عیراق بە وڵاتی ئاوارەو دەركراوو پەنابەران دادەنرێت، ئەو خەڵكانەی لە ناوخۆدا تەرحیلكراون یان ئەوانەی لە تاراوگەن و ناچاربوون وڵات جێبهێڵن، بە سەدان هەزار هەژماردەكرێن، بە ئاستێك لە شاری بەغدا كۆڵان هەیە بە تەواوی خەڵكەكەی كۆچیان كردووەتە شوێنانی تر، جگە لە تەرحیلكردنی دەیان هەزار خێزانی كورد لەسەر زێدو خاكی خۆیان، لەوانەش كوردە فەیلییەكان، تەنیا لە وڵاتێكی وەك سوید 300هەزار كوردی عیراقی گەیشتووەتێ و زۆربەی زۆریان بەبێ مافی پەنابەری و ڕەگەزنامە ماونەتەوەو جارناجار دەكەونە بەر شاڵاوی گرتن و دیپۆرت كردنەوەیان بۆ عیراق، ئەم ئاریشەیە دۆسیەكەی هێندە گەورەو ئاڵۆز بووە حكومەتی عیراقی ناچار كردووە وەزارەتێك بۆ كاروباری پەنابەران و كۆچپێكراوان دامەزرێنێت بە ناوی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عیراقی، تا چەند ئەم وەزارەتە توانیویەتی ئەركی خۆی لە چارەسەركردنی ئەم كێشانە بەجێبگەیەنێت و كارو بەرنامەكانی داهاتووی چی دەبن و لەگەڵ چەندین پرس و ڕای تردا چاوپێكەوتنمان لەگەڵ دیندار دۆسكی وەزیری كۆچ و كۆچبەران كرد كە ئەمە پوختەی دیمانەكەیە.

گوڵان- بەغدا



4 ملیۆن كەس لەعێراق ناچاركراوە یا ڕاونراوەو چوونەتە دەرەوەی وڵات و لەوێ بوونەتە پەنابەر

گوڵان: پلانی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عیراق بۆ یارمەتیدانی پەنابەران چییە؟
دیندار دۆسكی: ئەم وەزارەتە لەساڵی 2003 لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە دامەزراوە، لە پێناوی ئەوەی پەنابەران و دەربەدەرپێكراوان و دەركراوان و برا فەیلییەكان و خەڵكانی تری سەر بە بەرەكانی ئۆپۆزسیۆن كە ڕایانكردبوو بۆ دەرەوەی وڵاتی عیراق كاروباری ئەوانە چارەسەرو جێبەجێ بكات، ماوەی حوكمی بەعسییەكان لە 30 ساڵ بەرەو سەر بووە، بۆیە خەڵكێكی زۆر كە ژمارەیان لەچوار ملیۆن تێدەپەڕی و ئەوانەی ناچاركرابوون یان ڕاونرابوون و چووبوونە دەرەوەی وڵات و لەوێ بوونەتە پەنابەر، ئیتر ئامانجی ئەم وەزارەتە لە دامەزراندنیدا، بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی هەموو پەنابەران بووە، بە تایبەت ئەوانەیان كە موڵك و ماڵیان لێ زەوتكرابوو، یان هەیانبووە لەبەر بارودۆخی ناهەمواری سیاسی ئەو كات و زەمانە، ناچاربوون كە ناو و ناونیشانی خۆیان بگۆڕن، یان هاوسەرگیرییان لەگەڵ كەسانی