پرۆفیسۆر ڕاج ئێم دیسای كە یەكێكە لەتۆژەرە دیارەكانی ئامۆژگای بۆكینگز، ئوستادی پەرەپێدانی نێودەوڵەتیە لەبەشی حكومەت لەزانكۆی جۆرج تاون و تایبەتمەندە لەسەر گرفتەكانی ڕیفۆرمی ئابووری، یارمەتی دەرەكی و پەرپێدانی نێودەوڵەتی، هەروەها خاوەنی چەندین دیراسات و توێژینەوەیە لەسەر لایەنە جیاوازەكانی پەرەپێدان لەسەرانسەری جیهاندا، بۆ قسەكردن لەسەر دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و گرفتەكانی وڵاتانی جیهانی سێهەم لەدەسپێكی پرۆسەی پەرەپێداندا، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر ڕاج دیسای كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* لەپرۆسەی بونیادنانەوە لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوودا ناعەدالەتی یەكێكە لەو كێشانەی كە ڕووبەڕووی كۆمەڵگە دەبێتەوە، بەڕای بەڕێزتان ئایا چۆن هاوسەنگی دەخوڵقێندرێت لەمیانی پرۆسەی پەرەپێداندا بەوشێوەیەی كە تیایدا ئاستی هەژاری كەمبكرێتەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر گەورە و زۆر گرنگە و چەندین وەڵام لەخۆدەگرێت، بەڕای من ئەگەر ئاوڕێك لەمێژوو بدەینەوە و سەیرێكی ڕووداوەكان لەماوەی 40 یان 50 ساڵی ڕابردوودا بكەین دەبینین ئاڕاستەكە بەرەو نایەكسانی بووە لەنێوان وڵاتان، بەڵام نایەكسانییەكی كەمتر لەناو وڵاتەكاندا، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەر كە وڵاتان دەوڵەمەندتر بن هاووڵاتیان داوای پاراستنی كۆمەڵایەتی زیاتر بۆ كەمدەرامەتەكان دەكەن، هەربۆیە كاتێك كە وڵاتان گەشە بەخۆیانەوە دەبینن ئەوە چینی ناوەند دەستدەكات بەئاڕاستەكردنی خواست و داواكاری بۆ دابینكردنی پاراستن و پاڵپشتی بۆ هەژارەكان، بۆیە لەپرۆسەی پەرەپێداندا شتەكە بەوشێوەیەیە كە دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر دەبن و لەئاكامیشدا – ئەگەر بێت و خۆشگوزەرانییەكە ئەنجامی پەرەپێدانێكی ئابووری بێت جگە لەوەی كە بەهۆی داهاتەكانی نەوتەوە بێت یان ...تاد، بەڵكو پەرەپێدانە ئابوورییەكە لەئەنجامی بازرگانیی شتومەك و پیشەسازی و بەرهەمهێنان بێت لەگەڵ كەرتەكانی دیكە – ئەوە لەئاكامدا دەبینین توێژی دەوڵەمەندەكان ڕوو لەگەشە دەكات لەگەڵ گەشەبوونی توێژی ناوەند و لەكۆتاییشدا توێژی ناوەند دەستدەكات بەئاڕاستەكردنی داواكاری بۆ دابینكردنی پاراستن و خۆشگوزەرانی بۆ توێژەكانی دیكەی كۆمەڵگە، هەڵبەتە لایەنێكی دیكەی گرنگ كە زۆر كاریگەرە بریتییە لەوەی كە دەنگ و بەشداربوون و نوێنەرایەتی لەپرۆسەی پەرەپێدان هەبێت، بۆیە لەو وڵاتانەدا كە دامەزراوەكانی دەوڵەت زۆر لەخۆدەگرن «Inclusive» دەبینین تائاستێكی زۆر پاراستنی كۆمەڵایەتی هەیە كە پاڵپشتیكەرە و جۆرە دەستەبەرییەك بۆ خەڵكی هەژار دابیندەكات، بەڵام لەو وڵاتانەدا كە دوورخستنەوە «Exclusionary» لەمیانی پرۆسەی گەشەپێداندا هەیە و دامەزراوەكانی دەوڵەت ئەنتی دیموكراسییەتن دەبینین بارەكە بەهەمان شێوە نییە.

