پرۆفیسۆر ئادەم سزیرمای ئوستادی پەرەپێدانی ئابوورییە لە زانكۆی ماستریخت، یەكێكە لە تۆژەرە باڵاكانی unu ماسترێخت و تایبەتمەندە لەبوارەكانی بەراوردكاری گەشەی ئابووری لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، هەروەها تایبەتمەندە لە بوارەكانی داهێنان و گۆڕانكارییە تەكنەلۆژییەكان بۆ پێشخستی ئابووری لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، سیزرمای خاوەنی ئەزموونی كاری مەیدانی یە لەوڵاتانی چین و كۆریای باشور و تەنزانیا و زامبیا و باشوری ئەفریقیا و ژاپۆن، بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی بونیادنانەوە و بونیادی دیموكراتی و هۆكار و فاكتەرەكانی چۆنیەتی سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، پەیوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئادەم سزیرمای كرد و چەند پرسیارێكمان ئاراستە كرد، بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* كێشەو ئاستەنگەكانی قۆناخی بونیادنانەوە ئاسایی نین، لەبەر ئەوەی هەموو شتێك لە قۆناخی دەستپێكردندایە، هەروەها هەر وڵاتێك تایبەتمەندی خۆی هەیە، ئایا تاچەند لەپرۆسەی بونیادنانەوەی وڵاتی دوای تەنگژە و شەڕ و هەنگاو هەڵگرتن بۆ دیموكراتی، لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندی ئەو قۆناخە گرنگە؟
- جگە لە ئامانجی دوورمەودای هێنانە ئارای دیموكراسی، باوەڕم وایە گرنگە جەخت لەسەر شەفافیەت و بەگژداچونەوەی گەندەڵی و دروستكردنی ئاستێك لە حكومڕانێتی كارا لە قۆناخە سەرەتاییەكاندا بكرێت. هەروەها گرنگە پرۆسەكە بەشێوەیەك بێت هەموولایەنەكان لە خۆبگرێت، بۆ ئەوەی بەو شێوەیە لە حكومەت نەڕوانرێت كە تەنها نوێنەرایەتی بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو دەكات.
* كاتێك سەیری ئەزموونە سەركەوتووەكانی بونیادنانەوە لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دەكەین، بە تایبەتی ئەزموونی ژاپۆن و كۆریایی باشور و سەنگافورا، هەست دەكەین سەركەوتنی ئەو پرۆسانە بە ئاستێكە كە ئەو وڵاتانەی گەیاندۆتە ریزی وڵاتانی رۆژئاوا، ئایا چۆن دەتوانین ئەو ئەزموونانە هەڵبسەنگێنین؟
- یەكێك لە خەسڵەتەكانی وڵاتانی ئاسیای ڕۆژهەڵات بریتی یە لە سەقامگیری سیاسی. دوای شەڕی كۆریا، شەڕ و ناكۆكیەكی گەورە لەم وڵاتە سەركەوتووانەدا ڕووینەداوە، هۆكاری سەرەكی سەركەوتنی ئابووری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بریتی بوو لە ئیستیعابكردنی تەكنەلۆجیای نەتەوەیی، بونیاتنانی توانای تەكنەلۆجیای، هەناردەكردن، جیاكردنەوەی ئاین و دەوڵەت، داهێنان و سیاسەتەكانی پیشەسازی بە ئامانجی نوێگەری لە بواری تەكنەلۆجیادا، ئاستی بەرزی پەروەردە و توانای مرۆیی و ئاوێتەبوونی ستراتیجی لە جیهانی بازرگانیدا.
