ئامۆژگای (EURAC) یەكێكە لەئامۆژگا بەناوبانگەكانی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و لەساڵی 1992 و لەهەرێمی بۆلزانۆ/ بۆزنی ئیتاڵیا دامەزراوە، ئەم ئامۆژگا تایبەتمەندە بەبواری داهێنان و زانست و پێنج بواری سەرەكی لەخۆی دەگرێت كە بریتین لە: پراكتیكی لینگوستیك، كەمینەكان و حكومڕانی لۆكاڵی، پەرەپێدانی بەردەوام، كارگێڕی و ڕۆشنبیری كۆمپانیاكان، زانستە مرۆییەكان، سەبارەت بەو كێشانەی ڕووبەڕووی فیدرالیزم دەبێتەوە، گۆڤاری گوڵان چەند پرسیارێكی بەشی پێوەندییەكانی ئامۆژگای (EURAC)، بۆ ئەوەی ئامۆژگای ناوبراو كەسێكی پسپۆر دەسنیشان بكات بۆ وەڵامدانەوەی، بەسوپاسەوە ئاگاداریان كردینەوە كە خاتوو دۆت ئەلیزابێس تۆژەی باڵا لەئامۆژگای (EURAC) دەسنیشانكردووە بۆ ئەوەی بەفەرمی وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان بداتەوە، هەروەها ئاگاداریان كردینەوە كەوا خاتوو دۆت ئەلیزابیس تۆژەری باڵایە لەئامۆژگای ناوبرا و تایبەتمەندە لەسەر پرسی كەمینەكان و حكومڕانی لۆكال، ئێستاش كاندیدی دكتۆرایە لەزانكۆی ئینسبرەك (Innsbruck) و تێزی دكتۆارەكەشی كە ئامادەی كردووە لەسەر بەراوردكاری نێوان سیستمە فیدراڵیەكانە، ئەم دیمانەیەش كە ئامۆژگای (EURAC) بەسوپاسەوە بۆ گوڵانی ڕێكخستووە، دوای ئەوەی دەقەكەی بەكوردی لەگۆڤاری گوڵان بڵاو دەكرێتەوە، بەزمانی ئینگلیزیش لەبەشی ئینگلیزی گوڵان میدیا و وێبسایتی (EURAC) بڵاودەكرێتەوە، ئەمەش دەقی وەڵامەكانی خاتوو دۆت ئەلیزابیس ئەلبەرە بۆ گوڵان.

گوڵان: ئەوە ئاشكرایە كە فیدرالیزم ڕێگایەكە بۆ پێكەوەژیانی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان لەوڵاتەكەدا، بەڵام ئەزموونە سەركەوتووەكان بەڵگەن لەسەر ئەوەی بێ بوونی دیموكراسی فیدرالیزم بەئاسانی سەركەوتوو نابێت، وەك ئەوەی لەیەكێتی سۆڤیەتی جاران و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بینیمان، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی فیدرالیزم لەغیابی دیموكراسیدا سەركەوتوو نابێت؟
دۆت ئەلیزابیس: فیدرالیزم بەچەندین شێوە ڕاڤەكراوە، لێگەڕێن با ئەوە شیبكەینەوە كە ئێمە لەئەنستیتیوتی یوراك (EURAC) بۆ لێكۆڵینەوە دەربارەی فیدرالیزم و پێكهێنانی هەرێمەكان چۆن پێناسەی فیدرالیزم دەكەین. فیدرالیزم بەمانا گشتیەكەی، فۆرمێكە لەدابەشكردنی دامەزراوەییانەی دەسەڵات كە هاوبەشی هەیە لەدەسەڵات و، دەسەڵات لەنێوان چەند ئاستێكی (بەلای كەمەوە دوو ئاست) حكومەتدا بەسەر هەمان خەڵك و لەهەمان ناوچەی جوگرافیدا دابەشكراوە. بەپێچەوانەوە دەوڵەتی مەركەزی تەنیا یەك سەرچاوەی دەسەڵاتی هەیە، هەربۆیە بەتێڕوانینی ئێمە، ئەركی سەرەكی سیستمی فیدرالی فرەئاست بریتییە لە بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات (یەكەم گرنگترین هۆكاری بوونی فیدرالیزم) و خوڵقاندنی میكانیزمی هاوبەش لەو سیاقانەدا كە فرە ئیتنی تێدایە (دووەم گرنگترین هۆكاری بوونی فیدرالیزم). هەردوو ئەم ئامانجە، ئەگەر بەسەركەوتوویی جێبەجێ بكرێن، دەبنە زەمانەتی پێكەوەژیانی بەرژەوەندییە جیاوازەكان لەسایەی یەك سەقفی هاوبەشدا.
لەسیستمی فیدرالیدا دەسەڵات و داهاتەكان (سەرچاوەكان) دادپەروەرانەتر دابەشكراون، ئەمەش دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ پێكەوە هەڵكردنی جیاوازیەكان لەڕێی پرۆسەكانی بڕیاردانەوە كە هەمووان بەشداری تێدا دەكەن. ئاستەكانی حكومەت نزیكتر لەیەك و لەهاووڵاتیان كار دەكەن. بەو پێیە سیستمە فیدرالیەكان جیاوازییە شەرعییەكان (جیاوازییە ئیتنی، كەلتوری، ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و جوگرافی) لەنێو هەرێمەكاندا باشتر دەپارێزن بە بەراورد بەحكومەتە مەركەزیەكان، كە لە-یەكەم تیڕوانیندا- ڕەنگە كەمتر ئاڵۆز دەركەون.