* زۆرجار لەپێناو پاراستنی هاوسەنگی لەكۆمەڵگەدا حكومەت هەڵدەستێت بەپیادەكردنی پرۆسەی چاودێری كۆمەڵایەتی، بەواتای هەموو خەڵكی بێكار دەكات بەمووچەخۆری حكومەت، بەوشێوەیەیش حكومەت دەكەوێتە ژێر بارێكی قورسەوە و ناتوانێت خزمەتگوزارییەكان وەك پێویست بۆ خەڵك دابینبكات، بەڕای تۆ ئایا تاچەند پرۆسەی چاودێری كۆمەڵایەتی تواناكانی هاووڵاتیان سڕدەكات؟
-- ئەمە لەو وڵاتانەدا كێشەیە كە دابەشكردنی سامان زیاترە لەئاستی بەرهەمهێنانی سامانەكان، چەندین نموونە هەیە لەسەر وڵاتانێك كە بڕە داهاتێكی زۆریان دابەشكردووە لەكاتێكدا ئاستی وەدەستهێنانی سامانەكانیان بەو ئاستە نییە، بەڵام بەڕای من چەندین ئەڵتەڕناتیڤ بۆ چاودێری كۆمەڵایەتی هەیە و مەرج نییە هەموو هاووڵاتیان بخرێنە لیستی مووچەی حكومەتەوە، كاری گشتی (أشغال عامە) شێوەیەكە لەشێوەكانی چاودێریی كۆمەڵایەتی لەگەڵ چەندین شێوازی دیكە، بۆنموونە لەئەمریكای لاتینی پارەی تەرخانكراو هەیە بۆ دایكان، لەوڵاتانی دیكە بەرنامەی تایبەت هەیە كە یارمەتی كەمدەرامەتەكان دەدات بۆئەوەی بتوانن ببنە خاوەن موڵك و سامان یاخود لەجۆرەكانی دیكەی بەرنامەكانی نەهێشتنی كەمدەرامەتی، لەكاتێكدا لەوڵاتانی دیكە تەمویلی باجەكان هەیە كە یارمەتی خەڵكی كەمدەرامەت دەدات لەڕووی دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان، هەربۆیە مەرج نییە بارەكە بەوشێوەیە بێت كە هەمووان مووچەخۆری حكومەت بن، لەبەرئەوە پێموایە كە ئەڵتەڕناتیڤی دیكە هەیە، ئێوە لەپرسیارەكەتاندا ئاماژەتان بەوەكرد كە ئەمە بارێكی قورس لەسەر حكومەت دەخوڵقێنێت، بۆیە منیش لەگەڵتان هاوڕام و پێموایە كە بارێكی قورس دەخوڵقێنێت لەبەرئەوەی واپێویست دەكات لەسەر حكومەت كە هەندێك سەرچاوەی دارایی خەرج بكات و هەروەك ئاماژەتان پێكرد ئەمە دەبێتەهۆی سەرهەڵدانی ناعەدالەتی، هەربۆیە بەڕای من ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەخودی حكومەتەكان و خەڵك لەبارەی چۆنیەتی خوڵقاندنی هاوسەنگییەك لەنێوان عەدالەت و خەرجییەكان.

* پسپۆران پێیانوایە كە لەپرۆسەی پەرەپێداندا لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو هەوڵدان بۆ وەدیهێنانی عەدالەتی كۆمەڵایەتی هانی هاووڵاتیان دەدات بۆئەوەی ئاكتیڤ بن و هەست بەنائومێدی نەكەن، بەڵام وەك دیارە عەدالەتی كۆمەڵایەتی پێویستیی بەسەروەری یاسا و دامەزراوەی بەهێز هەیە، بەڕای تۆ چۆن دەتوانرێت عەدالەتی كۆمەڵایەتی بچەسپێندرێت لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو كە تیایاندا دامەزراوەكان لاوازن؟
- بەڕای من ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە و هەروەها پێموایە كە پرسیارە سەرەكییەكە بریتییە لەچۆنیەتی دابینكردنی سەرچاوە و توانا بۆ ئەو وڵاتانەی كە خاوەن سەرچاوە و توانا نین و لەتوانایاندا نییە عەدالەتی كۆمەڵایەتی وەدیبێنن، بۆیە بەڕای من ئەم مەسەلەیە دوو پێكهاتەی لەخۆگرتووە: پێكهاتەی یەكەم ئەوەیە كە پێویستە داوابكرێت، بەواتای پێویستە هاووڵاتیان مەبەستیان بێت و داوای چەسپاندنی عەدالەتی كۆمەڵایەتی و بەرنامەی كۆمەڵایەتی بكەن لەپێناو پاراستنی پێكهاتە لاوازەكانی كۆمەڵگە، هەروەها پێویستە هاووڵاتیان بەشداربوون و نوێنەرایەتییان هەبێت لەپرۆسەی درووستكردنی بڕیارەكان بۆئەوەی كاریگەر بن لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی سیاسەتی گشتی، ئێستاش سەبارەت بەچۆنیەتی چەسپاندن بەنەبوونی سەروەری یاسا بەڕای من زەحمەتە، بەڵام مەحاڵ نییە بەتایبەتی لەوڵاتە هەرە هەژارەكان كە دامەزراوەكانیان لاوازە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بەخشێنەر ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لەمبارەیەوە، بۆیە بەڕای من یەكێك لەئەولەوییاتەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بەخشەر بریتییە لەپەرەپێدانی یەكسانی و عەدالەت، پەرەپێدانی ئابووری لەگەڵ عەدالەتی كۆمەڵایەتی.