سەر بە وڵاتانی تر كردووە، یان لە ماوەی پەنابەرییاندا وەچەو منداڵیان خستۆتەوە، یان كەسانێكیان لێ مردووەو ئێستا كەسوكاریان بە دوای مامەڵەكانی بەرایی ژیانیانەوەن، هەروەها لەدوای تەقینەوەی هەردوو مەرقەدەكەی سامەڕاش لە ساڵی 2006بەدواوە قۆناغێكی تری كۆچبەری لە عیراق هاتە پێشەوە، بە دەیان هەزار لە خەڵكانی عیراقی ناچاربوون دەستبەرداری ماڵ و حاڵی خۆیان بن و لە پێناوی مانەوەیاندا بچنە وڵاتانی دەوروبەر یان لە شارەكانی تری ناو عیراق نیشتەجێ ببن و لە شوێنی خۆیان هەڵكەنران، بەشێك لە كارەكانمان كەوتە ئەستێڵكی دۆزینەوەی جێگەو ڕێ و هاریكاری كردنی ئەو خێزانانەش، ئامانجێكی تری ئەم وەزارەتە چارەسەركردن و لابردنی توێژە تەرحیلكراوەكانە بە تایبەتی كوردو هەروەها توركمان و عارەبی تەرحیلكراویش هەبوون كە بە مەرامی سیاسی تەرحیلكراون، بۆ نموونە كاتێك كوردیان لە كەركوك و ناوچە دابڕێنراوەكان دەركردووە گرفتی دیمۆگرافیشیان بۆ ئەم وڵاتە دروست كردووە كە چارەسەركردنی هێندە سانا نابێت، گەڕانەوەی ئەو تەرحیلكراوانەش بۆ شوێنی ڕەسەنی پێشوویان كەوتۆتە ئەستۆی وەزارەتەوە گەرچی ماددەیەكی دەستووری بە ناوی مادەی 140 دانراوە، هەروەها ئەو عیراقیانەی كە لە تاراوگەن و كێشەی ڕەگەزنامەیان هەیەو پێویستە ناسنامەی وڵاتی دایكیان بۆ بگەڕێنینەوەو مافی ئەوانەش بپارێزین، چونكە هەندێك لەوانە خاوەن بڕوانامەو لێهاتووی ناوازەن و لەبەر هۆكاری سیاسی یان ئابووری دەستیان لەم وڵاتەی خۆیان بەربووەو ئێستا لە ناو وڵاتانی تردا سوود لە تواناكانیان وەردەگیرێت، وەزارەت بەرنامەو پلانی هەیە بۆ گەڕانەوەی بەشێك لەم خاوەن تواناو بڕوانامە بەرزانە تا لە بواری ئاوەدانی و پەرەپێدانی وڵاتی خۆیان بەشدارییان پێ بكرێت.

گوڵان: لەبارەی ئاماری ڕاستەقینەی پەنابەران و ئاوارەكانی عیراقەوە ژمارەو داتای جیا جیا هەن، پێمان خۆشە لەلای بەڕێزتانەوە ڕاستێتی ژمارەو ئامارەكان بزانرێت؟
دیندار دۆسكی: دوو جۆر ئامارمان تۆماركردووە ئەوانەیان كە لە ناوعیراقن و ئەوانەشی كە لە دەرەوەی عیراقن، بەهۆی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و ڕێكخراوەكانی تری تایبەتمەند لە ئاماردا ڕوون كراونەتەوە، بە تایبەتی ئەوانەی لە دوای ڕووداوی سامەڕا تۆماركراون لە ناو عیراق نزیكەی 250هەزار خێزانن كە دەربەدەربوون و لە شوێنی خۆیان