پرۆفیسۆر پاتریك هیللەر ئوستادی سیسێولۆژی و دیراساتی نێودەوڵەتییە لەزانكۆی براون و بەڕەگەز هاووڵاتی سویسرایە و تایبەتمەندە لەسەر كێشە نێودەوڵەتیەكان و كێشە ئیتنی و ئایینیەكان، بۆقسەكردن لەسەر چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان بەڕێگەی ئاشتیانە و وەرچەرخانی كێشەكان لەتوندوتیژیەوە بۆ دیالۆگ و ڕێگە چارەی ئاشتیانە، ئەم پرسانەمان ڕووبەڕووی پرۆفیسۆر هیللەر كردەوە و بەمجۆرە وەڵامی داینەوە كە ئەمەش دەقی دیمانەكەیە.

* گۆڕینی ئاڕاستەی كێشەكان لەتوندوتیژییەوە بۆ چارەسەرێكی ئاشتیانە، پێویستی بەپرۆسەی ئاڵوگۆڕێكی ناكۆكیەكە هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن میكانیزمەكانی پرۆسەی ئاڵوگۆڕی ناكۆكی دەگیرێتەبەر؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر ئاڵۆزە كە بەڕاستی وەڵامەكەی دەوەستێتەسەر هەل و مەرجەكە. لەهەموو دۆخێكدا گۆڕینی ئاڕاستە تەنگژە بۆ چارەسەرێكی ئاشتیانە، پێویستی بەسەقامگیری دامەزراوەیی و بەئامادەیی دەوڵەتی هەیە، كە بتوانێت ناكۆكی نێوان لایەنەكان یەكلابكاتەوە، بەچەشنێك لەلایەن هەردوولای ناكۆكیەكەوە بەچارەسەرێكی ڕەوا لەقەڵەم بدرێت. واتە دەبێت لایەنەكانی ناكۆكیەكە متمانەیان بەدەوڵەت هەبێت وەك حەكەمێك. بەدڵنیاییەوە هەمیشە بەدەستهێنانی ئەم ئامانجە كارێكی زەحمەت بووە. بوونی دەوڵەتێكی بێلایەنە، كە مەیلی بۆ لایەنەكانی ناكۆكیەكە نەبێت و ماوەیەك لەنێوان خۆی و لایەنەكاندا بهێڵێتەوە و وەك لایەنێكی نابژیوان سەیر بكرێت، ئەمە كارێكی زەحمەتە. بەڵام من دەڵێم ئەمە پێشمەرجێكی پێویستە بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكی بەدوور لەتوندوتیژی.

* لەو حاڵەتانەی كە دۆخەكە دەگاتە توندوتیژی، كە پێدەچێت توندوتیژی بەشێك بێت لەپێكهاتەی لایەنەكانی ناكۆكیەكە، دەبێت كۆشش بخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی ئاشتی جێی توندوتیژی بگرێتەوە، لەم جۆرە بارودۆخانەدا چۆن دەتوانین قەناعەت بەلایەنەكانی كێشەكە بهێنرێت كە ئاشتی نەك توندوتیژی چارەسەرە بۆ كێشەكان؟
- ئەگەر لایەنگەلێك هەبن لەكۆمەڵگەدا كە پشت بەتوندوتیژی ببەستن بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانیان، ئەوا لەیەك دوو ئەگەر بەدەر نییە، وەك نموونەیەك دەتوانین بڵێین هەلومەرجی عێراق جیاوازە لەیاخیبووانی ماو لەهیندستان، كە ئەویش تەواو جیاوازە لەكارتلەكانی ماددە هۆشبەرەكان لەمەكسیك، ئەمانە سێ دۆخی جیاوازن كە ئەو گرووپانە لەخۆدەگرن كە پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن، دەوڵەتیش دووچاری دژواریەكی زۆر دەبێتەوە لە لەناوبردنیان، ئەم دۆخانە جیاوازیەكی ڕیشەییان هەیە لەگەڵ یەكدا، بۆ نموونە هیندستان وڵاتێكی دیموكراتیە، عێراق لەسەرەتادایە، مەكسیك وڵاتێكی دیموكراتیە، كەواتە سیاقەكە گرنگە- بەشێوەیەكی گشتی دەڵێم تەنانەت ئەو گرووپانەشی پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانیان، دەبێت قەناعەتیان پێبهێنرێت كە دەوڵەت ئامادەیە داواكاریەكانیان لەبەرچاو بگرێت و نابژیوانی بكات بۆ هێنانەدی چارەسەرێك و دواتر پاڵنەری ئەوەیان بۆ بخوڵقێنرێت كە دەست لەتوندوتیژی هەڵگرن. ئەگەرنا ئەوەندە پەنا دەبەنەبەر توندوتیژی كە توندوتیژی خۆی لەخۆیدا دەبێتە ئامانج.

