە كات و كۆششی زیاتری دەوێت.
* كەواتە تاكو ئومێد مابێت بریتییە لەموعارەزە و شەڕی چەكدارەكان، لەبەر ئەوەی هیچ هیوایەك بەچارەسەری ئاشتیانە نەماوە، هەروەها نە موعارەزە باوەڕی بەگفتوگۆ ماوە لەگەڵ ئەسەددا و نە ئەسەدیش هیچ چاكسازیەك دەكات، واتە تا ڕێگاچارە بریتییە لەپشتیوانیكردن لەموعارەزەی سوری، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەتوانرێت لەڕێی موعارەزەی سوریەوە ڕژێمی ئەسەد بڕووخێنرێت؟
- تەحەددی بەردەم ڕژێم و موعارەزە ئەوەیە كە ئەم ڕژێمە بۆ ماوەیەكی زۆر دەسەڵاتی بەدەستەوەیە و دووچاری دژواری بۆتەوە لەهەوڵەكانیدا بۆ ڕیشەكێشكردنی موعارەزە، كە موعارەزەیەكی نامەركەزیە و لەبنكە و شوێن و ناوچەیەكی دیاریكراودا جێگیر نییە تاوەكو بكرێتە ئامانج، ئەمەش وا دەكات ئەم كارە زۆر قورس بێت. هەروەها موعارەزەش ناتوانێت ئەو ڕاستیە بگۆڕێت كە تا ئێستا نەیتوانیوە ئیختیراقی توانای سەربازی ڕژێمەكەی ئەسەد بكات كە تا ڕاددەیەكی گەورە وەك خۆی ماوەتەوە، هەروەها بەشێكی زۆری خەڵكی سوریا هەن كە خوازیاری ڕژێمەكەی سوریا نین، بەڵام لەگەڵ ئەو ئاڕاستە سیاسیەدا نین كە موعارەزە دەگیرێتەبەر. زۆرێك لەهاوەڵەكانم ئەو پرسیارەم لێدەكەن ئایا موعارەزە چارەسەرە؟ وەڵامەكەی من ئەوەیە ئایا چارەسەرە بۆچی؟ چونكە ئەگەر دۆخێك بێتەوە پێشەوە ئەسەد دەسەڵات جێبهێڵێت، ئەوا هەل و مەرجێك دروست دەبێت كە هێزەكان لەنێو خۆیاندا بەهەمان شێوە دەكەونە ململانێ، لەنێو سوپای یاخیبوودا لایەنی عەلمانی هەیە، هەروەها كەسانی ئیسلامی یان ئایدۆلۆجیستی هەن، ئەوان لەئێستادا یەكگرتوون لەبەر ئەوەی شەڕی ئەسەد دەكەن، بەڵام كاتێك ئەم هەڕەشەیە بوونی نەما، ئەوا دووبارە دەگەڕێنەوە بۆ دۆخی ململانێكردن لەگەڵ یەكدا، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە زۆرێك لەسوریەكان خوازیاری مانەوەی ئەسەد نین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خوازیاری ئەو ئاڕاستە سیاسیە نین كە موعارەزە گرتوویەتیەبەر. هەروەها لەپێوەندیدا بەموعارەزەی سوریەوە كەس دڵنیانییە ئایا چیتر ئەنجومەنی نیشتیمانی ڕۆڵێكی ماوە ببینێت، چونكە ئەوەی لەئێستادا بەدی دەكرێت ئەوەیە كە ئەو هێزانەی لەسەر ئەرزی واقیع شەڕی ڕژێمەكەی ئەسەد دەكەن بوونەتە جێی سەرنج و بایەخدان. پێشبینی من ئەوەیە كە نەك وەك كۆنگرەی نیشتمانی عێراقی، ئەوا ئەنجومەنی نیشتمانی سوری ڕۆڵ نابینێت لەداڕشتنی داهاتووی سوریا یان لەسەر مێزی گفتوگۆ، بەڵكو ئەوانەی ڕۆڵ دەگێڕن پێكدێن لەوانەی شەڕدەكەن و ئەوەی لەڕژێمەكەی ئەسەد یان كەمینەی عەلەوی دەمێنێتەوە، لەبەر ئەوە من چارەسەرێك نابینم، بەڵكو ئەوەی هەیە چەند سیناریۆیەكە، یەكێك لەو سیناریۆیانە بریتییە لەڕێككەوتنی نێوان گروپە جیاوازەكان، كە لەباشترین حاڵەتدا ڕێككەوتنە لەسەر پیادەكردنی فیدراڵیەت و لەخراپترین حاڵەتیشدا دابەشبوونی وڵاتەكەیە و جیابوونەوەی گروپە جیاوازەكانی وڵاتەكەیە، ئێمە ئێستا ئەو فشارە لەنێو كوردەكان و عەلەویەكاندا دەبینین. سیناریۆیەكی دیكە درێژەكێشانی دەسەڵاتی ئەسەد و بەردەوامبوونی بازنەی توندوتیژیە و كەسیش نازانێت ئەوە تاكەی بەردەوام دەبێت و چۆن كۆتایی دێت، سیناریۆیەكی دیكە بریتییە لە چارەسەرێكی سیاسی، كە پێموایە ئەو چارەسەرەش یان زۆر دوورە یان زۆر لێی دووركەوتووینەتەوە. كەواتە ئەمانە ئەو سنیاریۆیانەن لەبەردەم سوریادا.