* زۆرجار بەهۆی شكستی پرۆسەی پەرەپێدان خەڵك پرۆسەی دیموكراسی ڕەتدەكەنەوە، چونكە پێیانوایە كە پێویستیان بەدیموكراسییەت نییە، هەربۆیە پەنا بۆ سیستەمی تۆتالیتاری دەبەن بۆئەوەی بەزەبری هێز بونیادنان بێنێتەدی، بەڕای تۆ هۆكارەكان چین لەپشت شكستی پەرەپێدان لەپرۆسەی بونیادی دیموكراسی؟
- بەڕای من مەرج نییە پەرەپێدان لەسیستەمی دیموكراسیدا شكست بەدەست بێنێت و لەژێر حوكمی تۆتالیتاریدا سەركەوتوو بێت، لەڕاستیدا شتەكە لەنێوان هەردووك ئەو بۆچوونانەیە لەبەرئەوەی چەندین لە وڵاتانی دیموكراسی توانییان بەسەركەوتوویی و بەخێرایی گەشە و خۆشگوزەرانی بەخۆیانەوە ببینن و هاوكات چەندین لە وڵاتانی تۆتالیتاری-ش بەهەمان شێوە توانییان گەشە و پەرەپێدان و خۆشگوزەرانی بەخۆیانەوە ببینن، بەڵام وێڕای ئەوەیش ئەو ڕاستییەی كە دەیزانین ئەوەیە كە دیموكراسییەت زیاتر ئەگەری شكستی هەیە پاش ڕوودانی قەیرانەكان یاخود بەهۆی سڕبوونی بازرگانی «Recession» و یەكێك لەهۆكارەكانی ئەوەیە كە هاووڵاتیان لۆمەی دیموكراسییەت دەكەن یاخود لۆمەكردنی كاربەدەستەكانی حكومەت بەهۆی سەرهەڵدانی كێشە ئابوورییەكان بەتایبەتی پاش قۆناغی گواستنەوە، بۆنموونە دەتوانین سەیرێكی كەیسەكەی ڕوسیا بكەین كە لەساڵانی 1990ـەكاندا تائاستێك بەدیموكراتیزە بوو، بەڵام دووچاری چەندین قەیران بۆوە لەسەر ئاستی باجەكان و بانك و كۆمپانیاكان، بۆیە وابزانم ئەوانە هۆكاربوون لەپشت كاردانەوەكان لەبەرامبەر دیموكراسییەتدا لەڕوسیا، بەڕای من هەر هەمان شت لەبەهاری عەرەبیدا دەبینین لەبەرئەوەی ئەگەر سەركردە هەڵبژێردراوەكانی میسر یان تونس شكست بێنن لەڕووی پەرەپێدانی ئابووری و دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان، ئەوكات زۆربەی هەرە زۆرینەی هاووڵاتیان دیموكراسییەت ڕەتدەكەنەوە و پەنا بۆ ڕژێمی تۆتالیتاری دەبەن بەو باوەڕەی كە ڕژێمی تۆتالیتاری گەشەپێدانی زیاتر دابین دەكات، بەڵام من پێموایە كە ئەو باوەڕە هەڵەیە و بەڕای من ڕژێمی شموولی ناتوانێت لەڕژێمی دیموكراسی زیاتر گەشەپێدان و پەرەپێدان دابینبكات.