* لەحاڵەتی توندوتیژیدا گفتوگۆ لەنێوان لایەنە ناكۆكەكاندا بوونی نییە، كە پێویستی بەهاتنە ناوەوەی لایەنی سێیەم دەبێت، پرسیارەكە ئەوەیە تا چەند دەستێوەردانی لایەنی سێیەم یارمەتیدەر دەبێت لەخوڵقاندنی گفتوگۆ لەنێوان لایەنە ناكۆكەكاندا؟
- من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە لەحاڵەتی بوونی ناكۆكیەكی توندوتیژدا دەبێت چارەسەرەكە فۆرمێك لەدادوەریكردنی لایەنی سێیەم لەخۆبگرێت. لەڕووی مێژوییەوە باوەڕم وانییە لایەنە دەرەكیەكان، ئەمریكا بێت، یان یەكێتی ئەوروپا یان نەتەوە یەكگرتووەكان، تۆمارێكی باشیان هەبێت لەڕەفتاركردنیاندا وەك لایەنی سێیەم، ڕەنگە هەندێ حاڵەتی وەك تەیموری ڕۆژهەڵاتی هەبێت، هەندێ حاڵەتی ئیستیسنائی كە لایەنی سێیەم هێزێكی دەرەكی بووە و زەمینەیەكی خوڵقاندووە بۆ لایەنە مەحەلیەكان بۆ چارەسەری ناكۆكیەكە دوور لەتوندوتیژی. پێموایە ڕەنگە ڕۆڵی ناتۆ لەیوگسلافیای پێشوودا نموونەیەك بێت لەم ڕووەوە. بەشێوەیەكی گشتی ئەوە سەركەوتوو نابێت، لەبەر ئەوەی هێزە دەرەكیەكان شەرعیەتیان نییە لەتێڕوانینی خەڵكە مەحەلیەكەدا. لەم ڕوانگەیەوە پێموایە دەبێت لەزۆربەی حاڵەتەكاندا لایەنی سێیەم لایەنێكی مەحەلی بێت، مەسەلەكە پەیوەستە بەمتمانەوە، واتە لایەنی سێیەم بتوانێت پابەندبوون بخاتە ئەستۆی خۆی كە لەتیڕوانینی لایەنە ناكۆكەكاندا میسداقیەتیان هەبێت، واتە دەوڵەت ئەو پابەندبوونە بخاتە ئەستۆی خۆی كە هەر هەنگاوێك پێویست بێت هەڵیبگرێت بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیەكە، خوڵقاندنی ئەو دۆخی متمانەیە كارێكی تەواو قورسە. ئەمەش دەوەستێتەسەر سروشتی توندوتیژیەكە و تا چەند توندوتیژیەكی ڕێكخراوە. پێموایە لەزۆربەی حاڵەتەكاندا. فاركەكان لەكۆڵۆمبیا بەنموونە وەربگرە، كە بزووتنەوەیەكی چەپی گەریلایین و نزیكەی سی ساڵ پێش ئێستا دروست بوون و وەك بزووتنەوەیەك كە بەرگری لەهەژاران دەكات و داوای چاكسازی زەوی زەوار دەكات، زۆرێك لەچاودێران داواكاریەكانی ئەم بزووتنەوەیەی بەڕەوا دەزانی، بەڵام بەتێپەڕبوونی كات ئەم بزووتنەوەیە لەپێناوی توندوتیژیدا پەنای بۆ توندوتیژی برد، واتە ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدا بێ ئەوەی ئەجێندایەكی سیاسی هەبێت و دواتر