پرۆفیسۆر دانیال چیرۆت ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لەزانكۆی واشنتۆن و تایبەتمەندە لەسەر ئەوروپای رۆژهەڵات و ماوەیەكیش ڕاوێژكاری رادیۆی ئەوروپای ئازادبووە كە پێش ڕووخانی دیواری بەرلین ئاڕاستەی وڵاتانی بلۆكی ڕۆژهەڵات دەكرا، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو كێشەمەكێشەی ئێستا لەنێوان گەورە هێزەكاندا لەسەر كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، وەك لە كێشەی سوریا رەنگی داوەتەوە، روسیا و چین لەلایەك بەرامبەر هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی راوەستاونەتەوە، بۆقسەكردن لەسەر ئەم پرسەو گۆڕانكارییەكان بەوەی ئایا تاچەند ئەمە سەرەتای دروستبوونی شەڕێكی ساردی دیكە لەنێوان رۆژئاوا لەلایەك و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە لایەكی ترەوە وتووێژێكمان لەگەڵ پرۆفیسۆر دانیال چیرۆت كرد ئەمەش دەقی وتووێژەكەی گوڵانە لەگەڵ پرۆفیسۆر چیرۆت.

* بە پێی بۆچوونی ئێوە تا چ ئەندازەیەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە زەمینەیەك بۆ شەڕی سارد لە نێوان ڕوسیاو چین لەلایەك و ڕۆژئاوا لەلایەكی دیكەوە؟
- پێم وانییە شەڕی سارد بێتەوە ئارا لەبەرئەوەی كێشەكان لە نێوان دوو ئایدلۆژیای بەهێزدانین. ڕوسیا و چین لە خەمی بەرژەوەندیە ئابووری و بازرگانیەكانی خۆیاندان، كە بە دڵنیاییەوە، وەك هەمیشە، نەوت سەرچاوەی سەرەكیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە كێشمەكێشی لەسەرە. لە كاتێكدا چین و ڕوسیا وەك هێزێكی گەورە لە خۆیان دەڕوانن، بەو شێوەیە خۆیان بە ڕكابەری ئەمەریكا و ئەوروپای ڕۆژهەڵات دادەنێن، بەڵام بە دڵنیاییەوە مەسەلەكە ئەوەنییە كە ڕوسیا و چین هاوپەیمانی درێژخایەنی یەكتر بن. ڕوسیا بەگومانەو مەترسی هەیە لە دەستڕۆیشتویی چین لە بەشی ڕۆژهەڵاتی سربیاو ڕوسیا خۆی هێزێكە لە داكشاندایە، نەك لە هەڵكشاندا بێت. ئەگەر ململانێیەك هەبێت، ئەوا دۆخەكە ئەو هەلومەرجەم بە بیر دەهێنێتەوە كە لە پێش شەڕی سارددا هەبوو، كاتێك هێزە ئیمپریالیەكان لە ڕكابەریدابوون، بەڵام ڕكابەری ئایدۆلۆجی نەبوون. بۆ ئەوەی دڵنیابیت، كاتێك هێزە گەورە ڕكابەرەكان ململانێ لەسەر بەرژەوەندیە سیاسی، ئابووری و ستراتیجیەكان دەكەن ئەوا دەوڵەتە بچوكەكان هەمیشە دووچاری زیان دەبنەوە.

* حاڵی حازر هەست دەكەین گۆڕانكاریەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەریانكێشاوە بۆ جۆرێك لە ناسەقامگیری لەسەر ئاستی ناوچەكە، سعودیە نیگەران بووە لەبارەیانەوەو هەمیشە ترسی لە دروست بوونی هیلالی شیعە هەبووە كە لە گەرووی هورمزەوە بۆ كەنداوی عەقەبە درێژبێتەوە، هەروەها مایەی مەترسی بووە بۆسەر هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاو وڵاتانی هەناردەكەری نەوت، پرسیارەكە ئەوەیە تا چەند ئەم گۆڕانكارییانە پێگەی سعودیە دەخەنە مەترسییەوە؟
- موبالەغەكراوە لە بارەی هەڵكشانی هێزی شیعە. پێشبینی كاردانەوەی توندی سوننە دەكرا، ئەمەش لە بەرژەوەندی سعودیەو ئەمریكیەكان شكایەوە. لە كۆتاییدا، ئەگەری ئەوە هەیە سعودیە و میسر ببنە هاوپەیمان، هەروەها ئەگەر ڕژێمی سوریا بڕوخێت ئەوا زۆرینەی سوننە زاڵدەبن. ئەمەش دەبێتەهۆی پەراوێزخستنی حزبوڵڵا، و هاوكاری كردنی ڕژێمی مەلەكی ئەردەن. بە دڵنیاییەوە مەحاڵە پێشبینی ئەوە بكرێت كە ڕوودەدات، بەڵام نابێت ئەوەمان لە یادبچێت كە هێزی گەورەی شیعە، ئێران، ئابووریەكی لاوازی هەیەو ڕژێمێكە پاڵپشتی جەماوەری نییە، لە كاتێكدا عێراق وەك وڵاتێكی دابەشبو و ناسەقامگیر دەمێنێتەوە.