* هەندێك لەپسپۆران پێیانوایە كە سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان پێویستیی بەحكومەتی باش هەیە، بەڕای تۆ ئایا حكومەتی باش چۆن لەقۆناغی گواستنەوەدا دروست دەبێت؟
- بەڕای من دروستبوونی حكومەتی باش چەندین فاكتەر و هەلومەرجی هەیە بەو ئاستەی كە زەحمەتە بتوانین چەند پێوەرێكی بچووك دیاریبكەین لەڕووی دروستكردنی حكومەتی باش لەو وڵاتانەی كە لەگواستنەوەدان، هەڵبەتە پێویستە سەركردایەتی خاوەن جۆرە ئیرادەیەكی سیاسی هەبێت، بەواتای پێویستە لەسەر سەركردەكان ئامادەباشییان تێداهەبێت بۆئەوەی شەففاف و كراوە بن و ڕێگە بەهاووڵاتیان بدەن بۆ ڕادەربڕین و گوزارشت لەخۆكردن، بەڵام ئەگەر هات و وڵاتەكە خاوەن داهات و سەرچاوە بوو بەو ئاستەی كە سەركردەكان بتوانن بەئاسانی دەستی لەسەر دابگرن ئەوە پێویستە هاووڵاتیان بەرهەڵستكاری لەبەرامبەر ئەو جۆرە ڕەفتارانە بكەن و بەڕای من ئەمەیە هۆكارەكان كە ناتوانرێت حكومەتی باش بونیادبنرێت، بۆنموونە لەو وڵاتانەی كە خاوەن سەرچاوەی سرووشتین لەنەوت و غاز و كانی و جۆرەكانی دیكەی سەرچاوە سرووشتییەكان ناتوانرێت حكومەتی باش لەوڵاتانی گواستنەوە بونیادبنرێت لەبەرئەوەی تەماحی زۆر لەئارادا هەیە بۆ دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوە و پارەكان، دووەم: زۆر گرنگە كۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵی هەبێت، دەكرێ كۆمەڵگەی مەدەنی – میدیا بێت یاخود ڕێكخراوەكانی دیكەی كۆمەڵگەی مەدەنی – ڕۆڵێكی گەورە بگێڕێت لەڕووی خستنەڕووی داواكاری بۆ درووستبوونی حكومەتی باش و گێڕانی ڕۆڵێكی چاودێر لەسەر حكومەت، سێیەم: خوڵقاندنی جۆرێك لەهاندەر بۆ وڵات بەگشتی كە دەكرێ ئەویش كاریگەریی هەبێت، لێرەیشدا بیرم دەڕوات بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات پاش ڕووخانی كۆمیۆنیزم، زۆربەی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات ئارەزوویان هەبوو پێوەندی بەیەكێتی ئەوروپا-وە بكەن، ئەوەیش خۆی لەخۆیدا هاندەرێكی زۆر كاریگەر بوو لەبەرئەوەی بووە هۆی ئەوەی حكومەتەكان باشتر بن و حوكمڕانی بەرەوپێشەوە بڕوات لەگەڵ بونیادنانی حكومەتی باش لەمیانی قۆناغی گواستنەوە، بەڵام بێگومان هەموو وڵاتان خاوەن ئەو سیعەیە نین و بۆیە بێشك ئەم پرۆسەیە بۆ وڵاتانی دیكە زەحمەتە.

* ئەمڕۆ ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان پشتگیری و یارمەتی بۆ ئەو وڵاتانە دابیندەكەن كە سەركەوتوو بوونە لەپرۆسەی پەرەپێدان، بەڕای تۆ ئایا پێوەر و ستەندەرەكان چین بۆ سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان و تەواوبوونی قۆناغی گواستنەوە؟
- بەڕای من لێرەدا دوو پرۆسە هەن: گەشەپێدان «Growth» لەگەڵ پەرەپێدان «Development»، ئێمە دەزانین كەی وڵاتان گەشەیان بەخۆیانەوە بینیوە، بۆیە دەستنیشانكردنی سەركەوتن یان شكستی وڵاتان لەمڕووەوە ئاسانە، بەڵام پرۆسەیەكی دیكە هەیە: پەرەپێدان و بە پەرەپێدان مەبەستم نییە لەڕووی بەرفراوانبوونی ئابووری، بەڵكو مەبەستمە لەڕووی پەرەپێدانی دامەزراوە سیاسییەكان لەگەڵ دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و خزمەتگوزارییەكانی پەروەردەیی و تەندروستی، بۆیە وڵاتانێك هەن