لەمەسەلەی ماددە هۆشبەرەكانەوە تێوەگلان، ئەوە جۆرێكە لەوەی ئێوە پێی دەڵێین بۆتە پێكهاتەیەك كە زۆر پشت بەتوندوتیژی دەبەستێت، كە پێم وانیە لەم حاڵەتەدا هاتنە ناوەوەی لایەنی سێیەم سەركەوتوو بێت. بەڵام لەحاڵەتەكانی دیكەدا، وەك یاخیبووە ماویەكان كە چالاكی لەسەرتاسەری هیندستاندا دەكەن، پێموایە چارەسەری ناتوندوتیژانەی ناكۆكیەكە مومكینە، بەڵام ئەگەر حكومەتی هیندستان بیەوێت چەك لەماویەكان داماڵێت، دەبێت بەشێوەیەكی باوەڕپێكراو پابەند بێت بەئەنجامدانی چاكسازیەوە و ئەو بەرژەوەندیە بنەڕەتیانە بپارێزێت كە ماویەكان نوێنەرایەتی دەكەن. ئەو متمانەیەش كاتێكی زۆری دەوێت، لەبەر بوونی مێژوییەكی دورودرێژ لەپشتیوانی حكومەتی هیندستان بۆ بەرژەوەندی خاوەن زەوی و زارەكان، هەروەها لەبەر ئەوەی گرووپە ماویەكان متمانەیان نییە حكومەت بەشێوەیەكی باوەڕپێكراو پابەند دەبێت بەبرەودان بەبەرژەوەندیە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی ئەو گرووپانەی نوێنەرایەتیان دەكەن. كەواتە كرۆكی وەڵامەكە ئەوەیە دەبێت لایەنی سێیەم متمانە بنیات بنێت، بنیاتنانی متمانەش كات و كۆششێكی زۆری دەوێت.

* زۆربەی كات توندوتیژی لەنێوان ئەو پارتە سیاسییە جیاوازانەدا ڕوودەدات كە لەهەمان كۆمەڵگەدان، بەتایبەتی لەوڵاتانی جیهانی سێدا، بەدەربڕینێكی دیكە توندوتیژی بەرهەمی بوونی ئایدۆلۆژیا جیاوازەكانە، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن جیاوازیەكان یەكبگرن و توندوتیژی كۆتایی پێبێنن؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا كە توندوتیژیەكی زۆر هەیە لەوڵاتانی جیهانی سێیەمدا، ئەویش بەهۆی بوونی ئایدۆلۆژیای ناكۆك بەیەك كە لەچوارچێوەی پارتە سیاسییەكاندا ڕێكخراون، من توێژینەوە لەسەر بەرازیل، هیندستان و ئەفریقیای باشوور دەكەم، كە لەم وڵاتانەدا پارتی سیاسی بەهێز هەن، ئایدۆلۆژیای بەهێز هەن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی توندوتیژیەكی سیاسی كەم هەیە لەم وڵاتانەدا. دەكرێت ئەو پارتانەی خاوەنی بەرنامەی ئایدۆلۆژی جیاوازن و ململانێ لەگەڵ یەكتر دەكەن پێكەوە بەئاشتیانە بژین لەدیموكراسیدا. كە بەشێوەیەكی ڕوو لەزیاد دەبنە شێوازی باو. ئێمە ئەو وێنەیەی وڵاتانی جیهانی سێمان لایە كە