* بە پێی بۆچوونی ئێوە، تا چەند ئەم گۆڕانكاریانە پێگەی ئەمریكایان لە ناوچەكەدا لاوازكردووە؟
- كاتێك ئاوڕ لە 60 ساڵی ڕابردوو دەدەمەوە، ئەوە دەبینم كە پێگەی ئەمەریكا هەمیشە هەڕەشەی لەسەربووە. جەمال عەبدوالناسر دۆستی ئەمەریكا نەبوو و ئەو كاتە پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا ناسر، یاخود بەعس یاخود كۆمۆنیستیەكان باڵادەست دەبوون بەسەر وڵاتانی عەرەبیدا. وا لێكدەدرایەوە كە پاشایەتیەكانی ئەردەن و سعودیە ڕۆژگاریان بەسەرچووەو چیتر ناتوانن بمێننەوە. ئێستا شتەكان جیاوازن. دەوترێت سەلەفیە ئیسلامیەكان هەڕەشەن بۆ سەر بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا، بەڵام با چاوەڕێ بكەین و ببینین واقیع چیمان پێدەڵێت. میسر وڵاتێكی هەژار و دانیشتووانێكی زۆری هەیە. بەم دواییە توركیا بۆی دەركەوت كە دەستڕۆیشتوییەكی لە سوریا گرنگیەكی ئەوتۆی نییە، ئێرانیش دۆستێك نییە متمانەی پێبكرێت. ئیسرائیل دەوڵەمەندتر و بەهێزترە بە بەراورد بە ڕابردوو. بەڵێ، هەموو جۆرە هەڕەشەیەك هەیەلەسەر ئەمەریكا، بەڵام ئەم هەڕەشانە هەمیشە لە ئارادابوونە و هێشتا زۆر زووە بڵێین كە دۆخەكە لەرزۆكترە بە بەراورد بە هەر كاتێكی دیكە لە ڕابردوودا.

* سوریا وڵاتێكە ڕووخانی یان بەردەوامبوونی هاوكێشەكە دەگۆڕێت، ئەگەر ڕژێمەكەی ئەسەد نەڕوخێت، ئەوا تا ئەندازەیەكی گەورە دۆخەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە، هەروەها ڕوخانەكەی هەلومەرجەكە دەگۆڕێت. بە پێی بۆچووی ئێوە تا چ ئەندازەیەك ڕوخانی ڕژێمی سوریا لە بەرژەوەندی ئەو هێزانەیە كە خۆیان بە هاوپەیمانی ڕۆژئاوا دادەنێن؟
- پێم وانیی هیچ وڵاتێكی عەرەبی جگە لە عێراق ڕژێمی ئەسەدی قبوڵبێت. بە دڵنیاییەوە، توركیاش ئەم ڕژێمە قبوڵ ناكات. تەنانەت حەماسیش خۆی دوو دەخاتەوە. بەڵام ئەگەر ڕژێمی عەلەوی لە سوریا بڕوخێت، ئەوا ئێران گرنگترین هاوپەیمانی عەرەبی خۆی لە دەست دەدات. كەواتە كێ دڵخۆش دەبێت؟ ئەمەریكی و ئەوروپیەكان خۆشحاڵ دەبن، هەروەها هەمووڕژێمە عەرەبیە سوننەكان و توركیاش. كەواتە، بەڵێ، هاوپەیمانە ئەوروپیەكان خوازیارن ئەمە ڕووبدات، هەروەها هەمووهێزەكانی دیكەش، لە نێویاندا ئیسلامیە موحافیزكارەكان، تەنانەت ئەوانەی كە زۆر دژی ڕۆژئاوان.