توخمە سەرەكییەكانی سیستمی فیدرالی (یان بەفیدرالیكردن) لەنێو سیستمەكانی دیكەدا بریتین لەشەفافیەت، بەرپرسیارێتی، بەهەمان شێوە ئامادەیی و توانا بۆ داڕشتنی ئەو سیاسەتانەی تایبەتن بە پڕكردنەوەی پێداویستییە مەحەلییەكان و خواستەكانی خەڵك (جێبەجێكردنی ئەوەی پێی دەوترێت بنەما لاوەكییەكان). شەفافیەت و بەرپرسیارێتی تەنیا بەهۆی بوونی فیدرالیزمەوە نایەنەدی، بەڵام فیدرالیزم ئامرازێكە ئاسانكاری دەكات بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانەو بۆ بەدەستهێنانی حكومڕانێتـی باش. حكومڕانێتی باش خۆی لەخۆیدا تەنیا توخمێكی دیموكراسیە لەپاڵ مافەكانی مرۆڤ، لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، ئازادی ڕاو بۆچوون، ئازادی ئایینی و مافی گشتی و یەكسان بۆ دەنگدان. هەرچەندە دەكرێت دیموكراسی لەسایەی هەر سیستمێكیاندا، فیدرالی یان مەركەزی، گەشە بكات ئەوا جیاوازیگەلێكی بنەڕەتی هەیە لەنێوان هەردوو جۆرە حكومەتەكە لەپێوەندیدا بەزەمانەتكردنی یاساییانەی پێكەوە هەڵكردنی جیاوازییەكان و خواستە مەحەلییەكان. بۆ نموونە لەبەریتانیا دەسەڵاتی كۆتایی بەسەر هەموو شتەكاندا لەچوارچێوەی شانشینی یەكگرتوودا لەدەستی حكومەتە مەركەزیەكەدایە، تەنانەت ئەگەر دوایین بەرەپێشچوونەكانی شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەبەرچاوبگرین (یاسای سكۆتلەندی 1998، یاسای باكووری ئێرلەندی 1998، یاسای وێڵزەكان 1998 كە بەیاسایی ویڵزەكانی ساڵی 2006دا هەمواركرا).
بەپێچەوانەوە لەئەمریكادا كۆنگرێس دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی ویلایەتەكانی نییەو ویلایەتەكانیش ناتوانن ئەو دەسەڵاتە بگرنەدەست كە دیاری كراون بۆ حكومەتە نیشتیمانییەكە. دەستووری ئەمریكا سەرچاوەی دەسەڵاتی هەردوو ئاستە دیموكراتیەكەی حكومەتە، لەبەرامبەردا دەستوورەكە دوایین دەسەڵات لەدیموكراسیدا دەداتە دەستی خەڵك.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە پێناسەی دیموكراتی بەبیربهێنمەوە كە بریتییە لە «حكومەتی خەڵك و لەلایەن خەڵك و لەپێناو خەڵكدا» كە پێناسەی ئەبراهام لینكۆڵنە و پێناسەی فیدرالیزم وەك ڕێكخراوێكی سیاسی كە لەسەر بنەمای یەكگرتنی «خوبەڕێوەبردن لەگەڵ حكومڕانی هاوبەش» بنیاتنراوە (دانییەڵ ئەلازار). ئەم پێناسانە ئەوە پیشان دەدەن كە مۆدێلی سەركەوتووی فیدرالیزم ناكرێت دیموكراسی نەبێت، ئەگەرچی تەنانەت تەنیا بوونی سیستمی فیدرالیزم مەرج نییە بەمانای ئەوەبێت ئەو دەوڵەتە دەوڵەتێكی دیموكراتییە. فیدرالیزم بەبێ دیموكراسی بەردەوام نابێت ئەگەر توخمە دیموكراتیە بنەڕەتییەكان ڕێزیان لێنەگیرا، ئەوا توخمە سەرەكییەكانی فیدرالیزم وەك چوارچێوەكانی هاوكاری دوو لایەنە و دڵسۆزی سەركەوتوو نابن. لێگەڕێن بەشێوەیەكی دیكە گوزارشتی لێبكەم، فیدرالیزم شكست دەهێنێت لەبەر ئەوەی توخمە بنەڕەتییە دیموكراتیەكان غائیبن، نەك لەبەر ئەوەی ئەو ئاڵۆزییەی لەحكومڕانییەكەدا هەیە، ئەوەی دووەمیان لەبەهەڵەتێگەیشتنەكان لەبارەی مانای فیدرالیزم و لەبارەی ئەو دەرفەتانەی دەیڕەخسێنێت بۆ حكومڕانێتی باش سەرچاوەی گرتووە. نەیجیریا و پاكستان نموونەگەلێكی كاریگەرن بەم هەڵەتێگەیشتنانە و ئاستە نادیموكراتییە ناسەركەوتووەكان.
هەم فیدرالیزم و هەم دیموكراسی پەیوەستن بەدابەشكردنی دەسەڵات و بەرپرسیارێتیەكانەوە، هەروەك پێوەندیان بەهاوكاری و هەماهەنگی لەنێو ئاستەكانی حكومەت و خەڵكەكانیانەوە هەیە. باشووری ئەفریقیا و ئەسیوبیا نموونە گەلێكن بۆ كەلتورێكی سیاسی كە زەمینەیان تیاڕەخساوە بۆ جێبەجێكردنی بونیادە فیدرالیەكان.
بەم شێوەیە فیدرالیزم نە سەرچاوەی ناكۆكییە و نە چارەسەریشە بۆ هەموو كێشەكان، بەڵكو دەرئەنجامی سازشە سیاسییەكانە بەئامانجی هەم پێكەوەهەڵكردنی جیاوازەكان و هەم بنیاتنانی یەكێتی، بەهەمان شێوە هاوكاری لەنێوان هەرێم و خەڵكە جیاوازەكاندا. هەم سازشی سیاسی و هەم یەكێتی لەكۆمەڵگەیەكی هەمەچەشندا بەتەنیا بەهۆی ڕێوشوێنە یاساییەكانەوە بەدەست ناهێنرێن و ناپارێزرێن ئەگەر ئەو توخمە سەرەكییانەی دیموكراسی كە ئاماژەم پێكردن غائیب بن.