دیموكراسی تێیاندا ناسەقامگیرە و مەیلیان بۆ توندوتیژی هەیە، بەڵام پێموایە ئەوە تێگەیشتنێكی هەڵەیە، باوەڕم وایە عێراق و هەندێ دۆخی دیكە هەن كە پارتە سیاسییە جیاوازەكان و قەناعەتە ئایدۆلۆژیە جیاوازەكان ئاگری توندوتیژیە سیاسیەكە خۆش دەكەن، بەڵام پێموایە ئەوە ئیستیسنایە لەڕێساكە. هیندستان وڵاتێكی گەورەیە و ژمارەی دانیشتوانەكەی ملیارێك كەسە، بەشێوەیەكی گشتی هیندستان لەڕووی ناوخۆییەوە وڵاتێكە ئاشتی تێدا بەرقەرارە، كە ناكۆكیەكەش لەنێوان پارتە سیاسییەكاندا نییە، بەڵكو لەنێوان گرووپە یاخیبووەكان و حكومەتی هیندستاندایە. پێموایە دیموكراسیەتی بەهێز دەتوانێت پارتە سیاسییە جیاوازەكان و ئایدۆلۆژیە سیاسییە ناكۆك بەیەكەكان پێكەوە بگونجێنێت، بەڵام ئەمە تەنیا ئەو كاتە سەردەكەوێت كە سەرجەم پارتە سیاسییەكان باوەڕیان بەشەرعیەتی پرۆسە سیاسییەكە بێت، بەوەی هەڵبژاردنەكان بەپێی ڕێساكانی هەڵبژاردنی ململانێ ئامێز بەڕێوەدەچن و هەمیشە ئەگەری ئەوە هەبێت پارتی موعارەزە دەتوانێت هەڵبژاردنی داهاتوو بباتەوە، ئەمەش كاتی دەوێت، ڕەنگە پێویستی بەسی بۆ چل ساڵ هەبێت بۆ ئەوەی دیموكراسی بەدامەزراوەیی بكرێت. كاتێكی زۆری خایاند تاوەكو دیموكراسیەتی بەرازیلی جێگیر بێت، دووبارە ئەمە مومارەسەی بنیاتنانی متمانەیە. كە سەرجەم پارتە سیاسییەكان كە لەچوارچێوەی سیستمە سیاسییەكەدا ململانێی یەكتر دەكەن دەبێت باوەڕیان وابێت پرۆسەی هەڵبژاردن پاك و شەرعیە و باوەڕیان وابێت ڕۆژێك دەتوانن بگەنە دەسەڵات، چونكە ئەگەر باوەڕیان وانەبێت دەتوانن لەڕێی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە دەگەنە دەسەڵات، ئەوا پاڵنەریان نابێت بۆ پابەندبوون بەڕێساكانەوە، ئەگەر پاڵنەری پابەندبوونیان بەڕێساكانەوە نەبێت، ئەوا پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن. هەر پێكهاتەیەكی سیاسی ئەگەر باوەڕی وابێت لەڕێی پابەندبوون بەڕێساكانەوە دەنگی دەبیسترێت و دەگاتە دەسەڵات، ئەوا پەنا بۆ توندوتیژی نابات. كەواتە تاكە ڕێگا بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیی توندوتیژانە بریتییە لەبنیاتنانی دامەزراوەكان، بنیاتنانی متمانە بەو پرۆسانە، بەچەشنێك هەموو لایەنەكان ئامادەبن پابەندبن بەڕێساكانی گەمەكەوە.