هەڵكەنراون، گەر بە پێی قەبارەی خێزانی عیراقی كە لە وەزارەتی پلاندانان دیاریكراوە 6،6 ژمارەیەكی یەكجار زۆر دەردەچن، ئیتر هەیانە سوونەن لە ناوچەكانی شیعەنشین ڕایانكردووە بەرەو ناوچەی سوونە نشین و هەشیانە بە پێچەوانەوە، ئێستا لەناو بەغدا گەڕەك هەیە بە تەواوی خەڵكەكەی چۆڵیان كردووەو چوونەتە گەڕەكی تر، هەمووی بەهۆی هۆكاری ناسەقامگیری باری ئەمنی بووە، بەڵام لە دەرەوەی عیراق ژمارەی وردو دروستمان نییە بۆیە دەكرێ هەموو عیراقییەكانی تاراوگە ناوی خۆیان لە باڵیۆزخانە عیراقییەكان بنووسن یان لەلای ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان خۆیان ناونووس بكەن، ئامارەكان لای كۆمسیۆنی باڵای كاروباری پەنابەران هەن، بە تایبەتی ئاماری ئەوانەی لە وڵاتانی دنیادا داوای هاریكاری و پەناهەندەییان كردووەو ئاماری ئەوانەش كە لە وڵاتانی دەووربەر بەكاتیی نیشتەجێ كراون و ناونووس كراون، زۆر خەڵكیش هەیە چوونەتە ئەردەن و سووریاو توركیا و ئێران بەڵام پەنابەر نین بەڵكو باروگوزەرانی خۆیان بردۆتە ئەوێ، ئیتر هەیانە لەوێ كاری دەست كەوتووە، یان بازرگانی دەكات، یان بە گرێبەست دامەزراوە، یان خێزانی پێكهێناوەو منداڵەكانی لەوێ گەورە بوون، بە گشتی ئەو ژمارانەی لامانن بریتییە لەمانەی خوارەوە، لە سووریا112 هەزار عیراقییە، لە ئوردن 32 هەزارن، گەرچی ژمارەی عیراقییەكان لەم ڕێژانە زیاترن، بەڵام زۆریان كۆچبەرن و پەنابەرنین و وەزعی ماددییان باشە، لە میسر6 هەزارن، لە لوبنان 9 هەزارن، لە ئێران سێ هەزارو پێنج سەد كەسێكن كە لە ئۆردوگاكاندان، گەرچی لە ئێرانیش نزیكەی 40 هەزار كەسی تری عیراقی لێیە، بەڵام خۆیان لای كۆمسیۆنی پەنابەران ناوونووس نەكردووە، هەروەها ژمارەیەكی زۆریش كە لە وڵاتانی ئەوروپان بۆ نموونە 160هەزار عیراقی لە وڵاتی سوید نیشتەجێی شەرعیین و رەگەزنامەو مافی پەناهەندەییان بە دەست هێناوە، گەرچی ژمارەی هەموویان لەو وڵاتە لە سەروو 300 هەزارەوەن، بەڵام هەموویان پەنابەرییان بۆ دەرنەچووە، لە دانیمارك 60هەزار كەس ڕەگەزنامەی شەرعییان وەرگرتووە، لە هۆڵەندا نزیكەی 50 هەزارن، لە بەریتانیا ژمارەیەكی زۆر هەن بەوردی لامان نییە، لە نەرویژ 36 هەزار ڕەگەزنامەو موقیمی شەرعی هەن، لە ئەڵمانیا ژمارەیەكی زۆر هەن كە زۆربەیان كوردی عیراقین و ڕەگەزنامەی وڵاتانی ئەوروپییان پێ دراوە.