* ئێستا ڕۆژئاوا خوازیاری ڕووخانی دەسەڵاتی ئەسەدە، بەڵام لەبەر ئەوەی دڵنیانییە چ هێزێك دوای ئەو دەسەڵات دەگرێتەدەست، ئەوا ترسی هەیە لەوەی پاڵپشتیەكی گەورەی ڕووخاندنی ئەسەد بكات، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەم ترسە دۆخەكە ئاڵۆز دەكات؟
- بەدڵنیاییەوە ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی پرۆسەی بڕیاردان لەڕۆژئاوا ئاڵۆز بكات، بەڵام وڵاتانی كەنداو تێڕوانینێكی تاكتیكیانەیان هەیە، ئەوان بایەخ بەئاییندەی درێژخایەنی گرووپە كەمینەكان یان سەقامگیری كۆمەڵایەتی و ئابووری نادەن، بەڵكو ئەوان تەركیز لەسەر ڕووخاندنی ئەسەد و پشتیوانی لەو هێزانە دەكەن كە هێزی سوننی دەبن و هاوكار دەبن لەگەڵ وڵاتانی كەنداودا. ئەمەریكا پتر بایەخ بەسوریای 2020 یان 2025 دەدات، ئایا وڵاتێك دەبێت توانای بەردەوامبوونی دەبێت یان سەقامگیری كۆمەڵایەتی و ئابووری تێدا دێتەدی و ئایا دەتوانێت كەمینەكانی بپارێزێت، كە دوو ملیۆن مەسیحیت هەیە، دوو ملیۆن عەلەویت هەیە كەمینەیەكی بەرچاوی كوردت هەیە، ئایا هەموو ئەم گروپانە دەمێننەوە بەچەشنێك كە زەمانەتی ئەوە بكرێت خاوەنی ئۆتۆنۆمی و سیاسەتی خۆیان بن. لەوەش زیاتر زۆرێك لەڕۆژئاوا پێیانوایە سوریا كەلتوری دیموكراسی و حكومەت و سیاسەتی نوێنەرایەتیكردنی خەڵكی نییە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی قۆناغی ئینتیقالی لەوڵاتانی دیكەدا چەند بەخراپی بەڕێوەدەچێت، وەك یەمەن و میسر و هەروەها بەڕەچاوكردنی ئەو فشارنەی لەسەر گروپە كەمینەكان هەن و فشاری ئابووری، ئەو تێڕوانینە دروستبووە كە هیچ یەكێك لەم وڵاتانە بەباشی قۆناغی ئینتیقالی تێناپەڕێنێت و ڕاستیەكەش هەر وایە و هەموو وڵاتانە دووچاری زەحمەت دەبنەوە، كێشەی سوریاش ئەوەیە ئەسەد هەموو ئەو هەڵانەی كردووە كە دەكرێت سەركردەیەكی خۆسەپێن بیكات بۆ ئەوەی بارودۆخەكە خراپتر بێت، هەروەها جگە لەوەی موعارەزەی سوری بێسەركردەیە، كە لەخۆی لەبوونی ئەنجومەنی نیشتمانی و لایەنەكانی دیكەدا دەبینێتەوە، ئەوا واقیعی سیاسەتی سوریا و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە تۆ پێویستت بەسەركردەیەكە هەمووان یەكبخات، ئیتر خاوەن میسداقیەت بێت یان نوێنەرایەتیان بكات و حاڵی حازر- ڕاست بێت یان هەڵە- ئەو كەسایەتیەی پێگەیەكی یەكخەری هەیە بریتییە لەئەسەد، موعارەزە كەسایەتیەكی درەوشاوەی نییە كە بەچەشنی ئەسەد نوێنەرایەتی لایەنگرانی بكات و نەبوونی كەسایەتیەكی لەم چەشنەش دەبێتەهۆی ئەوەی پرۆسەی بڕیاردان لەوڵاتێكی وەك ئەمریكا لەئاست سوریادا قورس بكات.