دیمیتری تۆشكۆف ئوستادی كارگێڕی گشتیە لەزانكۆی لیدن لەهۆڵەندا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسیاسەتی گشتی (Public policy) و ڕێكخراوە حكومیەكان و بونیادی دامەزراوە و ڕیفۆرمكردنیان، بۆقسەكردن لەسەر حكومڕانی باش و بونیادی دمەزراوەكان و گرفتەكانی حكومڕانی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو و جیهانی سێهەمدا، چەند پرسیارێكمان ئاراستە كرد كە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* حكومڕانی باش كێشەی سەرەكی وڵاتە تازە گەشەكردووەكانە، ئەویش لەبەر ئەوەی دامەزراوەكان لەقۆناخی بونیادناندان، ئایا چۆن وڵاتە تازە گەشەكردووەكان دەتوانن بەسەر ئەم كێشەیەدا زاڵبن؟
- بەتێڕوانینی من دامەزراوەكان بەشێكی گەورەی مەسەلەكەن، هەروەها ئەوەی گرنگە بۆ حكومڕانی باش بریتییە لەكەلتوری سیاسی، دامەزراوەكان ڕێساكانی گەمەكە دیاری دەكەن و ئەوەی وادەكات پابەندبوون هەبێت بەگەمەكەوە كەلتورە سیاسیەكەیە. ئەگەر خەڵكی ئیرادەی بەشداریكردنیان لەحكومڕانی دیموكراسی نەبێت و ئەگەر ئیرادەی بەشداری كردن لەپرۆسەی بڕیاردانی دیموكراتیدا نەبێت، ئەوا تەنانەت باشترین دامەزراوەی جیهان وەك قاوغێكی بەتاڵ دەمێننەوە.

* لەهەندیك وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەزموونی حكومڕانی ڕۆژئاوا دووبارە دەكەنەوە و داوای هاوكاری و یارمەتیدەر لەشارەزا ڕۆژئاواییەكان دەكەن بۆ پێكهێنان و دروستكردنی حكومەت، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك ئەزموونی ڕۆژئاوا یارمەتیدەرە لەم ڕووەوە؟
- ئەمە پەیوەستە بەو خاڵەی پێشوو كە ئاماژەم پێكرد، كە دامەزراوە ڕەسمیەكان ئەگەرچی سەركەوتووبن لەوڵاتانی ڕۆژئاوا و ئەمریكادا، ئەوا هیچ زەمانەتێك نییە كە هەمان ئەنجامیان لێبكەوێتەوە. لەبەر ئەوەی دامەزراوەكان لەژینگەیەكی دیاریكراودا كار دەكەن و هیچ زەمانەتێك نییە كە بەهەمان شێوە سەركەوتووبن ئەگەر بگوازرێنەوە بۆ ژینگەیەكی دیكە. من هەلی ئەوەم بۆ ڕەخساوە لەنزیكەوە چاودێری هەندێ ئەزموون بكەم، كاتێك هەندێ لەشارەزایان ڕاسپاردەی گواستنەوەی ئەزموونی دامەزراوەكانی ڕۆژئاوایان بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات كرد كە سەرقاڵی پەرەپێدانی دیموكراسی بوون و كاتێك ئابووری بازاڕیان بنیات دەنا، هەندێ لەو دامەزراوانە سەركەوتوبوون و هەندێكیشیان ئەنجامی پێچەوانەیان لێكەوتەوە، لەڕاستیدا سەركەوتنی ئەم دامەزراوانە دەوەستێتەسەر خەڵكەكە. هەندێ دامەزراوە هەن سەركەوتوو دەبن لەهەموو سیاقێكدا، گرنگ نییە وڵاتێكی دەوڵەمەند یان هەژار بێت، گرنگ نییە وڵاتێكی گەشەكردن یان تازەگەشەكردو بێت، وەك سیستمی سەقامگیری دەزگای ئیداری كە نەبووە ئەم سیستمە دامەزرابێت و سوودی بەكۆمەڵگە نەگایەندبێت. كەواتە دەكرێت تا ڕاددەیەك دامەزراوەكان لەژینگەیەكەوە بۆ ژینگەیەكی دیكە بگوازرێتەوە، بەڵام