د.ئیدواردۆ میسۆنی یەكێكە لە چالاكوانەكانی نێو رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان و رێكخراوە قازانج نەویستەكان، لە بواری كارگێڕی بە تایبەتی پەرپێدان و تەندروستی جیهانی لە رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان و رێكخراوە قازانج نەویستەكان تایبەتمەند بووە، لەساڵی 2002 ەوە تا ئێستا لەم بوارانە توێژینەوە دەكات (كارگێڕی گشتی، هاوكاری لە پێناوی پەرەپێدان، بەڕێوەبردنی پرۆژەكان) یەكێكە لە كارمەندەكانی رێكخراوی یونسیف و ئەزموونێكی گەورەی لەسەر كۆمەڵگەی مەدەنی و پشتگیری بۆ كۆمەڵگەی چالاك هەیە، هەروەها ماوەی 16 ساڵ بەرپرسی بەرنامەی هاوكاری تەندروستی حكومەتی ئیتاڵی بووە لە ئەمریكای لاتینی و ئەفریقیا بووە، ئێستا یەكێكە لە ئوستادەكانی كۆلێژی كارگێڕی لە زانكۆی بۆكۆنی لە شاری میلانۆی ئیتاڵی، بۆ قسەكردن لەسەر چۆنیەتی رێكخستنی پەیوەندی نێوان خەڵك و حكومەت پەیوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئیداوردۆ میسۆنی كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* خەڵك و حكومەت دوو توخمی كۆمەڵگەن، بەڵام بە زۆری پەیوەندی نێوانیان پەیوەندیەكی هاوسەنگ نییە و هەمیشە خەڵكی ناڕازین لە حكومڕانی، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئەتوانرێت پەیوەندی نێوان خەڵك و حكومەت ڕێكبخرێت؟
- لە دیموكراسیدا دوو ڕێگە هەیە بۆ بەشداری كردنی خەڵك لە حكومڕانیدا، كە ئێمە بەو شێوەیە لە حكومڕانی دەڕوانین كە تەنها حكومەت ناگرێتەوە بە دەربڕینێكی دیكە حكومڕانی پرۆسەیەكە كە پشتیوانی لە پرۆسەكانی بڕیاردان دەكات لە هەر كۆمەڵگە و وڵاتێكدا، كەواتە ئەگەر بەم شێوەیە لە حكومڕانی بڕوانین كە تەنها حكومەت ناگرێتەوە، بەڵكو ئەركەكانی حكومەت تەواو دەكات، ئەوا ئەو كاتە دوو ڕێگا دەبێت بۆ گرێدانەوەی خەڵك بە حكومەتەوە، یەكەمیان لە ڕێی میكانیزمە دیموكراسیەكانی هەڵبژاردنەوە، كە خەڵك نوێنەرەكانی خۆیان هەڵدەبژێرن و بەو شێوەیە بەشداری لە حكومەتدا دەكەن، هەروەها لە ڕێی بەشداریكردنی دیموكراتیانە كە لە هەر وڵاتێكی دیموكراتیدا لە ئارادایە، بەڵام كردنی ئەم كەسانە بە نوێنەر بەو مانایە نییە كە چەكێكی سپیان بۆ ئیمزاكردبێتن، بەڵكو ئەمە پێویستە بە ستوونی دووەمی بەشداریكردن هەیە، ئەویش لە ڕێی میكانیزمەكانی گفتوگۆی ڕۆژانەوە لەگەڵ خەڵك و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا، لەگەڵ ئەو كەسانەی كە نوێنەرایەتیان دەكەن و حكومڕانێتی دەكەن، كە پرۆسەكانی بڕیاردان و دیاری كردنی سیاسەتەكانیان بەدەستە. كەواتە هەندێ میكانیزمی ڕەسمی هەیە كە بریتیە لە هەڵبژاردنەكان، یاخود ئەو میكانیزمانەی دیكە كە لە دیموكراسی نوێنەرایەتیدا هەیە، بەڵام حكومڕانی پێویستی بە پرۆسەی بەشداری كردن هەیە كە بوار بە گفتوگۆیەكی بەردەوام بدات لە نێوان دامەزراوەكانی دەوڵەت و خەڵك و ڕێكخراوەكانی خەڵكدا، ئەمانە دوو ڕێگان بۆ بەشداریكردن و گرێدانەوەی خەڵك بە حكومەت و پرۆسەی فراوانی حكومڕانێتی كردنەوە.