گوڵان: یەكێتی ئەوروپا كە فیدراسیۆنێكە و لە27 وڵات پێكهاتووە، پێشمەرجی بەئەندامبوونی ئەوەیە وڵاتەكە دیموكراتی بێت، هەروەها دەستووری یەكێتی ئەوروپا چەند مەرجێكی داناوە كە بناغەی لیبرال دیموكراسین، ڕاڤە و لێكدانەوەی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
دۆت ئەلیزابیس: یەكێتی ئەوروپا نموونەیەكە بۆ سیستمێكی حكومڕانی دوورتر لەدەوڵەت (مۆدێلێكی نوێی نیمچە باڵاتر لەنەتەوە بۆ حكومڕانێتی)، كە لەسەر ئەساسی بەهاكانی ڕێزگرتن لەكەرامەتی ئینسانی، ئازادی، دیموكراسی، یەكسانی و سەروەریی یاساو ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ، لەنێویاندا مافی ئینتیمابوون بۆ كەمینەكان (ماددەی 2 لەپەیماننامەی یەكێتی ئەوروپا) بنیاتنراوە. كە تاوەكو ئەمڕۆ كاراترین سیستمی نێودەوڵەتی مافەكانی مرۆڤی خوڵقاندووە: دادگای یەكلاكردنەوەی ناكۆكیەكان كە وەك چوارچێوەیەك بۆ مافە بنەڕەتییەكان كاردەكات، بۆتەهۆی ئەوەی یەكێتیەكە ببێتە دەستەیەك درێژكراوەی یاسایەكی نیمچە دەستووری، كە زەمانەتی ئازادییە بنەڕەتییەكان دەكات (ئازادی هاتوچۆی كرێكاران، ئازادی دامەزراندن، ئازادی دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان، ئازادی هاتوچۆی كاڵا و سەرمایەكان) هەروەها بە لەبەرچاوگرتنی یاسا ئینتیقالیەكانی ئەو دەوڵەتە ئەندامانەی لەساڵی 2004 و 2007دا چوونە پاڵ یەكێتیەكە. لەئێستادا یەكێتی ئەوروپا 27 دەوڵەتی ئەندامی هەیە. ئەوەی پێوەندی بەسروشتی ئەم یەكێتیەوە هەبێت، ئەوا مشتومڕێكی بەردەوام هەیە لەنێو توێژەران، دادوەران، سیاسییەكان و هاووڵاتیانەوە لەبارەی ئەوەی ئایا یەكێتی ئەوروپا دەوڵەتێكی فیدرالییە، فیدراسیۆنە، كۆنفیدرالییە، كۆمەڵەی دەوڵەتانە یان..... دەوڵەتە ئەندامەكان لەنێو یەكێتی ئەوروپادا ناتوێنەوە. تایبەتمەندی خۆیان دەپارێزن، بەو پێیە یەكێتیەكە شەرعیەتی خۆی لەحكومەت و هاووڵاتیە نیشتمانییەكانەوە وەردەگرێت، هەروەك لەبونیادە دووانەییەكەی دەسەڵاتی یاسادانەنەكەیەوە دیارە (ئەنجومەنی وەزیران وەك ئەنجومەنی وەزیرەكانی دەوڵەتەكان و پەرلەمانی ئەوروپا وەك ئەنجومەنی گەلان). لەڕووی یاساییەوە، سروشتی یەكێتی ئەوروپا لەدوو حوكمدا لەلایەن دادگای عەدالەت لەساڵی 1963 (Van Gend & Loos) و 1964 (Costa v Enel)كە پێوەندیان بە یەكێتی ئابووری ئەوروپی ئەوكاتەوە هەبوو، بەڵام تا ئێستاش كاریان پێدەكرێت. ئەو دەرئەنجامەی دەكرێت لەم كەیسانەوە پێی بگەین، لەپێوەندیدا بەكەیسی (Van Gend & Loos)ـەوە، یەكێتیەكە نیزامێكی یاسایی نوێ بۆ یاسای نێودەوڵەتی دەخوڵقێنێت و سوودەكەی ئەوەیە ئەو دەوڵەتانەی لەڕووی سەروەرییەوە مافیان سنووردارە، ئەگەرچی لەچەند بوارێكی كەمدا، بابەتەكانی نیزامە یاساییەكە نوێیە نەك تەنیا لەدەوڵەتە ئەندامەكان، بەڵكو لەنەتەوەكانیشیان پێكهاتووە، هەروەها لەپێوەندیدا بەكەیسەكانی. (Costa v Enel)، ئەوا وەرچەرخانی دەوڵەتان لەسیستمە یاساییە ناوخۆییەكانیانەوە بۆ سیستمی یاسایی ماف و ئەركەكان لەسەر ئاستی یەكێتیەكە لەسایەی پەیماننامەكەدا لەگەڵ خۆیدا سنوورداركردنێكی هەمیشەیی سەروەریی هەڵدەگرێت، كە ناكرێت لەبەرامبەریدا كارە تاكلایەنەكان كە نەگونجاوبن لەگەڵ چەمكی یەكێتیەكەدا باڵادەستبن. بەشێوەیەكی گشتی، یەكێتیەكە گرنگترین نموونەی هاوكاریی دامەزراوەییە لەنێوان دەوڵەتان و ئامانجە بەراییەكەدا «خوڵقاندنی یەكێتیەكی نزیكتر»، كە ئەمەش دەیكاتە پرۆژەیەكی تەواونەكراو كە لەبەرەوپێشچوون و گەشەكردنێكی بەردەوامدایە. ئەو كارانەی لەلایەن حكومەتە نیشتمانییەكانی یەكێتیەكە، بانكی ناوەندی ئەوروپی و كۆمیسیۆنەكەوە ئەنجام دەدرێن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانی دارایی و ئابووری جیهانی بەڵگەن لەسەر ئەمە. دامەزراوەكانی ئەوروپا هەماهەنگی لەنێویان كاردانەوە نیشتمانییەكان دەكەن و بەدوای ستراتجیەتی هاوبەشدا دەگەڕێن بۆ گێڕانەوەی متمانە بەپیشەسازی دارایی و گەشەی ئابووری، بەتایبەتی لەپێوەندیدا بەدەوڵەتانی پێگس-ـەوە (پورتوگال، ئایرلەندا، یۆنان و ئیسپانیا و ئیتاڵیا). مشتومڕ لەبارەی ئەجێندای چاكسازی ئابووری و دارایی ئەوروپیەوە ئەوە لەدەوڵەتە ئەندامەكان دەخوازێت بەشدارییەكی تەواویان هەبێت