هیچ زەمانێك نییە كە ئەنجامی باشی لێبكەوێتەوە، بۆ نموونە كاتێك هەڵبستین بەگواستنەوەی سیستمی دادگا سەربەخۆكان لەئەوروپاوە-كە دادگا سەربەخۆكان لەئەوروپا سەركەوتوون لەبەر ئەوەی بەشێكن لەسیستمێكی سیاسی كە ڕاددەیەكی دیاریكراو سەقامگیری هەیە- كەواتە دەتوانیت دادگای سەربەخۆ دروست بكەیت لەوڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا یاخود دەتوانیت سەربەخۆیی بەدامەزراوەیەك بدەیت كە بەرپرسیار نییە لەئاست هیچ كەسێكدا. لەبەر ئەوە من تا ڕاددەیەك بەگومانم لەسوودی گواستنەوەی دامەزراوەكان كە ڕاوێژكارە ڕۆژئاواییەكان ڕاسپاردەی دەكەن. پێموایە دەبێت كۆمەڵگەكان پەرە بەكەلتوری دامەزراوەیی خۆیان بدەن كە ڕەنگە زۆر سەركەوتوو بێت بۆ چارەسەركردنی كێشەیەكی دیاری كراو، یان كێشەیەكی گشتی و هیچ زەمانێك نییە كە هێنانی دامەزراوەی بیانی دۆخەكە باشتر دەكات.

* كاری سەرەكی حكومەت وەڵامدانەوەی خواستی لۆكاڵی خەڵكە، بەڵام حكومەت ئەركی دیكەشی لەسەر شانە، ئایا چۆن حكومەت دەتوانێت وەڵامدەرەوەی خواستە لۆكاڵەكان بێت و لەئاستی ئەركە نیشتمانیەكانیشدا بێت؟
- بەدڵنیاییەوە بەدەمەوچوونی خواستی خەڵك مەرجێكی پێویستە بۆ هەر سیستمێكی سیاسی كە بانگەشەی دیموكراسی بوون دەكات، بەڵام تەنانەت لەدیموكراسیە پێشكەوتووەكانیشدا، لەئەوروپا و ئەمریكا هەموو سیاسەتەكانی حكومەت لەهەموو كاتێكدا جێی ڕەزامەندی خەڵك نابن، كەواتە هەمیشە یەكگرتنەوەی سیاسەتی حكومەت لەگەڵ خواستی خەڵكدا مەسەلەیەكی ڕێژەییە، لەگەڵ ئەوەشدا یەكگرتنەوەی سیاسەتەكانی حكومەت لەگەڵ خواستی خەڵكدا مەسەلەیەكی پێویستە لەدیموكراسیدا. لەپێوەندیدا بەپیادەكردنی دیموكراسی لەسەر ئاستی مەحەلی یان نەتەوەیی یاخود فیدرالی، ئەوا ئەمە دەوەستێتەسەر ئەو پرس و كێشەیەی ڕووبەڕووی بووینەتەوە، بۆ نموونە ڕەنگە كێشەیەك پێویستی بەڕەچاوكردنی خواستی خەڵكەكە بێت لەسەر ئاستی مەحەلی و ڕەنگە كێشەیەكی دیكە پێویستی بەهەماهەنگكردنی خواستی خەڵكانی ناوچەیەك لەگەڵ ناوچەیەكی دیكەدا بێت، كەواتە ڕاددەیەك لەهەماهەنگیكردن پێویستە. لەپێوەندیدا بەگوزراشتی خەڵكەوە لەخواستەكانیان لەڕێی هەڵبژاردنەوە یان ئەنجومەنە مەحەلیەكان، ئەوا گرنگە بەرپرسەكان دوای بڕیارەكانیش لەئاستی ئەو خەڵكانەدا بەرپرسیار بن. لەبەر ئەوەی دیموكراسی تەنیا پەیوەست نییە بەبەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا، بەڵكو پەیوەستە بە بەرپرسیارێتی جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی دەدرێن بەچەشنی خەڵكەكە بتوانن بەرپرسە گەندەڵەكان یان ئەوانەی ئەدایان وەك پێویست نییە لابدەن. بەڵام ئەگەر دیموكراسی زۆر شۆڕبكرێتەوە بۆ ئاستە مەحەلیەكە، ئەوا حكومەت دەسەڵات و داهات و سەرمایەی مرۆیی نابێت بۆ حكومڕانی باش، لەبەر ئەوەی بوونی ڕاددەیەك لەهەماهەنگی نێوان سیاسەتی مەحەلی و فیدراڵی شتێكی باشە.