* لەكۆمەڵگە فرە ئایینیەكاندا، بەهەڵە تێگەیشتنێك هەیە لەنێوان گرووپە ئایینیە جیاوازەكاندا كە سەردەكێشێت بۆ توندوتیژی، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن لێبوردەیی ئایینی بپارێزێت بۆ ئەوەی هەمەڕەنگی ئایینی كۆمەڵگەكە بپارێزرێت؟
- هاوڕام تا ئەو ڕاددەیەی گرووپەكانی كۆمەڵگە و بەتایبەتی پارتە سیاسییەكان لەسەر ئەساسی ناسنامەیەكی بەهێزی ئایینی بنیاتنرابن، ئەو كاتە كێشەی توندوتیژی كێشەیەكی توندتر دەبێت، چونكە باوەڕم وایە بوونی ناسنامەی بەهێز چارەسەركردنی ناكۆكی دوور لەتوندوتیژی دەكاتە كارێكی زەحمەت. ئەم كێشەیە لەئیرلەندا بوونی هەبووە، كە بەزۆری ناسنامەی ئایینی و نالێبوردەیی ئایینی ئاگری ناكۆكیەكە خۆش دەكەن، ئەمە كێشەیەكی گشتیە و من لەوەدا هاوڕام. من دیراسەت لەسەر ویلایەتێكی هیندی دەكەم كە ناوی كارۆلایە، كە لەسەدا بیستی دانیشتوانی ئەو ویلایەتە موسڵمان و لەسەدا بیستی مەسیحیە و باقیەكەی دیكەی هیندۆسیە، كە بۆ ماوەی حەفتا ساڵە ناكۆكی ئایینی لەكارۆلادا ڕووینەداوە، ئەویش لەبەر ئەوەی دەستوور و پرۆسەی دیموكراتی لەهیندستاندا فرەییان لەخۆگرتووە و سەركردەكانی بزووتنەوە ناسیۆنالیستی هیندی وەك مهاتما گاندی و جەواهر لالۆ نەهرۆ، كەسانی لێبوردە بوون و ڕێزیان لەفرەیی ئایینی گرت. كەواتە مومكینە لەكۆمەڵگەیەكی وەك هیندستان پەرە بەلێبوردەیی بدەیت. ئەمەش بەشێكی پەیوەستە بەدروستكردنی سیستمێكی سیاسی كە ڕێگە بەنوێنەرایەتیكردنی گرووپە كەمینەكان بدات و دەستوورێكی هەیە ئیعتیراف بەمافی هەموو گرووپە ئایینیەكان دەكات بۆ پیادەكردنی ئایینەكەیان و دەستووریش دەیانپارێزێت لەمومارەسەكردنی ئایینەكانیاندا. هەروەها پێموایە كۆمەڵگەیەكی مەدەنیش هەیە، ڕێكخراوە ناحكومیەكان و بزووتنەوە كۆمەڵایەتیەكان و ئەو ڕێكخراوانەی مەرج نییە چاویان لەدەسەڵات بێت، بەڵام كار بۆ ئەوە دەكەن هەموو گرووپەكان، بەچاوپۆشین لەوەی كەمینەن یان زۆرینە، دەنگیان هەبێت. كە ڕۆڵێكی گەورە دەبینین. بنەما بنەڕەتیەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش بریتین لەمافی بوونە ئەندام لەكۆمەڵە، مافی جیاوازبوون و مافی ئەوەی ناسنامەی خۆت هەبێت و لەهەمووشی گرنگتر بەهای ڕێزگرتن لەمافی گرووپەكانی دیكە بۆ ئەوی جیاوازبن، كۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵێگی زۆر گەورەی هەیە لەیارمەتیدان لەبنیاتنانی ئەو بەهایانەدا و لەبەدامەزراوەییكردنیاندا و پشتیوانیكردن لەگرووپە كەمینەكان.