گوڵان: بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا پێش ماوەیەك لەمەوبەر ڕەگەزنامەتان گێڕایەوە بۆ هەندێ لەو خێزانە كوردە فەیلییانەی كە لە ساڵانی هەشتایەكانەوە بە زوڵم و غەدر لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە دەركرابوونە وڵاتی ئێران، پلان و بەرنامەتان چییە بۆ گێڕانەوەی هەموو ئەو كوردانەی بە درێژایی مێژووی هاوچەرخ غەدری لەو جۆرەیان دەرهەق كراوە؟
دیندار دۆسكی: ئەم گەڕانەوەیە بە خۆزیاریی خۆیانە، یەكێك لە ئەركەكانمان چارەسەری گرفتی كوردە فەیلییەكانە، ئەوانەی كە بە بڕیاری ژمارە666 ی ڕژێمی بەعس و بە پێی دیكۆمێنت كە بوونیان هەیە و دەركراون بۆ ئێران و لیژنەمان لە هەموو وەزارەتە پێوەندارەكانەوە دامەزراند تا بچنە ئێران و بەپێی دیكۆمێنتەكانی كە لە لیستەكانی موخابەراتی بەعس بە دەستخرابوون ئەو خێزانە فەیلیانە بدۆزرێنەوە، گەر حەز بكەن ئاسانكاری وەرگرتنی ڕەگەزنامەو گەڕانەوەیان بۆ مەیسەر بكرێت، زۆربەی زۆریشیان ڕەگەزنامەیان پێدراوەتەوە، ئێستا كێشەكانی موڵك و ماڵیان ماوە كە بە بڕیاری مەجلیسی قیادەی سەورە كاتی بەعس و بە ناحەقی و بە زەبر لێیان زەوت كراوە، موڵكەكانیان دەساو دەست پێكراوە، ئەو دۆسیەیەش بە دەیان هەزار كێشەن و خەریكین لە دوای كۆنگرەكەی كە لە ستۆكهۆڵم بەسترا من دیداری تایبەتم لەگەڵ كوردی فەیلی هەبوو، بەنیازین لەگەڵ كۆمسیۆنی ناكۆكی لەسەر موڵكەكان (منازەعات) دابنیشین تا چارەسەرێكی دادپەروەرانە بۆ گرفتەكانیان بدۆزینەوە، ئەو خێزانانەش كە لە ئۆردووەكانی ئێران بوون هەموویمان هاوردونەوەو ڕەگەزنامەیان پێدراوەتەوەو خەریكین بیتاقەی بایەعی و دامەزراندن و قوتابخانە و ئەوەی پێویستە بۆیان دابین بكەین، هەر خێزانەو چوار ملیۆن دیناریشمان پێ داون تا ئەم ماوەیە كارەكانی خۆیانی پێ جێبەجێ بكەن، ئیتر ئەوانەی كە خۆیان نایەنەوە، ئەوانە كارتی سپییان هەیە لە ئێران، یان لەوێ ژن و ژنخوازییان ئەنجامداوە، بەخۆزیاری خۆیان نایانەوێت بۆ عیراق بێنەوە، چونكە شوێنەكانی كە پێشتر لە عیراق لێی ژیاون ئێستا بارودۆخی ناهەمواری ئەو ناوچانە بە شێوەیەكە كە جێگەی ژیانی تێدا زەحمەتە، ئێمە پڕۆژەی گەشەپێدانی ناوچەكانی ژیانی برا فەیلییەكانمان بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەرزكردۆتەوە تا لە جەلەولاو سەعدیەو زرباتیەو مەندەلی. . . تاد پڕۆژەی نیشتەجێبوون و قوتابخانەو بنكەی تەندروستی و پارك و شوێنی كاركردن و ئاوو كارەباو بازاڕیان بۆ دابمەزرێت، ئەو ناوچانە لە ڕووی ئەمنیشەوە گرفتیان هەیە، فەرمانبەرمان لە فەرمانگەكانی ڕەگەزنامە تەرخان كردون و تایبەتمەندن بە كاروباری ئەو برا فەیلییانە تا كار ئاسانی بكەن لە گێڕانەوەی ڕەگەزنامە بۆیان.