لەچاكسازییە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكاندا. هەمەڕەنگی ئابووری و جیاوازی ئەولەویەتە سیاسییەكانی نێوان دەوڵەتە ئەندامەكان میكانیزمەكانی حكومڕانی یەكێتی دراوی ئەوروپی و ئەو دەوڵەتە ئەندامانەی یەكێتی ئەوروپا دەخاتە بەر تاقیكردنەوە كە مامەڵە بەیۆرۆ ناكەن. هاوكاری یەكێتیەكە هاوشێوەی مۆدیلێكی سەركەوتووی فیدرالیزمە لەسەر ئاستی ئەوروپی، كە پێدەچێت سەركەوتوو بووبێت لەڕێبەریكردنی ئەندامەكانی بۆ جێبەجێكردنی باشترین نەریتێك كە لەئەوروپادا ئەزموونكرابێت، لەپاڵ پاراستنی تایبەتمەندییە نەتەوەییەكاندا. بێگومان بەدەستووریكردنی ئەم فەلسەفە فیدرالیەی هاوكاریكردن یارمەتیدەرە لەمامەڵەكردن و چارەسەركردنی هەر قەیرانێك كە كاریگەری هەبێت لەسەر حكومڕانێتیەكە - جا ناوخۆیی بن یان دەرەكی. ئەوەی پێوەندی بەمەرجەكانی ئەندامێتیەوە هەبێت، ساڵی 1993 ئەو ساڵە بوو كە یەكێتی ئەوروپا لەئەنجومەنی ئەوروپی كۆپنهاگن هەنگاوێكی یەكلاكەرەوەی هەڵگرت بەئاڕاستەی پێنجەمین بەرفراوانكردندا (وڵاتانی ئەوروپای ناوەند و ئەوروپای ڕۆژهەڵات كە خواستی ئەوەیان هەبوو ببنە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا» و لەهەمان كاتدا، پێوەرەكانی ئەندامێتی دیاری كرد. ئەوەی پێی دەوترێت پێوەرەكانی كۆپنهاگن ئەوە لەهەر دەوڵەتێكی پاڵێوراو دەخوازێت كە پێوەرێكی سیاسی جێبەجێ بكات (سەقامگیری ئەو دامەزراوانەی زەمانەتی دیموكراسی دەكەن، سەروەریی یاسا و ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ و پاراستنی كەمینەكان)، لەگەڵ پێوەرێكی ئابووری(بوونی بازاڕێكی ئابووری سەركەوتوو كە توانای خۆگونجاندنی هەبێت لەگەڵ گوشارەكانی ململانێكردن و هێزەكانی بازاڕ لەچوارچێوەی یەكێتیەكەدا) و پێوەرێكی وەرگیران (توانای بەجێهنانی ئەركەكانی ئەندامێتی لەنێویاندا پابەندبوون بەئامانجە سیاسی، ئابووری و دراوییەكانی یەكێتیەكەوە). كەواتە پێوەرەكانی ئەندامێتی ئەوە دەخوازێت كە وڵاتە پاڵێوراوەكان هەڵبستن بەخوڵقاندنی هەلومەرجێك بۆ ئاوێتەبوونیان لەڕێی هەمواركردنی بونیادە ئیدارییەكانیانەوە، هەروەك ئەوەی لەئەنجومەنی ئەوروپی مەدرید لەدیسەمبەری 1995دا ڕوونكراوەتەوە. هەمواركردنەكە پێشمەرجە بۆ جێبەجێكردنێكی كارای یاساكانی یەكێتی ئەوروپا لەڕێی بونیادی ئیداری و قەزائی گونجاوەوە. هەلومەرجی ئەمری واقیع بۆ دەوڵەتێك بۆ ئەوەی ببێتە ئەندام بریتییە لەپابەندبوونی بەبنەماكانی یاسای ئەنجومەنی ئەوروپی (دیموكراسی فرەیی، ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ و سەروەریی یاسا. كە لەساڵی 1949دا دامەزراوە وەك ڕێكخراوێكی ئەوروپی بۆ هاوكاری نێوان حكومەت و پەرلەمانەكان، پاڵنەری سەرەكی دروستكردنی بریتی بوو لەپاراستنی دیموكراسی لەبەر ڕۆشنایی ئەو تۆتالیتاریزمە ڕاستەقینەیەی بەم دواییە سەریهەڵدا، ئەویش لەڕێی پاڵپشتكردن لەچاكسازی سیاسی، تەشریعی و دەستوورییەوە و بۆ ڕێگرتن لەدووبارەبوونەی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ، كە حاڵی حازر 27 دەوڵەت ئەندامە تێیدا.


گوڵان: بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیە ئیتنییەكان بەشێوەیەكی گشتی ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا هەوڵدەدەن ئەم گروپە ئیتنییە جیاوازانە لەیەك وڵاتدا و لەسایەی فیدرالیدا كۆبكەنەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵاتەكە ناتوانێت دیموكراسی بەرهەم بهێنێت و دوای ئەوەی توندوتیژی و كوشتارێكی زۆر دروست دەبێت، وەك لەیوغسلافیای پێشوودا بینیمان، ئەوا دەبینین كە ئەو گروپە ئیتنیانە دابەش دەبن و جیادەبنەوە، ئایا تا چ ڕاددەیەك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەرسی لەئەزموونی یوغسلافیای پێشوو وەرگرتووە، لەبەر ئەوەی لەسەدەی بیستداین و نابێت ناچاریان بكەین پێكەوەبن، ئەگەر خۆیان خوازیاری ئەمە نەبن، لەبەر ئەوەی ئەمە توندوتیژی لێدەكەوێتەوە؟