* لەو وڵاتانەدا كە پارتی ئایینی بوونی هەیە، بەتایبەتی پارتە ئایینیە ئیسلامیەكان، لەكۆمەڵگە فرە ئایینیەكاندا، هەست دەكەین پارتە ئیسلامیەكان لەپشت هەڵكشاندنی توندوتیژیەوەن، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن بتوانین ڕووبەڕووی ئەم پارتانە ببینەوە؟
- من كەسێكی عەلمانیم، باوەڕێكی پتەوم هەیە بەكۆمەڵگەیەكی عەلمانی كە ڕێز لەهەموو كەسێك دەگرێت بۆ پیادەكردنی ئەو ئایینەی هەڵیدەبژێرێت لەوەی ژیانی ئایینی خۆی بژێیت، بەڵام ڕێز لەوانی دیكەش بگرێت كە هەمان شت بكەن. من لەئەسڵدا خەڵكی سویسڕام، كە كۆمەڵگەیەكی فرەئایینیە، پرۆتستانت و كاسۆلیكەكان كە مێژوویەكی دوورودرێژمان هەیە لەبنیاتنانی دامەزراوە عەلمانیەكاندا، ئەمەش كات و كۆششێكی زۆری دەوێت و تا دوا ڕاددە قورسە، من ئەوە دەزانم زۆرجار پارتە ئیسلامیەكان كار بۆ كۆمەڵگەیەكی تیوكراتی دەكەن، بێ ئەوەی ئیعتیراف بەمافی ئەوانی دیكە بكەن، ئیتر كورد بن یان قیبتی و كەمینە ئایینیەكانی دیكە بۆ ئەوەی جیاوازبن و ناسنامەی خۆیان هەبێت، لەبەر ئەوە هەندێ پارتی ئیسلامی هەڕەشەن بۆ سەر دیموكراسیەتی عەلمانی. من تەوام هۆشیارم بەمە. ئەوەی جێی بایەخە ئەوەیە لەتوركیا پارتێكی ئیسلامی لەدەسەڵاتدایە و بۆ ماوەیەكیشە دەسەڵاتیان بەدەستە، لەكاتێكدا پشتیوانی تێڕوانینێكی دیاریكراو دەكەن، كەمەرج نییە من لەگەڵیدا هاوڕابم، ئەوان بەشێوەیەكی گشتی ڕێزیان لەتەقلیدی عەلمانی گرتووە و پارتەكانی دیكەش توانیویانە لەسیستمە هەڵبژاردنی توركیادا ململانێ بكەن. ڕاستە هەندێ سەركوتكاریی هەیە دژی كەمینەكان، لەنێویاندا كوردەكان. بەڵام هەمیشە هەندێ دەرفەتی ئەوەش هەبووە كەمینە كوردەكان بەشداری لەژیانی سیاسی و مەدەنی توركیادا بكەن. ڕاستە كەموكوڕی زۆرە، دەزانم مێژوویەكی دوورودرێژی سەركوتكاری هەبووە. بەبەراورد بەپارتە ئیسلامیەكانی دیكە پێموایە توركیا حاڵەتێكی جێی بایەخپێدانە لەپێوەندیدا بەمیانڕەوی و تا ڕاددەیەك ڕێزگرتن لەفرەیی و عەلمانیەت. لەهیندستان دووەم گەورەترین وڵاتی موسڵمانە، بەڵام لەو وڵاتەدا موسڵمانەكان كەمینەن، بەشێوەیەكی گشتی دەرفەتی ئەوەیان پێدراوە بەشداری لەژیانی سیاسیدا بكەن و ئەوەی جێی بایەخە ئەوەیە بزووتنەوەی ئیسلامی لەهیندستاندا بوونی نییە. ڕاستە هەندێ گرووپی كەم و بچووك هەیە كە خۆیان داوەتە پاڵ فۆرمێكی توندوتیژی سیاسەتی ئیسلامی، بەتایبەتی لەكشمیر، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، ڕێكخراو و پارتە ئیسلامیەكانی هیندستان زۆر میانڕەو بوونە و پشتیوانیان لەعەلمیانەت كردووە، كە ئاشكرایە ئەمە لەقازانجیانە. هەروەها نموونەی ئەندەنوسیاش هەیە، كە وڵاتێكە زۆرینەی دانیشتوانی موسڵمانە، بزووتنەوەی ئیسلامی هەبووە، بەڵام پارتەكانی دەسەڵات تەواو میانڕەو بوون، واتە پارتە ئیسلامیەكان ڕێزیان لەبنەماكانی عەلمانیەت گرتووە. كەواتە چەندین پارتی ئیسلامی هەن، ئەوەی ئاشكرایە لەپێوەندیدا بەبەهاری عەرەبەوە، بەتایبەتی لەدوای سەركەوتنی ئەم دواییەی ئیخوان موسلمین لەمیسر، ئەوا زیاتر لەبارەی سروشتی پارتە ئیسلامیەكانەوە شارەزا دەبین. لەناو ئەو بزووتنەوانەدا مەیلی تێڕوانێنكی دژە دیموكراتی و دژە عەلمانی بۆ كۆمەڵگە هەیە، بەڵام پێموایە مەیلی ئەوەش لەناو ئەو بزووتنەوانەدا هەیە كە ڕێز لەبنەماكانی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی و عەلمیانی بگرن. ئەگەر ئەوەش بەڕەوتی میانڕەو ناوبەرین، ئەوا خوازیارین ئەم ڕەوتە لەسەر حسایی ڕەوتی دژە عەلمانی بەهێز بێت، ئەنجامەكەش لەسەر سیاقەكە و لەسەر مێژووی كۆمەڵگەكە دەوەستێت.