گوڵان: دیاردەی دیپۆرتكردنەوەو بەزۆر ڕەوانە كردنەوەی پەنابەرانەی كورد لە وڵاتانی ئەوروپاوە بۆ عیراق یەكێكە لەو گرفتانەی ڕووبەڕووی پەنابەران دەبێتەوە، هەیە وا تێیان دەگەیەنرێت كە حكومەتی عیراقی دەستی لەم ناردنەوانەدا هەبێت، ئەمە چۆنە؟
دیندار دۆسكی: نەخێر، ئەم كارە جێی ناڕەحەتی ئێمەیە و لەو بارەیەوە باڵیۆزی سویدیم بینیوە، چونكە زۆربەیان لە سویدەوە دەنێرنەوەو كوردی وڵاتانی تری یەكێتی ئەوروپاش هەر لەسویدەوە ڕەوانە دەكەنەوە، بە دەیان هەزار عیراقی كە تا ئێستاش لە ناوچەكانی خۆیان هەڕەشەیان لەسەرە بە تایبەت كورد، لەو وڵاتە ئەوروپیانە زۆریان بێ ڕەگەزنامەن و مافی پەناهەندەییان نییە وئیتر ئەوانیش وەك وڵاتانێك پلان و بەرنامەو هەلومەرجی خۆیان هەیە، ئێمە وەك حكومەتی ئیتیحادی ناتوانین زۆریان لێ بكەین و بڵێین بۆچی مافی پەناهەندەیی نادەنە ئەو هاووڵاتیانەی ئێمە، شتی وا لە دنیادا نییە، من كە بە وەزیری سویدی دەڵێم ئەم كارە بۆ ئێستای عیراق كە باری ئەمنی تەواو نییە هەڵەیە، وەزیری سوید پێم دەڵێت من ناتوانم لە بڕیاری دادگا دەست وەربدەم، ئەوە پێوەندی بە یاسای ئەو وڵاتەوە هەیەو كەس كاریگەریی نییە لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی ڕێوشوێنی یاساییان، بە تایبەتیش لەم دواییانە كە مەرجی زەحمەتیان بۆ وەرگرتنی پەنابەران داناوە بەهۆی ئەو بارودۆخە ناهەموارە ئابوورییەی لەو وڵاتە ئەوروپییانە ڕوودەدەن، ئێمە تەنیا ئەوەمان پێدەكرێت نیگەرانی خۆمان لە هەمبەر ئەو كاری بەزۆر ڕەوانەكردنەوانە دەربڕین، لە ئەنجومەنی وەزیران باس لەوە كرا كە وەك چۆن لە فڕۆكەخانەی هەولێرو سلێمانی لێیان وەرناگرنەوە لە فڕۆكەخانەی بەغداش وەریاننەگرنەوە، بەڵام وتیان لەوێ واتە لە كوردستان حوكمێكی ناوخۆیی و محەلیی هەیە، بەڵام گەر لە بەغداش وا بكرێت كە هاووڵاتی عیراقی وەرنەگرنەوە ئیشكالی سیاسی و یاسایی گەورە لە دنیادا بۆ عیراق دروست دەبێت، هەروەها هەر كەسێك پەساپۆرتی پێ نەبێت وەرناگیرێتەوە، سویدییەكان بیانوویان زۆرە بۆ ناردنەوەیان، حكومەتیش بۆ ئەوانەیان كە دیكۆمێنتی عیراقییان پێیە ناچارە كە وەریانبگرن، لەدەیان وڵات ئێستا ئەم گرفتە هەیە، ئێمە پێویستە ئەم بابەتی بە زۆرەملێ گەڕانەوە ڕابگرین تا عیراق لە ڕووی ئەمنی و ئابوورییەوە باش دەبێت، خەریكین لە ڕێی باڵیۆزو وەزیرەكانەوە رێوشوێنێك بدۆزینەوە تا لەگەڵ بنكەكانی كۆچ و كۆچبەری ئەو وڵاتانەو لە ئاستی بەرزەوە ئەم گرفتە چارەسەر بكەن، بەشێوەیەك كەرامەتی مرۆیی ئەو خەڵكانە بپارێزن و قەرەبوو بكرێنەوە، هەر لەوێ شیاندن و ڕاهێنان و ئیعادەی تەئهیل بكرێنەوە، بەڵام وەك حكومەتی عیراقی بۆمان نییە فەرزی بكەین لەسەر ئەو وڵاتانە تا نەیانگێڕنەوە، بەڵكو بۆمان هەیە فشاریان بخەینەسەر كە كەرامەتیان بپارێزن و بە تایبەت ئەوانەیان كە كەسە نزیكەكانیان لەوێن لە یەكترییان دانەبڕێنن و ڕێنمایی ئەو حكومەتانە بكەین كە بەو ئەركە ئینسانیانەی خۆیان هەستن كە پێوەی ناسراون...