* ئەوەی تێبینی دەكرێت لە ئەزموونی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، هەموویان ئەو دەوڵەتانەن كە هیچ سەرچاوەیەكی سروشتیان نی یە، لە هەمانكاتدا لەدەستپێكی بونیادنەوە زۆر هەژار بوون، بەڵام لەماوەیەكی كورتدا توانیان لە پرۆسەی بونیادنانەوە سەركەون و نەك هەر هەژاری نەهێڵن بەڵكو بوونە وڵاتێكی دەوڵەمەند، پرسیار ئەوەیە چۆن ئەو دەوڵەتانە توانیویانە لە هەژارییەوە بگەنە ئەو ئاستە بەرزەی دەوڵەمەندی؟
- پێشكەوتنە ئابوورییەكانی ئاسیای ڕۆژهەڵات سەلماندیان سەرچاوە-سروشتیەكان- مەرجی پەرەسەندنی ئابووری سەركەوتوو نییە، بەڵكو دامەزراوەی بەهێز، سەرمایەی مرۆیی، بنیاتنانی توانا و هەناردەكردن هۆكاری بنەڕەتین لە پەرەسەندنی ئابووری سەركەوتوو. مشتومڕێكی جێی سەرنج هەیە لەبارەی دەوڵەمەندی سەرچاوەكان و باس لە نەفرەتی سەرچاوەكان دەكەن، كە دەبنە ئاستەنگ لە بەردەم پەرەسەندندا. دوایین لێكدانەوە ئەوەیە كە دەوڵەمەندی سەرچاوەكان هەمان سوودیان نییە بۆ پەرەسەندنی ئابووری ( بڕوانە نەرویج، ئەرجەنتین، بەرازیل، ئوسترالیا ئەمەریكای سەدەی نۆزدە). ئەوەی زیاتر گرنكە جۆری دامەزراوەكانە. ئەگەر دامەزراوە سیاسیەكان گەندەڵ بن و حكومڕانیەكە لاواز بێت ئەوا زیاتر ئەگەری ئەوە دەكرێت سەرچاوە سروشتیەكان بە هەدەر بدرێن.
* هەندێك لەچاودێران سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوە گرێدەدەنەوە بە بونیادی دامەزراوەی بەهێزەوە، بونیادی دامەزراوەی بەهێزیش پێویستی بەوەیە ئەولەویەت بدرێتە سەروەریی یاسا و بایەخدان بە بازاڕی ئازاد، پرسیار ئەوەیە ئایا تاچەند سەروەریی یاسای بۆ بونیادی دامەزراوەی بەهێز گرنگە و دەبێتە بنەمایەك بۆ بونیادی لیبرالیزم؟
- حكومڕانی باش بە مانای ئەوە نایەت كوێرانە هەڵبستین بە كۆپیكردنەوەی دامەزراوە ئابوورییە پێشكەوتووەكان، كە ڕەنگە ئەمە كارێكی گونجاو نەبێت تاوەكو بە بەردەوامی ئەنجام بدرێت. چین توانیویەتی زۆر بە خێرایی سەركەوتوو بێت، ئەگەرچی هێشتا بە باشی سەروەریی یاسا-لەو وڵاتەدا- نەچەسپیوە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئاستێكی پێویست لە پێشبینی دروست بكرێت لە بواری سیاسی و حكومڕانیدا بۆ ئەوەی پاڵنەرێكی سەقامگیر بخوڵقێنرێت بۆ كاری بازرگانی و وەبەرهێنان، هەروەها دەبێت بواری ئەزموونكردنیش هەبێت. لە مەودای دووردا، چەسپاندنی سەروەری یاسا یەكێكە لە ئامانجە گرنگەكانی پەرەپێدان، نەك تەنها لە پەیوەندیدا بە پاڵنەرە ئابوورییەكانەوە، بەڵكو لە پەیوەندیدا بە پاراستنی تاكەكەسەكانەوە لە بەرامبەر دەوڵەتدا.