* زۆر جار بەهەندێك حكومەت دەگوترێت حكومەتی خەڵك، ئەمەش واتە ئەو حكومەتە توانای ئەوەی هەیە خزمەتگوزاری پێویست بۆ هاوڵاتیانی دابین بكات و لەئاستی داواكاری خەڵكی خۆیدا بێت، بەڵام هەندێك حكومەت كە بەخۆیان دەڵێن حكومەتی دیموكراتی نەیانتوانیووە لە ئاستی داخوازی خەڵكی خۆیاندابن، پرسیار ئەوەیە ئایا جیاوازی نێوان حكومەتی خەڵك و حكومەتی دیموكراتی چی یە؟
- بۆچی من پێشتر ئاماژەم بەو دوو كۆڵەگەیە كرد؟ لەبەر ئەوەی لەلایەك حكومەتێكی هەڵبژێردراوت هەیە، بەڵام دواتر ئەو حكومەتە لە خەڵك دوور دەكەوێتەوە، لەبەر ئەوە لە پرۆسەی حكومڕانیكردندا كە بوار بە بەشداری خەڵك دەدات، ئێمە پێویستمان بەم پەیوەندییە بەردەوامە هەیە لە نێوان خەڵك و حكومەتدا. هەندێ جار ئەو كەسانەی هەڵدەبژێردرێن پێیان وایە مافی ئەوەیان هەیە سەربەخۆ بڕیار بدەن، بەڵام بە پێچەوانەوە، حكومەتی ڕاستەقینەی خەڵك یان دیموكراسیەتی ڕاستەقینە پێویستی بە پەیوەندیی بەردەوام هەیە لەگەڵ خەڵكدا، یاخود پێویستی بەوە هەیە بەردەوام خەڵك چاویان لەسەر كارەكانی حكومەتدا بێت و لە ڕاستی و ناڕاستیان دڵنیابن. ئەمە تەنها ئەو كاتە ئەكرێت كە پرۆسەی بەشداری كردن لە ئارادابێت، كە بوار بە خەڵكی بدرێت ڕێگاچارەی نوێ تەرح بكەن ڕەخنە بگرن و دەستێوەردان بكەن- بە دڵنیاییەوە لە چوارچێوە ڕێسا گونجاوەكاندا، بەڵام بەوپەڕی شەفافیەتەوە- لە تەواوی پرۆسەكەدا، چونكە ئەگەر حكومەتەكە هەڵبژێردرابێت ئەوا ڕەنگە بە شێوەیەكی خۆسەپێن ڕەفتار بكات، ئەگەرچی هەڵبژێردراوە، چونكە لە ڕۆژگاری ئێستا و ڕابردووشدا نموونەی ئەو حكومەتانەمان هەبووە كە هەر كاتێك هەڵبژێردراون پێیان وابووە دەسەڵاتی ئەوەیان هەیە بە ئارەزووی خۆیان رەفتار بكەن، بەڵام حاڵەتەكە بەم شێوەیە نییە لە دیموكراسیەتی ڕاستەقینەدا كە بوار بە بەشداری خەڵك دەدرێت. كەواتە ئەمە بنەما بنەڕەتیەكەیە، دیموكراسی تەنها هەڵبژاردن نییە، بەڵكو هەڵبژاردن تەنها بەشێكە لە میكانیزمەكە، پێم وایە گرنگترین لایەن بریتیە لە دڵنیابوونەوەی ڕۆژانەی لە ڕێی گفتوگۆی نێوان خەڵك و نوێنەراكانیان لە ڕاستی و دروستی كارەكانی حكومەت.