* لەوڵاتانی دیموكراتیدا پارتە سیاسییەكان حكومەت پێكدەهێنن، مەبەستم ئەوەیە ئەو پارتانەی هەڵبژاردن دەبەنەوە، ئایا چۆن ئەو پارتە سیاسیانە دەتوانن بەئاستی پێویست ببنە نوێنەری ئەو خەڵكانەشی كە دەنگیان پێنەداون؟
- تەمەننام دەكرد وەڵامی ئەم پرسیارەم بزانیایە، بەڵام دەبێت چەند شتێك لەبەرچاوبگیرێت، ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان لەبەدیموكراتیكردندا گرنگە، كە دەبێت ئەوە قبووڵبكەن هەر كاتێك شكستیان هێنا لەهەڵبژاردنەكاندا دەسەڵات جێبهێڵن و ئاڵوگۆڕێكی ئاسایی لەدەسەڵاتدا ڕووبدات، كە بەزۆری پارتە سیاسییەكان ئەم پاڵنەرانەیان نییە، كە پێویستیان بەچاكسازیە و پێویستیان بەبناغەیەك هەیە بۆ دامەزراندنی حكومڕانی باش، بۆ نموونە دەزگای ئیداری و هەروەها ئەو بەرپرسانە دەرنەكەن كەسەر بەپارتی پێشو بوون، بەزۆری پارتە سیاسییەكان ئەم پاڵنەرانەیان نییە. لەپێوەندیدا بەوەی دەبێت پارتە سیاسییەكان لەنێو خۆیاندا دیموكراسی بن، ئەوا من ناتوانم وەڵامی ئەمە بدەمەوە. بەڵام ئەگەر لەئەزموونی ئەوروپای ڕۆژئاواوە بڕوانین، ئەوا پارتە سیاسییەكان پتر گرنگی بەكۆكردنەوەی بۆچوون و گروپی جیاواز دەدەن و بریتین نین لەدەوڵەتێك لەناو دەوڵەتەدا، هەر كاتێك بوونە دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، ئەوا ئەمە دەبێتە گیروگرفت.

* ئەنجامدانی چاكسازی پێویستی بەتوانا و بەشارەزایی هەیە، چۆن دەتوانرێت لەوڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا چاكسازی بكرێت، چۆن دەتوانرێت توانای ئەنجامدانی چاكسازی بەدەست بهێنرێت؟
- لەگەڵ توانا و شارەزاییدا پێموایە گرنگترین مەسەلە بوونی ئیرادەیە، لە زۆرێك لەهەل و مەرجەكاندا ئەوانەی لەدەزگای بیرۆكراسیدا كاردەكەن و سیاسییەكان دەزانن ڕێگای ڕاست كامەیە و دەزانن گرتنەبەری ئەم ڕێگایە مومكینە، بەڵام ڕەنگە ئیرادەیان نەبێت لەبەر ئەوەی ئەمە دەبێتەهۆی زیان پێگەیاندنیان لەمەودای كورتدا. با ئاماژە بەنموونەیەك بكەین كاتێك چاكسازی دیموكراسی و چاكسازی ئابووری لەئەوروپای ناوەند و ڕۆژهەڵاتدا ڕوویدا لەكۆتایی نەوەتەكاندا، ئەوا حكومەت بوو كە چاكسازیەكی ئابووری سەختی جێبەجێ دەكرد، لەبەر ئەوەی لەمەودای كورتدا خەڵكی هەلی كاریان لەدەستدا و ئاستی گوزەرانیان دابەزی، بەڵام ئەمە پێویست بوو بۆئەوەی لەمەودای دووردا بناغەیەك بۆ هێنانەدی ئابووری بازاڕ و بۆ بنیاتنانی دامەزراوەكان. كەواتە تا ڕاددەیەك مەسەلەكە مەسەلەی توانایە، واتە ئەوانەی لەدەزگای بیرۆكراسیدا كار دەكەن بەباشی ڕاهێنیان پێكرابێت، هەروەها دەبێت سیاسییەكانیش ئیرادەی جێبەجێكردنی ئەو چاكسازیانەیان هەبێت. كەواتە سەرەڕای توانا و شارەزایی ئیرادەش پێویستە.