دۆت ئەلیزابیس: ئەوە ڕاستە كە زۆربەی خوێنڕژێیە ئیتنییەكانی ئەوروپا بەم دواییە لەسێ دەوڵەتی فیدرالیدا ڕوویاندا كە بەشێك بوون لەئەوروپای كۆمۆنیستی-یوگسلافیا، یەكێتی سۆڤیەت و چیكسلۆفاكیا، سەرەڕای ئەوە، دەوڵەتە فیدرالیەكان نەك مەركەزیەكان ئەو فۆرمەی دەوڵەت كە زیاتر گرێدەدرێنەوە بەدیموكراسیە فرەنەتەوەییەكانەوە. تەنانەت ئەگەر بەشێوەیەكی گشتیش قسەبكەین، ئەوا دەوڵەتگەلێكی زیاتر هەن كە خاوەنی سیستمی سادەی حكومڕانین و تەنیا 25 دەوڵەتی فیدرالی هەن (واتس ڕۆناڵد)، دەبێت ئەوەمان لەیادبێت، كە نزیكەی نیوەی دانیشتوانی جیهان لەدەوڵەتی فیدرالیدا دەژین و فیدرالیزم وەك ڕێكخستنێكی سیاسی لەو وڵاتانەدا باڵادەستە كە جوگرافیایەكی گەورەیان هەیە و ژمارەیەكی گەورەی دانیشتوانیان هەیە، هەروەها خاوەنی هەمەڕەنگی و هەمەچەشنین (بۆ نموونە، هیندستان و كەنەدا). ئەو ڕاستیەی ئەو وڵاتانەی فیدرالیزمیان هەڵبژارد وەك سیستمی حكومڕانی بەتەنیا بەڵگەی ئەوە نییە كە فیدرالیزم دەرمانی هەموو دەردێكە، بەڵام بەڵگەی ئەوەیە فیدرالیزم ئەو ئامرازانەت دەداتێ كە بەهۆیانەوە ئیدارەیەكی سەركەوتووی كێشەكان بكەیت، ئەو كێشانەی بەهۆی ئاستێكی باڵای فرەیی زمانەوانی و ئیتنییەوە دروست دەبن. ئەو دەرسەی دەكرێت فێری بین لەپرۆژە شكستخواردووەكانی فیدرالیزم ئەوەیە فیدرالیزم زیاترە لەتەنیا دانانی دامەزراوەكان و داڕشتنێكی دەستووری. داڕشتنی دەستوور تەنیا بەشێكە لەپێكهاتەكانی سیستمێكی فیدرالی سەركەوتوو. زۆرێك لەپێكهاتەكانی دیكە پێكهاتەی بنەڕەتین بۆ ئەوەی فیدرالیزم سەركەوتوو بێت، كە سروشتێكی یاسایی و كەلتوریان هەیە. ئەوەی پێوەندی بەدامەزراوەكانیشەوە هەبێت، ئەوا ڕۆڵی دادگاكان و سیستمی حزبی زۆرترین گرنگیان هەیە كە هەردووكیان كاریگەریان هەیە لەسەر توخمە كەلتوریەكان و كاریگەر دەبن بەم توخمە كەلتوریانە. هیچ سیستمێكی فیدرالی دیموكراتی سەركەوتو نابێت بێ بوونی كەلتورێكی فیدرالی گونجاو، كەلتورێك كە لای پارتە سیاسییەكان و لای خەڵك بوونی هەبێت. ئەگەر هەندێ لەوڵاتانی ئاسیا ببنە وڵاتگەلێكی دیموكراتی سەقامگیر، ئەوا ڕەنگە فیدرالیزم (یاخود بەلای كەمەوە پێكهێنانی دەسەڵاتێكی تایبەت وەك هەنگاوی یەكەم) بەدڵنیاییەوە ئامرازگەلێك بخوڵقێنێت بۆ پێكەوەگونجاندنی هەمەچەشنییەكە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە. دەرسێكی دیكە كە دەكرێت فێری بین ئەوەیە «چارەسەرێك نییە بتوانرێت بەسەر هەموو حاڵەتەكاندا بچەسپێنرێت» بۆ پێكەوەگونجاندنی جیاوازییەكان، ناكرێت مۆدێلەكان بگوازرێنەوە، بەڵكو تەنیا دەتوانرێت سوود لەتەكنیكەكانیان وەربگیرێت. كردنی پرسیاری ڕاستی پێش گەیشتن بەوەڵامی ڕاست دێت.
دەرفەت بدەن قسەی بەڕێوەبەری ئەنستیوتی یوكا بۆ فیدرالیزم و ڕیجناڵیزم، پرۆفیسۆر پالیمارۆ بهێنمەوە، كە داوای یاسای هەمەچەشنی دەكات كە بریتییە لەوەی كە «فیدرالیزم نەك تەنیا پێكهاتووە لەدامەزراوگەلێكی جیاوازی یاسایی، سەرچاوەگەلێكی یاسایی و ئاستە پێكەوە پێوەندیدارەكانی ئاڵۆزی، بەڵكو ژمارەیەكی گەورەی لایەنەكان كاریگەریان لەسەر داڕشتنی هەیە. سەروەری یاسای هەمەچەشنی بەشێوەیەكی حەتمی پێداچوونەوەی بەردەوامی بۆ دەكرێت لەپێوەندیدا بەگونجاوی، كارایی و بەردەوامبوونییەوە. واتە ڕاستەوخۆ گرێدراوە بەو واقیعە كۆمەڵایەتیەی ڕێكی دەخەن».
هەروەها ئەوەش ڕاستە هیچ سیستمێك ئەو زەمانەتەی نییە كە بۆ هەمیشە سەقامگیر بێت. هەمیشە هەموو سیستمێك لەداڕشتنیدا كەموكوڕی هەیە. تەنانەت ئەگەر سیستمێك سەقامگیر دەركەوێت لەپێوەندیدا بەسیاقی كێشەكانەوە، ئەوا ڕەنگە ڕووبەڕووی تەحەددی ببێتەوە كاتێك سیاقەكە دەگۆڕێت، هەروەك لەهەندێ لایەنی فیدرالیزمی ئەڵمانیا و سویسرادا بینیمان. فیدرالیزم ئەو ئامرازانەت دەداتێ كە لەڕێیانەوە ئیدارەی كێشەكان بكەیت. لەئێستادا و لەدیراسەتەكانی فیدرالیزمدا، ئیجابیەتە گرنگترەكان بوونەتە جێی سەرنجی توێژەر و ئەو كەسانەی شارەزایی پیشەییان هەیە، ئەمەش باشتركردنی توانای فێربوون لەبەفرەییكردنی سەنتەرەكانی حكومەت: واتە ئەو سیاسەت و تەكنیكی حكومڕانیانەی لەشوێنەكانی دیكە و لەسەر ئاستە جیاوازەكانی حكومەت ئەزموونكراون چارەسەرگەلێك بۆ كێشەیەكی دیاریكراو دابین دەكەن. بەفرەییكردنی گروپەكانی بەرژەوەندی لەسیستمە فیدرالیەكاندا ڕێگرە لەبەردەم پێكهاتنی زۆرینەیەكی هەمیشەیی كە ئەگەری ئەوە هەیە مافەكانی كەمینە پێشێل بكات. هەروەها ئەوەی زۆر گرنگە، توانای توێژەران، داڕێژەرانی سیاسەت و لەكۆتاییدا هاووڵاتیانە بۆ بەراوردكردنی ئەدای حكومەتەكانیان بەئەدای حكومەتەكانی دیكە.