* بەڵام چاودێران پێیانوایە بەهاری عەرەب بەرەو زستانی ئیسلامی گۆڕاوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن یاساكان لەكۆمەڵگەدا جێگیر بكرێن؟
- من هاوڕام، ئەمە كرۆكی كێشەكە و كرۆكی ناكۆكیەكەیە، من نامەوێت شتێكی گشتی لەبارەی ئیسلامیەكانەوە بڵێم، لەبەر ئەوەی پێموایە جیاوازیەكی گەورە هەیە لەنێوان ئاك پارتی و ئیخوان موسلمین. ئێمە لەئەوروپا مەیلی گریمانەی ئەوە دەكەین هەموو ئیسلامیەكان دژی ئازادیە تاكەكەسیەكانن و دژی مافەكانی ئافرەتن، ڕاستە پارتی ئیسلامی لەم شێوەیە بوونیان هەیە، بەڵام پێموانیە نوێنەرایەتی هەموو ئیسلامیەكان بكەن. بۆ ئەوەی دیموكراسی بەشێوەیەك كاربكات كە نوێنەرایەتی بكات و ڕێز لەفرەیی بگرێت و ناكۆكی توندوتیژ لەكۆمەڵگەدا كەم بكاتەوە، ئەوا دەبێت ئەو دیموكراسیە زەمانەتی هەندێ ئازادی بنەڕەتی بۆ تاكەكە بكات، لەنێویان ئازادی گوزارشت و كۆبوونەوە و یەكسان بوون لەبەردەم یاسا بەچاوپۆشین لەخەلفیەتی ئایین و ئیتنی، ئەوانە بنەمای جەوهەری هەر سیستمێكی دیموكراتی لیبرالی مۆدێرنن، بەلای منەوە ئەوانە جێی موناقەشە نین و بەردی بناغەی هەر كۆمەڵگەیەكی دیموكراتین. نەك هەر تەنیا لەناو ئیسلامیەكان، بەڵكو هیندۆسی توندڕەو و مەسیحی ئوسوڵیش هەن دژی ئەو بنەما بنەڕەتیانە دەوەستنەوە. بەڵام ئاشكرایە لەبەهاری عەرەبدا، ئێمە باس لەبزووتنەوە ئیسلامیەكان دەكەین، كە هەندێكیان پابەندنین بەداڕشتنی دەستوورێكی عەلمانی، دەستوورێك لەسەر ئەساسی ئەو مافانەی تاكەكەس بنیاتنرابن كە قابیلی گفتوگۆكردن نین، ئەمە كرۆكی ناكۆكیەكە لەڕۆهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا و و لەوڵاتانی عەرەبدا. ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كاتێك خەڵكی دەرفەتی بەشداریكردنیان پێدەدرێت لەپرۆسەیەكی دیموكراتیدا، پێموایە تای تەرازووەكەی بەرەو هێنانەدی سیستمێكی پتر لیبراڵی دەشكێتەوە، ڕاستە ئەمە زەمانەتی تیا نییە، و هێشتا چەندین ناكۆكی هەن، هێشتا ئەگەری ئەوەیە هەیە گرووپێكی ئیسلامی لەڕێی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە بێنەسەر دەسەڵات و دواتر ئەو دەسەڵاتـە بۆ لاوازكردنی ئازادیە تاكەكەسیەكان و برەودان بەكۆمەڵگەیەكی تیوكراتی بەكار بهێنن.