گوڵان: لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا گرفتی زۆر بۆ پەنابەرە كوردەكان دروست دەكرێت لە تاراوگە، بە تایبەت بەهۆی نەبوونی ڕەگەزنامەی عیراقی لەمبارەوە چی دەڵیت؟
دیندار دۆسكی: بەشێك لە خەتاكە ئەو براكوردانەمانن كە لەو وڵاتانە دیكۆمێنتی عیراقییان نەماوەو ناچن لە باڵیۆزخانەكان ئەو گرفتەیان چارەسەر بكەن، گرفتی دووەمیش كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان دەگرێتەوە كە ئامارو داتاكان بەكارناهێنێ بۆ دابەشكردنی كارت و ڕێنمایی بۆ ئەو مەبەستە، من لەگەڵ هەردوولادا لە كۆنتاكتام تا چارەسەرێك بۆ ئەو ئاریشەیە بدۆزینەوە..

گوڵان: لەماوەی ئەو چەند ساڵەی دوای پرۆسەی ئازادی عیراق ژمارەی ئەو پزیشكانەی گەڕاونەتەوە، یان كارئاسانی بۆ گێڕانەوەیان كراوە چەندن؟
دیندار دۆسكی: تا ئێستا 920 كەفائەت گەڕاونەتەوە بەهەموو بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و بەشە زانستییەكانی تر زۆربەیان لە ڕێگەی خوێندنی باڵاو زانكۆكان وەزارەتی تەندروستی گەڕاونەتەوەو هەموو ساڵێك لیست بەسەر وەزارەتەكاندا دابەش دەكەین، تا بزانین چەند كەفائەتیان دەوێت و دواتر لە ڕێگەی ئەنتەرنێتەوە مەرجەكان بڵاودەكەینەوە بە تەنسیق لەگەڵ وەزارەتە پێوەندارەكانەوە، ئێمە 10000 دكتۆری عیراقیمان تەنیا لە بەریتانیا هەیە، گەر بتوانرێت نیوەی ئەوانە بگەڕێنرێنەوە ئەوە كەرتی تەندروستی لە بەریتانیا تووشی قەیران دێت.

گوڵان: پلانی داهاتووتان چییە بۆ ئەمسال؟
دیندار دۆسكی: دۆسیەی ناوخۆ تاوتوێ دەكەین و دەمانەوێت ئەو خەڵكانەی كە ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ شوێنی نیشتەجێی خۆیان ئەوە تێكەڵیان بكەین لەگەڵ خەڵكی ئەو شارانەی كە ئێستا بە كاتیی تێیدا نیشتەجێ كراون، واتە هەر بە هەمیشەیی نیشتەجێیان بكەین لە شوێنی ئێستایان، ئەگەر باری ئەمنی باش بێت ئەوا خۆیان بە خۆزیاری خۆیان دەگەڕێنەوە، بە ئومێدین كەئەو قەیرانە سیاسی و ئەمنیانەی عیراق چارەسەر بكرێت..

گوڵان: دوا وتەتان چییە بۆ گۆڤارەكە؟
دیندار دۆسكی: سوپاسی گۆڤارەكەتان دەكەم بۆ ئەم دیدارەوە بە هیوام هەردەم بەم شێوەیە لە خزمەتی كاروباری خەڵكیدا بن، بە گەیاندنی خەم و ئەرك و مافەكانیان.