* تا ئێستا دۆخەكە بەو شێوەیە وەسف دەكرێت كە بریتیە لە هەڵكشانی هێزە ئیسلامیەكان، حاڵی حازر هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكان دەستیان پێكردووەو پێشبینیەكان ئەوە دەخەنەڕوو كە ئەنجامەكە لە بەرژەوەندی پاڵێوراوی ئیسلامیەكان بێت. بە بۆچوونی ئێوە تا چەند ئەم هێزە ئیسلامیانە دەبنە هاوپەیمانی ئەمەریكا؟
- هەر لایەنێك ئەتوانێت ببێتە هاوپەیمانی هەر هێزێكی گەورە. جەمال عەبدوالناسر و سەدام حوسێن كۆمۆنیستیەكانیان سەركوتكرد و دەیان كوشتن لە وڵاتەكانیاندا، بەڵام پشتیوانیەكی گەورە دەكران لەلایەن یەكێتی سۆڤیەتەوە. لە ئاسیا پارتی«الخمیر الحمر»-كە پارتی سیاسی حكومڕان بوو لە كەمبۆدیا-زۆرێك لە كەمینەی چینیەكانی كوشت، بەڵام هەرچۆنێك بێت چین پشتیوانی ئەو ڕژێمەی كرد. بە دڵنیاییەوە هەندێ لە هێزە ئیسلامیەكان ئەتوانن ببنە هاوپەیمانی ئەمەریكا ئەگەر هەردوولا پێویستیان بە یەكتربێت. سعودیە ئەم كارە دەكات. ئێمە بە ئاسانی ئەوەمان لەبیردەچێت كە ئەنوەر سادات موسڵمانێكی موتەقی بوو، بەڵام پێی وابوو لە بەرژەوەندیدایە بببتە دۆستی ئەمەریكا و ئیسرائیل. لەوەش زیاتر، هاوپەیمانێتیەكان بە ئاسانی دەگۆڕێن. گریمانەی ئەوە بكە كە بەهۆی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردنی ئابووریەكەیەوە ئێران وەك ئێستا نەمێنێتەوە؟ دەكرێت هەموو جۆرە هاوپەیمانێتیەكان بە ئاسانی پێچەوانە ببنەوە. من باوەڕم وانییە كە كاتێك ڕژێمێكی ئیسلامی دێتەسەردەسەڵات ئەوا بە هەمان شێوە ڕەفتار دەكەن، یاخود چیتر بیر لە بەرژەوەندیەكانیان ناكەنەوە بە شێوەیەك كە پێچەوانەبێت لەگەڵ ئایدۆلۆژیاكەیاندا. هەروەها، هێزە گەورە دەركیەكان هەمیشە بۆ ڕێگایەك دەگەڕێن بەرژەوەندیەكانیان بەدەست بهێنن لە ڕێیەوە.

* تا چ ڕاددەیەك پێشبینی دەكەن دوای ڕووخانی ڕژێمی سوریا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو سەقامگیری و ئاسایی بوونەوە دەچێت؟
- من پێشبینی ئەمە ناكەم. كێشەكانی ناوچەكە زۆر لە دیكتاتۆرێك گەورەترن. بەدەر لە پرسی نەوت و غاز، تەواوی ناوچەكە بنكەیەكی ئابووری لاوازی هەیە. ژمارەی گەنجانی دانەمەزراو لە زیادبووندایە. سیستمەكانی پەروەردە خراپن و گەنجان بۆ جیهانی هاوچەرخ پەروەردە ناكەن. گەندەڵی زۆر بەربڵاو و تەشەنەسەندوە. ئیسرائیل لە شوێنی خۆیەتی و ڕای گشتی لە نێو دەوڵەتە دراوسێكانیدا بە دوژمنكاری دەمێنێتەوە، تەنانەت لەو حاڵەتانەدا كە پەیماننامەی ئاشتی هەیە و تەنانەت لە كاتێكدا كە شەڕێكی ئاشكرا نییە. دوژمنایەتی نێوان شیعە و سوننە بەردەوام دەبێت. بە دەربڕینێكی تر، ئەگەر ڕژێمەكەی ئەسەد بڕوخێت، ئەوا نابێتەهۆی چارەسەركردنی زۆرێك لە كێشەكانی ناوچەكە، لە ڕاستیدا ڕەنگە دۆخەكە خراپتر بێت ئەگەر سوریا ببێتە لوبنانێكی دیكە.