كە بەخێرایی گەشەیان بەخۆیانەوە بینیوە، بەڵام هاوكات پەرەپێدانیان نەبووە، بۆیە لێرەدا دوو پرۆسە هەن كە پێویستیان بە بەدواداچوون هەیە و هەروەك پێشتریش ئاماژەمپێكرد كە چاودێریكردنی پرۆسەی گەشەپێدان ئاسانە، بەڵام بەدواداچوون و چاودێریكردنی پرۆسەی پەرەپێدان زۆر زەحمەتترە، هەڵبەتە نیشانەدەری كۆمەڵایەتی هەن بۆ زانینی پێشكەوتن یان پێشنەكەوتن، بۆنموونە دەتوانین ببینین گەر منداڵانی زۆرتر لەقوتابخانە دەخوێنن، ئایا ژمارەیەك زۆرتر لەمنداڵان كوتان-یان بۆ كراوە، ئایا منداڵی كەمتر لەكاتی لەدایكبوونیان دەمرن، ئایا ئافرەتی كەمتر كێشەی تەندروستییان هەیە، هەروەها دەتوانین سەیری ئاستەكانی دابینكردنی پەروەردە و چاودێری تەندروستی بكەین لەگەڵ ئەم جۆرە بابەتانە، بەڵام سەبارەت بەپرسیارەكەتان لەبارەی چۆنیەتی زانینی وادەی بەكۆتاهاتنی قۆناغی گواستنەوە، ئەوە بەڕای من زانینی ئەو شتە زۆر زەحمەتە و لەچەندین كەیسدا گواستنەوە كاتێكی زۆری خایاندووە، بەڵام وەكو ڕایەكی شەخصی خۆم ئەگەر دەوڵەت توانیی ئاستی داهاتی تاكەكان بگەیەنێتە ئاستێكی باش و جێگیر و توانای كڕینیان بەهێز بێت لەگەڵ پەرەپێدانی توانای مرۆیی، ئەوكات پێموایە كە گواستنەوەكە دەگاتە سەقامگیری.

* تاچەند پێتوایە كە هەردووك لەپرۆسەكانی بونیادنان و دیموكراسی لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوودا پێكەوە و لەیەك كاتدا دەتوانن سەركەوتووبن؟
- بەڕای من لەسەدەی 21ـدا زۆر گرنگە هەردووك پرۆسە هاوشان بەڕێوەبچن و پێویستە لەمڕووەوە كۆمەڵگەی جیهانگیری یارمەتیی وڵاتان بدات بۆ وەدیهێنانی ئەم دوو پرۆسەیە، ئاشكرایە گرژییەك لەنێوان ئەو دوو پرۆسەیەدا هەیە – هەروەك پێشتر ئاماژەتان بەوەكرد كە دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر دەبن و هەژارەكان هەژارتر دەبن – بۆیە لەوانەیە ئەو شتە لەوڵاتانی دیموكراسیدا ناكۆكی و گرژیی زیاتری لێ بكەوێتەوە زیاتر لەوەی كە لەوڵاتانی نادیموكراسیدا ڕووبدات، هەڵبەتە دەتوانین سەیری وڵاتانێك بكەین بۆنموونە وڵاتی چین كە تیایدا بەشداربوونی هاووڵاتیان لەپرۆسەی سیاسیدا بەئاستێكی بەرفراوان نییە، دەبینین بارەكە گونجاوتر و ئاسانترە بۆ بونیادنانی هەندێك لەژێرخانەكان لەگەڵ پیادەكردنی هەندێك لەسیاسەتەكان، لەبەرئەوەی حكومەت وەڵامدانەوەی بۆ داواكارییەكانی خەڵك نییە، بەلایەنی كەمەوە لەمەودایەكی كورتدا، بەڵام لەمەودایەكی دووردا بەڕای من زەحمەتە بۆ وڵاتان بتوانن پەرەپێدان بێننەدی بەبێ بونیادنانی جۆرە پرۆسەیەكی دیموكراسی كە هاوشان بێت لەگەڵ پرۆسەی پەرەپێدانەكە، لەبەرئەوەی لەكۆتاییدا بەبێ دیموكراسییەت و بەبێ لەخۆگرتن ئەوە ئابووری هەرە بەرهەمهێنترین و گرنگترین فاكتەر لەخۆی دووردەخاتەوە و ئەو فاكتەرەیش دەنگی هاووڵاتیانە، هەربۆیە بەڕای من پێویستە ئەو دوو پرۆسەیە لەسەدەی 21ـدا بەهاوتەریبی یەكتریدا بەرەوپێشەوەبڕۆن بۆئەوەی چیتر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی پەرەپێدان نەڵێت مەسەلەكە پەیوەستە بەوڵاتان لەو ڕووەوەی كە ئایا دەیانەوێ ببنە دیموكراسی یان نا، بەڕای من ئەم دوو پرۆسەیە بەشێكن لەئاڕاستەیەكی جیهانی و دوو ئاڕاستەن كە پێویستە بەیەكەوە و هاوكات پاڵپشتییان لێبكرێت.