گوڵان: هەندێ لەشارەزایان پێیانوایە باشترین چارەسەر بۆ ناكۆكیە ئیتنییەكان بریتییە لەجیاكردنەوەی گروپە ئیتنییەكان لەیەكتر بۆ ئەوەی دەرفەتی ئەوەیان هەبێت خۆیان دیموكراسی بنیات بنێین، بۆ ئەوەی دواتر خۆیان لێكنزیك ببنەوە و فیدرالیزم پێكبهێنن، تا چەند هاوڕایت لەگەڵ ئەمەدا؟
دۆت ئەلیزابیس: من هاوڕانیم. ئەمە سادەكردنەوەیەكی تەواوە و ئەمە سەركەوتوو نابێت. گۆڕینی سیستم ئەركێكی قورسە و ناكرێت گەلان تەنیا وەك پارچەیەكی سەر ڕوقعەی گەمەكە كورت بكەیتەوە. یەكڕەنگركردنی هەرێمێك بەگرووپێكی كۆمەڵایەتی و زمانەوانی نە شتێكی واقیعیەو نە شتێكی خوازراویشە. لەڕوانگەیەكی فەلسەفیشەوە، ئێمە ئەتوانین كەلتور، ناسنامە و جیاوازییەكان پێناسە بكەین وەك جەوهەرێك بۆ پیشاندانی ئەوەی خەڵكی خاوەنی خاسیەتگەلێكی جیاوازن لەپێوەندیدا بەگرووپە كەلتووری - ئیتنییەكانەوە كە ئەم خاسیەتانەش وەك ڕێبەر ڕۆڵ دەبینن، بەڵام لەهەمان كاتدا توخمێكی گەشەكردوو هەیە لەكەلتور و ئیتنییەتدا. ئیتنییەت دەبێتە هۆی دروستبوونی پێكداچوونێكی ئاڵۆز لەنێوان لایەنەكانی ڕابردوو، ئێستا و ئاییندەدا. لەبەر هەمان هۆ ناكرێت یاسا وەك ئامرازێك بۆ ڕێكخستنی سیاسی تەنیا لایەنێكی مێژوویی یان كەلتوری لەبەرچاو بگرێت، بەڵكو دەبێت ئاستێكی دیاریكراو مرونەتی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت وەڵامی پێداویستیە جیاوازەكان بداتەوە. فیدرالیزم زیاتر پەیوەستە بەپرۆسەكانەوە، نەك بەئامانجەكانەوە. پەیوەستە بەهێنانە ئارای ئامرازگەلێكی داینامیكی كە لەسەر ئەساسی چوارچێوە گەلێكی وردی هاوكاری كردن بنیاتنرابێتن. ئەوەی پێوەندی بەگروپە ئیتنییەكانەوە هەبێت، ئەوا ژمارەیەكی زۆری سیستمە فیدرالیەكان ڕێگا بەتەرتیبێكی تایبەت دەدەن (بۆنموونە، كەنەدا و هیندستان). هەرچۆنێك بێت، تەرتیباتی تایبەتی ئەمری واقیع و تەرتیباتی تایبەتی یاسایی خاسیەتی جیاكەرەوەی نەك تەنیا دەوڵەتە فیدرالییەكان، بەڵكو هەرێمەكانیشە (لەفیدەریشنی ئیتاڵیان بڕوانە كە لەپێكهاتندایە، هەروەها لەدەوڵەتی نیمچە فیدرالی ئیسپانیا). تەرتیباتی تایبەت پێوەندییەكی سەرەكی هەیە بەم مەسەلەیەوە كاتێك باسی پێكەوە گونجاندنی هەمەچەشنی كەلتوری دەكەین، بەتایبەتی لەكۆمەڵگە دابەشبووەكاندا، كە چیتر ئامرازە تەقلیدییەكانی ئەم كۆمەڵگەیە بۆ پاراستنی كەمینە بەس نین بۆ وەڵامدانەوەی ئاڵۆزی ڕوو لەزیادی پلانەكانی حكومەت و بانگەشەی تێكڕای لایەنەكان. لەڕاستیدا، ئایا بیرۆكەی «كیملیكا» لەبارەی فیدرالیزمی فرەنەتەوەییەوە ئاماژەیە بەنموونەكانی تایبەتبوونی ئەو گروپە ئیتنیانەی مافگەلێكی هەرێمی تایبەتیان پێدراوە، هەروەك لەهەرێمی كەتولۆنیا و باسكی ئیسپانیا، كیوبیكی كەنەدی و تریولی باشوور لەئیتاڵیا دەیبینین. ئەوەی ڕوونە، جێبەجێكردنی هەردوو مۆدێلی ئاسایی و تایبەت گرنگن. ئەو هاوسەنگكردنەی لەنێوان یەكێتی و هەمەڕەنگی دەكەوێتەوە جیاوازی دروستدەكات لەهێنانەئارای چارەسەرگەلێكی سەركەوتوو و پێوەندی گەلێكی نەرم كە لەتوانایدا بێتە ئاسانكاری بۆ هاوكاری نێوان یەكە خوار نەتەوەییەكان و گرووپە هەمەڕەنگەكانیان بكات و بەرەوپێشیان ببات. ئەو لایەنەی كە گرنگە بۆ دیاریكردنی ڕۆڵی تەرتیباتی تایبەت وەك باشترین (یەكێتی لەهەمەڕەنگیدا) یاخود خراپترین شێواز (كە سەربكێشێت بۆ مەیلی جیابوونەوە) و خاوكردنەوەی ناكۆكیەكان بریتییە لەو ئاستەی كە دەچێتە بواری ئەندازەی دەستووریی و سیاسی دەوڵەتەكەوە. پرسی ئەوەی هەرێمەكە توانای ئەوەی هەیە یاخود دەبێت چ جۆرە تەرتیباتێك و چ ئاستێكی لەتەرتیباتی تایبەتی پێبدرێت پەیوەستە بەچەندین گۆڕاوی چوارچێوەی سیاقەكەوە كە لەسیستمە یاسایی و سیاسییەكەوە سەرچاوە دەگرن، هەروەها لەڕاستیە دیارەكانەوە. نموونەی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینیا ئەوە دەردەخات كە دامەزراوە فیدرالیەكان و تەرتیباتی تایبەت بەتەنیا زەمانەتی سەركەوتن ناكەن لەئیدارەكردنی ناكۆكی و هێنانەدی بەدیموكراتیكردندا.