* ئەوەی زۆر پێویستە ئەوەیە كەلتوری دیموكراتی بنیات بنرێت، ئایا كەسانی ڕۆشنبیر چۆن دەتوانن هاوكار و یارمەتیدەربن لەدروستكردنی كەلتوری دیموكراتیدا؟
- با دوو شت بڵێم لەم ڕووەوە، یەكەمیان لەم سەردەمەدا ڕاگەیاندنی كۆمەڵایەتی ئەوەندە بەهێزە كە خەریكە هەموو كەس بتوانێت پەیجێك دانێت، یاخود بەشداری بكات لەفەیسبووك و تویتەردا، واتە ڕۆڵی ڕۆشنبیران بەرەو كەمبوونەوە دەچێت، لەبەر ئەوەی هەموو كەس دەتوانێت ببێتە ڕۆشنبیر و هەموو كەس دەتوانێت گوزارشت لەبیروبۆچوونی خۆی بكات و هەر كەسێك بۆچوونەكە قەناعەت پێهێنەر بوو دەتوانێت باوەڕی پێبكەین، واتە پێویست بەبۆچوونی ئەكادیمی یان پێویست ناكات لەدامەزراوەیەكی ڕەسمیەوە دەربچێت بۆئەوەی باوەڕی پێبكرێت. دووەمیان، پێموایە ڕۆشنبیران یان نوخبە سیاسییەكە یاخود ئەوانەی نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن بەرپرسیارێتی ئەوەیان لەئەستۆیە كە هاوكاری بكەن، واتە نموونەیەك لەهاوكاریكردن پێشكەش بكەن، واتە ئەگەر شیعە و سوننە و كورد و عەرەب لەعێراقدا هەبێت، ئەوا بەرپرسیارێتی نوخبە سیاسییەكان و تا ڕاددەیەك ڕۆشنبیرانە كە هاوكاری بكەن بۆ ئەوەی سیاسەتێكی سەركەوتوو پیادە بكرێت. با ئاماژە بەهۆڵەندا بكەین، كە من تێیدا دەژیم، بۆ چەندین سەدە دابەشبوونێكی قووڵ هەبوو لەم كۆمەڵگەیەدا كە پرۆتسانت و كاسۆلیك و لیبرالەكان هەریەكەیان ڕۆژنامەی خۆی و پارتی سیاسی و قوتابخانەی تایبەت بەخۆیان هەبوو، ئەوەی بووە مایەی سەركەوتن بریتی بوو لەهاوكاری نوخبەكان لەگەڵ یەكدا كە پێكەوە كۆبوونەوە و بڕیاریان لەو چارەسەرانەدا كە لەبەرژەوەندی هەموو گروپەكاندا بوو، واتە ئەگەرچی لەسەر ئاستی مەحەلی خەڵكەكە زۆر هاوكاری یەكنەبوون، بەڵام ئەوە نوخبەكان بوون وایان كرد حكومڕانی باش مومكین بێت.