* ئەگەر سەیری ئەزموونی وڵاتە سەركەتووەكان بكەین و لەگەڵ چین بەراوردی بكەین، هەست دەكەین ئاستی گەندەڵی لە كۆریای باشور و سەنگافورا و ژاپۆن نزمترە لەچاو چین دا، ئایا هۆكاری ئاستی بەرزی گەندەڵ لە چین و نزمی لە وڵاتەكانی دیكە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- خاڵێكی باشتان دەستنیشانكرد؛ من هاوڕام كە گەندەڵی لە چیندا لە ئاستێكی بەرزدایە، چەندین هۆكار هەن كە ببنە هۆی ئەوەی ئەمە نەگونجێت لەگەڵ ڕێژەی بەرزی گەشەی ئابووری لە مەودای كورتدا. ئەوەی گرنگە پێشبینیكردنی گەندەڵی یە. ئەگەر گەندەڵی كەمتر یان زیاتر پێشبینی بكرێت ئەوا وەك جۆرێك لە باجی لێدێت، كە دەكرێت ئاوێتەی ستراتیجیەتی ئابووری بكرێت. ئەگەر بە تەواوەتی پێشبینی نەكراو بێت، ئەوا زیان بە پرۆسەی وەبەرهێنان دەگەیەنێت. لە ڕاستیدا داهاتی گەندەڵی لە چین( هەروەها لە ئەندەنوسیا) دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ ناو سیستمەكە و بۆ بوارەكانی وەبەرهێنان و بەو پێیە بەشدار دەبێت لە گەشەپێداندا. ئەگەر داهاتی گەندەڵی بۆ بەكاربردنی بوارەكانی خۆشگوزەرانی بەكاربێت، وەك ئەوەی پێڵاوی ئاڵتونی پێبكڕدرێت(ماركۆس) یاخود بنێردرێتە دەرەوەی وڵات بۆ بانكە دەرەكیەكان ( نەیجریا)، گەندەڵی مایەی كارەسات دەبێت. ئەو ڕاستیەی كە گەندەڵی دەگونجێت لەگەڵ گەشەكردنی ئابووریدا، مانای ئەوە نییە كە گەندەڵی باشە یان قبوڵكراوە. هەمیشە وڵات لە دۆخێكی باشتردایە كە گەندەڵیەكی كەمتر هەبێت و لە مەودای دووردا بە دڵنیاییەوە گەندەڵی بەربەستێكی جیددیە لەبەردەم گەشەی بەردەوامدا.
* لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا وەك دەبینین دوای سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوە هەنگاویان بۆ دیموكراتی و فرە حزبی هەڵگرت، ئایا بۆچی لەو وڵاتانە دیموكراتیان دواخست؟
- با سەرەتا لەوەوە دەستپێبكەم كە من باوەڕێكی بەهێزم بە دیموكراسی هەیە، باوەڕم وایە پەرەپێدانی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی یەكێكە لە توخمە گرنگەكانی پەرەپێدان. من بە گومانم لەو مشتومڕەی باس لەوە دەكات دیموكراسی گرنگ نییە، یاخود هەندێ كۆمەڵگە پێویستیان پیێ نییە. باوەڕم وایە سەرجەم دانیشتوانی جیهان خوازیاری ئەوەن لە سایەی دیموكراسیدا بژین كە تێیدا بتوانن حكومڕانەكانی خۆیان هەڵبژێرن، بە شێوەیەكی ئاشتیانە ئاڵوگۆڕیان پێبكەن ئەگەر هاتوو شكستیان هێنا و كاریگەرییان هەبێت لەسەر ئەوەی چۆن حكومڕانی دەكەن. هەرچۆنێك بێت، تەنها ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە وڵاتاندا كە دیموكراسی بناغەیەكی دانەناوە ڕەنگە ببێتە هۆی دەرئەنجامگەلێكی نائومێدكەر، لەو هەڵبژاردنانە بڕوانە كە لە هەندێ وڵاتانی سەب-سەحارای ئەفریقا ئەنجامدران. ڕەنگە گرنك بێت سەرەتا لەوەوە دەستپێبكرێت كە دامەزراوە گەلێكی حكومی كارا دابمەزرێت، لەگەڵ ئاستێك لە شەفافیەتدا، ڕاددەیەك لە پێشبینی، كە لە راستیدا دەكرێت ئەمانە لە خۆبگرن، سەروەری یاسا، دابینكردنی سەركەوتووانی خزمەتگوزارییەكان بۆ دانیشتوان، گرتنەبەری سیاسەتی لەخۆگرتنی لایەنەكان بۆ ئەوەی دەوڵەت بەو شێوەیە دەرنەكەوێت كە لایەنێكە لە ناكۆكیە ئیتنی یاخود تائیفیەكە، لەگەڵ جیاكردنەوەی ئاین و دەسەڵات كە هەر یەكەیان ڕۆڵی خۆیان هەبێت لە كۆمەڵگەدا، خوڵقاندنی پانتاییەك بۆ ڕۆژنامەگەری ئازاد بۆ ئەوەی حكومەت بخاتەبەردەم بەرپرسیارێتیەكانی، پاراستنی مافەكانی مرۆڤ كە بوار بدات خەڵكی ئازادانە گوزارشت لە خۆیان بكەن بە بێ ئەوەی دووچاری ڕەشبگیری ببنەوە و هتد، خوڵقاندنی دەرفەت بۆ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی. كاتێك ئەم بناغانە دانران، ئەوا ڕەنگە هەلومەرجی هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دیموكراسی پتر مژەدبەخش بێت.