ئەوەی پێوەندی بەئیتاڵیاوە هەبێت، ئەوا تەرتیباتی تایبەت دەرئەنجامی بەرەپێشچوونە مێژووییەكان، بەرهەمی گفتوگۆ سیاسییەكان (بەتایبەتی لەپێوەندیدا بە5 هەرێمی تایبەت لەكۆی 20 هەرێم كە دەوڵەتی ئیتاڵیایان پێكهێناوە) و ڕێگایەكی ناچاری- لەبەر بوونی كەمینەكان- (بڕوانە ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتی لەبارەی پاراستنی ئەو كەسانەی بەئەڵمانی قسە دەكەن لەتریولی باشوور)، ئەركی دەست واڵابوون لەسەر ئاستی هەرێمەكە (لەپێوەندیدا بە15 هەرێمە ئاساییەكەوە) و ئەو پرۆسەیەیە كە دەسەڵاتێكی تەقدیری گەورە دەدات بەدادگای دەستووری. گرنگترین دەستكەوتی هەرێمی خۆبەڕێوەبەری بۆزان/بەلزانۆ (تریۆلی باشوور) كە ئەنستیویتی یوركا دەكەوێتە ئەم هەرێمەوە، بریتییە لەپرۆسەی لەسەرخۆی بنیاتنانی متمانە كە لەسەر ئەساسی تەرتیباتێكی یاسایی زۆر موفەسەڵ و میكانیزمگەلێكی زۆر وردی گفتوگۆكردنی لەگەڵ مەركەز لەسەر ئەساسی ئەوەی پێی دەوترێت ئەركە هاوبەشەكان بنیاتنراوە: ئەمانە دەقی ئەو مەرسومانە ڕوون دەكەنەوە كە بەمەبەستی جێبەجێكردنی یاسای هەرێمەكان دەركران (كە ئەو كاتە لەلایەن حكومەتەوە و بێ تێپەڕبوون بەپەرلەماندا دەركران). هەم دەركردنی ئەو مەرسومانە و هەم پێوەندی نێوان ئاستی مەركەزی و تریولی باشوور خاسیەتی تایبەتیان هەیە، یەكەم تایبەتمەندییەكی جیاكەرەوەیان هەیە وەك سەرچاوەی یاسا و دووەم لەسەر ئەساسی یەكسانی بنیاتنراون (هەموو لایەنەكان ڕۆڵێكی بنەڕەتی دەبینن و بەیەكسانی گوێیان لێدەگیرێت).


گوڵان: تایوان نموونەیەك لەبارەی حكومەتی دیموكراتی تایوان و حكومەتی خۆسەپێنی چین، كە بەم دواییە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تایوانی بەبەشێك لەچین دانا و خوازیاری ئەوەبوو دووبارە لەگەڵ چیندا ئاوێتەبێتەوە، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەتوانێت حكومڕانییەكی دیموكراتی و خۆسەپێن لەوڵاتێكدا بەڕێوەببەیت؟
دۆت ئەلیزابیس: ناكرێت ئەم پێوەندیانە بەئاسانی ئیدارە بكرێن. گرنگترین ئامانجی ڕژێمێكی ئیستبدادی بریتییە لەپاراستنی دەسەڵات و خۆدەوڵەمەندكردن لەسەر حسابی وڵات و خەڵكەكەی. ڕەنگە ڕژێمە ئیستبدادیەكان بەڕێككەوت حكومڕانییەكی باش بڕەخسێنن، بەڵام ئەگەر ئەم جۆرە حكومڕانێیتەیان نەهێنایە ئاراوە، ئەوا تەنیا لەڕێی هێزەوە دەتوانرێت بگۆڕدرێن. دەرفەت بدەن قسەیەكی شین ئەمارتیا بهێنمەوە لەبارەی كاریگەرییەكانی دیموكراسی لەسەر ڕژێمە ئیستبدایەكان. «پاڵنەرە سیاسییەكان كاریگەریان هەیە لەسەر ئەو حكومەت و كەس و گرووپانەی لەدەسەڵاتدان. حكومڕانەكان پاڵنەری ئەوەیان هەیە بزانن خەڵكی خوازیاری چین ئەگەر بیانەوێت ڕووبەڕووی ڕەخنەكانیان ببنەوە و لەهەڵبژاردنەكاندا پشتیوانیان بەدەست بهێنن».
بەپێی هەڵسەنگاندنی ساڵانەی فریدەم هاوس بۆ مافە سیاسییەكان و ئازادییە مەدەنییەكان لەجیهاندا، ئەوا ئازادی جیهان بۆ ساڵی پێنجەم لە2010دا لەپاشەكشەدایە. ژمارەی ئەو وڵاتانەی بەوڵاتی ئازاد پۆلێنكراون لە89 وڵاتەوە بۆ 87 وڵات دابەزین، هەروەها ژمارەی ئەو وڵاتانەی دیموكراسی هەڵبژاردن پیادە دەكەن بۆ 115 وڵات دابەزی، كە لەساڵی 2005دا 123 وڵات بوو. لەوە زیاتر، ڕژێمە ئیستبدادیەكان بەچەشنی ڕژێمی چین، ڕوسیا و فەنزویلا بەردەوام بوون لەگرتنەبەری ڕێوشوێنی سەركوتكاری كە ڕووبەڕووی بەرهەڵستیەكی كەم بوونەوە لەلایەن جیهانی دیموكراسیەوە، كە ئاشكرایە ئەمە لەبنەما فیدرالیەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە.