* هەندێك لە پسپۆران پێیان وایە مەرج نییە حكومڕانی حكومەتی دیموكراتی حكومڕانییەكی باش بێت، زۆر جار حكومەتێك دیموكراتیش نییە بەڵام حكومڕانیەكەی باشە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی هەندێك لەو حكومەتانەی بەشێوازی دیموكراتیانە هەڵدەبژێرێن، بەڵام ناتوانن حكومڕانی باش پیادە بكەن؟
- ڕەنگە لەبەر ئەوە بێت كە ئەو میكانیزمانە لە ئارادانین كە پارسەنگ بن بۆ ئەم لادانە، بە دەربڕینێكی دیكە دەبێت ئەو میكانیزمانە لە ئارادابن بۆ ئەوەی حكومەت لە بەرژەوەندی خەڵك كاربكەن، دەبێت میكانیزم و دامەزراوەی چاودێریكردن هەبێت، لە نێویاندا پرۆسەكانی بەشداریكردن، ئەمە بنەما بنەڕەتیەكەیە. نابێت تەنها لەبەر ئەوەی هەڵبژێردراوە حكومەت بە تەنیا جێبهێڵرێت، بەڵكو دەبێت حكومەت بەرپرسیار بێت لە ئاست ئەو كەسانەی هەڵیان بژاردووە، بەدەم داواكارییەكانیانەوە بچێت. كەواتە پێویست بە شەفافیەتی بەردەوامی كارەكانی حكومەت دەكات، هەروەها دەبێت ڕەخنەگرتنیش لە ئارادابێت. ئەگەر ئەم جۆرە میكانیزمانە لە ئارادا نەبن، جا لەسەر ئاستی مەحەلی بێت یان نەتەوەیی یاخود جیهانی ئەوا دیموكراسیەتێكی تەواومان نابێت. واتە دیموكراسیەتی هەڵبژاردنمان دەبێت، بەڵام دیموكراسیەتی تەواومان نابێت. دیموكراسیەتی تەواو پێویستی بە بەشداری تەواوی خەڵك و ڕێكخراوەكانی خەڵك هەیە.

* لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی دا، لەبری ئەوەی خۆشگوزەرانی لە كۆمەڵگە بەرهەم بێت و خزمەتگوزارییەكان بۆ خەڵك دابین بكرێت، هەست دەكرێت دیاردەی گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی حكومەت بەرهەم دێت، ئایا لەم قۆناخەدا چۆن كۆمەڵگە لەسەر بنەمای ئابووری بازاڕ بونیاد دەنرێتەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی ئاڵۆزە، یەكەم: گەندەڵی تەنها لە وڵاتە هەژارەكان یان ئەو وڵاتانەدا نییە كە پێیان دەووترێت تازەگەشەكردوو، بە داخەوە هەر كۆمەڵگەیەك دەگرێت گەندەڵی تێدایە، بەڵام زیاتر لەو كۆمەڵگەیانەدا هەیە كە لەسەر بەهای بەدەستهێنانی زۆرترین سەروەت و سامان بنیاتنراون. گەندەڵی لەو كۆمەڵگەیانەدا كەمە كە تەنها لەسەر بەهای خۆ دەوڵەمەندكردن بنیات نەنراون. كەواتە تاوەكو نایەكسانی لە كۆمەڵگەدا زیاتر بێت، واتە تاوەكو كەلێنی نێوان هەژار و دەوڵەمەند زیاتر بێت، ئەوا گەندەڵی لە ئاستێكی بەرزتردا بێت. نایەكەسانی ئەساسی زۆرێك لە كێشەكانی مرۆڤایەتیە. لەبەر ئەوە یەكێك لە شتەكان بریتیە لە ڕاستركردنەوەی نایەكسانی. كەواتە لە هەل و مەرجی نایەكسانیدا ئاستی بەرزی گەندەڵی لە ئارادا دەبێت. چۆن ئەو كارە بكەین؟ پێم وایە ئەمە ڕێگایەكی دوروو درێژە و سەرەتا پێویستی بە وەبەرهێنانێكی زۆر هەیە لە بواری پەروەردەدا، پێویستە خەڵك لە كۆمەڵگەكەیان تێبگەن. واتە نەك تەنها توانای خوێندنەوەو نوسینیان هەبێت، بەڵكو پەروەردە بە مانا فراوانەكەی بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی گونجاو بەشداری بكەن. لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر نایەكسانی ڕاست نەكەینەوە ئەوا گەندەڵی بەردەوام دەبێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر ڕێگەی دیكەمان لەبەردەمدا نەبوو بۆ بەدەستهێنانی ئیمتیازات، ئەوا پەنا بۆ گەندەڵی دەبەم، ئەمەش لادانە. كەواتە گەندەڵی لە حاڵەتی بوونی نایەكسانی و غیابی پەروەردەدا بوونی دەبێت و ئەمەش پێویستی بە چاندنی بەهای بەرز هەیە كە پرۆسەیەكی دوروو درێژە. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر كۆمەڵگە لەسەر بنەمای مونافەسەكردن، بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج و ئەو ئیمتیازاتانەی هەموو كەس خوازیاری بەدەستهێنانیانە بنیات بنرێت، واتە كۆمەڵگەیەكی ئیستیهلاكی، ئەوا بەلای كەمەوە بە شێوەیەكی جوزئی ئەمە شان بە شانی گەندەڵی دەڕوات.

* لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و لە گواستنەوەی ئابووری، لە ئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ، دەبینن كێشەكانی زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەبنە كێشەی ئابووری، ئەمەش بەو جۆرە سەیر دەكرێت، كە ئابووری بازاڕ لەبری ئەوەی بازاڕ ئازاد، جارێكی دیكە بازاڕ مۆنۆپۆل دەكات، ئایا بۆچی لەم گواستنەوەیەدا مۆنۆپۆلی بازاڕ دروست دەبێت؟
- ڕەنگە لەبری ئەوەی ئینتیقالی نەبێت، بازدان بێت، واتە كەسانێك ڕاستەوخۆ كۆنتڕۆڵی كۆمەڵگەی بازاڕی ئازاد دەكەن، واتە درێژە بە ئیمتیازاتەكانی خۆیان دەدەن. كێشەكە ئەوەیە بازاڕی ئازاد بە بێ ڕێكخستن دەبێتە جەنگەڵ و تەنها تەفزیڵی ئەوانە دەكات كە بەهێزن. لە دیموكراسیەتی ڕاستەقینەدا دەبێت كەلێنی نێوان هەژار و دەوڵەمەندەكان كەم بكەینەوە، كە دەبێت ئەمە لە بازاڕی ئازاد قەرەبووبكرێتەوە بە شێوەیەك نایەكسانی كەم بكاتەوە. نایەكسانی ئەساسی نابوت بوونە. كەواتە نابێت بەو شێوەیە لە بازاڕی ئازاد بڕوانین كە جەنگەڵە و هەموو شتێك ڕێگەپێدراوە. لەبەر ئەوەی دەوڵەت ڕۆڵێكی بنەڕەتی هەیە لە كۆمەڵگەی بازاڕی ئازاددا بۆ ڕێكخستنی بازاڕ، بازاڕی ڕێكنەخراوە جەنگەڵە و تەنها كەلێنی نێوان دەوڵەمەندو هەژارەكان زیاد دەكات. هەروەك مێژووی پیشانی داوین، كە من لێرەدا بیر لە یەكێتی سۆڤیەت دەكەمەوە، كە كاتێك بارودۆخەكە تێكچوو گۆڕا بە بارودۆخێكی دیكە كە پێی دەووترا بازاڕی ئازاد كە بریتی بوو لە تێكدانی هەموو شتێك، كە خراپترین لایەنی هەردوو سیستمەكە دەبینرا. كەواتە دەبێت بازاڕی ئازاد ڕێكبخرێت لەبەرچاوگرتنی پێداویستی خەڵك و كەمكردنەوەی نایەكسانی.