لەپێوەندیدا بەتەحەددیاتەكانی ئەم دواییە كە ڕووبەرووی ڕژێمە ئیستبدادەكانی باكووری ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەوە، ئەوا ڕۆڵی ڕۆژئاوا لەپرۆسەی بەدیموكراتیكردنی عەرەبدا پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت. پێش سەرهەڵدانی ڕاپەڕینەكان خاسیەتی سیاسەتی جیهانی باڵادەست بریتی بوو لەتۆكمەبوونی دەوڵەتە ئیستبدادیە سەرەكیەكانی جیهان. كات ئەوە دەردەخات كە بەهاری عەرەب چ ئاڕاستەیەك دەگرێتەبەر: ئایا بونیادە كۆنەكانی دەسەڵات بەتەواوەتی لەبەریەكهەڵدەوەشێنرێن یاخود بەشێوەیەكی دیكە خۆیان بەیان دەكەنەوە؟ ئێمە ئەتوانین قسە لەبارەی «شەپۆلی چوارەمی بەدیموكراتیكردن» بكەین (دوای ئەوەی سامۆییل هانتگتۆن دەستەواژەی شەپۆلی بەدیموكراتیكردنی بەكارهێنا)؟ وەرچەرخان ئەركێكی قورسە و مەرج نییە بەمانای دیموكرای بێت (بۆ ئەو بونیادانەی شێوەیەكی فیدرالیان هەیە بۆی هەیە ئامرازێكی گونجاو بێت بۆ پێكەوەگونجاندنی هەمەچەشنی ئایینی و ئیتنی). هەروەك ئەزموونی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی و یەكێتـی سۆڤیەتی پێشوو دەریدەخەن، ئەوا لەقۆناغی ئینتیقالیدا چەندین دەرفەت بۆ توندڕەو و هەلپەرستەكان دەڕەخسێن. لەنێو ئەو وڵاتانەی پێشتر لەژێر ڕكێفی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون، تەنیا 13 وڵاتیان وەك وڵاتی ئازاد لەلایەن فریدەم هاوسەوە پۆلێنكراون.


گوڵان: لەعێراقدا كە فرە نەتەوە و فرە ئیتنییە، دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆری پێشوو لەڕووی نەزەرییەوە دەستووری عێراق لەسەر بنەماكانی فیدرالیزم نووسرایەوە، بەڵام هەشت ساڵە تێپەڕیوە و هێشتا حكومەتی عێراق ئەیەوێت مەركەزیانە كاروبارەكانی بەڕێوەببات، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر وڵاتەكە فیدرالیزمی نەوێت ئایا هێزە دەرەكییەكان ئەتوانن كارێك بكەن فیدرالیزم سەركەوتوو بێت تێیدا؟
دۆت ئەلیزابیس: ئەمە مەحاڵ نییە، بەڵام ئەگەری ئیمكانیشی زۆر زەحمەتە. كەلتوری سیاسی فیدرالی پێویستە، لەبەر ئەوەی فیدرالیزم ڕێكخستنی سازشە سیاسییەكانە. لەفیدرالیەتی ڕاستەقینەدا حكومەتی فیدرالی ناتوانێت یەكلایەنە دابەشبوونی ئاسۆییانەی دەسەڵات دەستكاری بكات. دابەشبوونی سەڵاحیەتەكان پێویستی بەڕەزامەندی هەموو ئاستەكانی حكومەت هەیە. فیدرالیزمی سەركەوتوو پێویستی بەدامەزراوەی دیموكراتی كارا، سیستمی قەزائی و پارتە سیاسییە نەتەوەییە ئاوێتەكان و پاڵنەری هەڵبژاردنی گونجاو هەیە كە بەهۆی ململانێی سیاسییەوە ئەو پاڵنەرانە بخوڵقێنرێن. ئەو ڕاستیە بنەڕەتییەی لەئەدەبیاتی پەیوەست بەم بوارەوە لەئارادایە ئەوەیە تەنیا لەدیموكراسیەتێكی سەركەوتوو و كارادا فیدرالیزم دەبێتە فۆرمێكی كارا و سەقامگیری حكومەت. بەپێچەوانەوە، لەدەرەوەی سیاقی دیموكراسیدا، فیدرالیزم فۆرمێكی ناسەقامگیرە، كە بەشێوەیەكی مەنتیقی سەردەكێشێت یان بۆ پارچەپارچەبوونی خاكی وڵاتەكە یاخود تەنیا وەك ڕەسمیاتێكی دەستووری (بۆ نموونە ڕوسیا). تەنیا ئەو كاتە فیدرالیزم سەركەتوو دەبێت كە هەمووان ڕۆڵیان هەبێت لەگەمەكەدا و هەموو لایەنەكان لەبەرچاوبگیرێن (جیاوازی ئیتنی، دیموگــــرافی و ئایینی، هــــــەروەها دابـــەشبوونی دیموگـــــــرافی ئەم جیـــــاوازیانە لەوڵاتەكەدا). هەروەها زیاتر ئەگەری سەركەوتنی لێدەكرێت ئەگەر دەستێوەردانی دەوڵەتە دراوسێكان لەئارادا نەبوو و ئەگەر سروشتی سیاسەتەكان بەچەشنێك بێت سنووری گرووپ و دابەشبوونەكان ببڕن. لەدامەزراندنی بونیادە فیدرالیەكاندا دەبێت خۆمان لابدەین لەبەهێزكردنی زیاتری ئەو پارتانەی لەسەر ئەساسی ناسنامە بنیاتنراون. ئامانجی فیدرالیزم بەهێزكردنی جیاوازیەكان نییە، بەڵكو ئامانجی دەرخستنی ئەو جیاوازانە و پەرەپێدانی میكانیزمگەلێكە بۆ پێكەوەگونجاندنیان لەڕێی هاوبەشیكردن لەدەسەڵاتدا.
پرسی ئەوەی ئایا دەوڵەتێك ئەتوانێت پەرە بەسیستمێكی فیدرالی دیموكراتی كە ئەگەری سەركەوتنی لێبكرێت لەكۆتاییدا دەوستێتەسەر شێوازی سیستمەكە، دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا چاكسازییەكان جێبەجێ دەكرێن یان نا، كە ئەمەش پێویست بەبەشداری هاوبەش دەكات لەكەلتوری سیاسی فیدرالیدا. بەهاكانی وەك متمانە، لێبوردەیی و شەفافیەت بەهاگەلێكی بنەڕەتین بۆ ئەوەی هەر سیستمێكی فیدرالی سەركەوتووانە كاربكات. فیدرالیزم ئامرازەكان ئەهێنێتە ئاراوە، بەڵام مەسەلەكە پەیوەستە بەجێبەجێكردنیانەوە، كە دەبێت گۆڕاوەكانی سیاقەكەش لەبەرچاوبگیرێت بۆ ئەوەی سەركەوتوو بن. ڕەنگە هێزە دەرەكیەكان یاخود تاكلایەنخوازی سەركەوتوو بن لەدامەزراندنی هەندێ لایەنی فیدرالیزمدا، بەڵام ناتوانن ببنەهۆی ئەوەی فیدرالیزمی دیموكراتی لەمەودای دووردا سەركەوتوو بێت.