* حكومڕانی هاوچەرخ واتە ئەو حكومڕانیەی كە بەرێگەی دیالۆگی راستەوخۆ لەگەڵ گەل دروست دەبێت، ئایا چۆن ئەم دیالۆگە لەنێوان بەرپرسان و خەڵك دروست دەبێت و چۆن تێگەیشتن بەپێی ئەم دیالۆگە لەسەر حكومڕانی دروست دەبێت؟
- ئەمە بە زۆری دەوەستێتەسەر ئەوەی دەسەڵات چۆن تەفسیری دیموكراسی دەكات، ئەگەر بەو شێوەیە لێی بڕوانێت كە پرۆسەیەكە لە سەرەوە بۆ خوارەوە دێتەخوارەوە ئەوا ئەمە دەبێتە مەنەلۆگ نەك دایەلۆگ، دایەلۆگ بە مانای ئەوە دێت هەردوولا گوێ دەگرن و هەردوولا قسەدەكەن و پێكەوە چارەسەر و ڕێگا دەدۆزنەوە لەسەر ئەساسی گەیشتن بە كۆدەنگیەك، ئەمەش زیاتر ئەنجامی ئەو میكانیزمانەیە كە دانراون بۆ گوێگرتن لە خەڵك و بۆ ڕێكخستنی پەیوەندی نێوان خەڵك و حكومەت. كەواتە ئەمە پرۆسەیەكی قورسە و كاتێك دەسەڵات ڕێگە بە گفتوگۆ نادات، ئەوا گرژی دروست دەبێت و ئەگەر خەڵك زۆر ناڕازیبن ئەوا ناكۆكی دروست دەبێت لە كۆمەڵگەدا. بۆ ئەوەی خۆمان لەم ناكۆكییە لابدەین، دەبێت ڕێگە بە گفتوگۆیەكی كراو و ڕاستەقینە بدەین، كە هەمیشە ئەمە ئاسان نییە، بەڵام ئەگەر گفتوگۆ نەبوو ئەوا ناكۆكی هەیە. كەواتە ئەمە دووبارە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ گرتنەبەری پرۆسەی بەشداری كردن و كراونەوە كە بوار بە ڕەخنەگرتن بدرێت و تێگەیشتن هەبێت لە ڕەخنە بۆ ئەوەی چارەسەری هاوبەش بدۆزرێتەوە، كە بەشە كۆمەڵایەتیە جیاوازەكان بتوانن هاوسەنگی بدۆزنەوە. ئەمەش هەمیشە ئاسان نییە لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی جیاواز لە ئارادایە، هاوسەنگی نێوان ئەو جیاوازیانەش وا دەكەن كۆمەڵگەیەك سەركەوتوو بێت یان گرفتار بێت و دووچاری دۆخێكی خراپ بێتەوە.

* كێشەیەكی دیكە لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی، چۆنیەتی چەسپاندنی سەروەریی یاسا و پاراستنی ئازادییەكاندایە، زۆر لە پسپۆران پێیان وایە، پێویستە سەروەریی یاسا پێش پرۆسەی دیموكراتی بكەوێت، ئایا تاچەند سەروەریی یاسا بۆ بونیادی دیموكراتی گرنگە؟
- من ناڵێم دەبێت سەروەری یاسا پێشبكەوێت، بەڵكو من دەڵێم سەروەری یاسا ئەنجامە، ئەگەر دیموكراسیەتی ڕاستەقینە هەبێت، ئەوا ڕێسای ڕوون هەیە و ئەم ڕێسایانەش بە بێ جیاوازی بەسەر هەموواندا جێبەجێ دەكرێت. كەواتە دیموكراسی لەسەر ئەساسی ڕێسای ڕوون و ڕێسای هاوبەش، بە دەربڕینێكی دیكە یاسای ڕوون و هاوبەش، بنیاتنراوە، كەواتە دەبێت یاساكان بەسەر هەموواندا جێبەجێ بكرێن. هەر كاتێك دەسەڵاتێك هەوڵیدا لە دەرەوەی یاسا بمێنێتەوە و یاسای بەسەریدا جێبەجێنەكرێـت، ئەوا پانتاییەك هەیە لە دەرەوەی دیموكراسی. كەواتە زۆر گرنگە كە سەروەری یاسا بەسەر هەموواندا جێبەجێ بێت و ئەمە بەشێكە لە دیموكراسی، واتە ناكرێت بڵێین سەروەری یاسا لە پێشدا و دواتر دیموكراسی، ئەو دووانە شان بە شانی یەكتر دەڕۆن و دەبێت یاساش بەرهەمی پرۆسەی دیموكراتی بێت. من هاوڕانیم لە جیاكردنەوەی ئەم پرۆسەیە، ئەوەش ڕوونە كە لە قۆناغی ئینتقالیدا ئەمە قورسە، لەبەر ئەوەی تۆ یاساكان دەگۆڕیت و تەواوی سیستمەكە دەگۆڕێت، ئەمەش مەسەلەكان ئاڵۆز دەكات. هیچ ڕێگایەكی دیكە نییە جگە لە بەشداری تەواو و جگە لە گفتوگۆی تەواو لەگەڵ دەسەڵاتدا. بە داخەوە ئەگەر دەسەڵات بە تەنیا جێبهێڵرێت ئەوا دیموكراسی بەرهەم ناهێنێت، ئەگەرچی هەڵبژێردراویش بێت.