پرۆفیسۆر براندن ئۆلێری ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری پرۆگرامی (Penn) بۆ كێشە ئیتنیەكان لە زانكۆی پەنسلڤانیا و پێشتریش بەڕێوەبەری سەنتەری سلۆمۆن بووە بۆ دیراساتی كێشە ئەنترۆپۆلیتیەكان، پرۆفیسۆر ئۆلێری جیا لەوەی خۆی لەسەر پرسی كێشە نەتەوەییەكان لەسەر ئاستی جیهان پسپۆر و تایبەتمەندە، لەسەر پرسی كورد و عێراق شارەزاییەكی زۆر نزیكی هەیە و یەكێك بووە لە ڕاوێژكارانی دەستووری نێودەوڵەتی كە وەك ڕاوێژكاری هەرێمی كوردستان بەشداریكردووە لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، پرۆفیسۆر ئۆڵێری یەكێكە لەو سێ ئەكادیمیەی كە كتێبی (ئاییندەی كوردستان لە عێراقدا) نووسیووە، هەروەها هەرخۆی ئامادەكاری ئەو نامیلكەیەیە كە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی (وەبەرهێنان لە ئاییندە) بەزمانی ئینگلیزی ئامادەی كردووە و هەر لەو نامیلكەیەدا دیمانەیەكی تایبەتی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە، پرۆفیسۆر ئولێری ئەندامی ئەو تیمەیە كە لە ئەمریكا كار لەسەر جێبەجێكردنی ماددەی 140 و ناوچە دابڕێنراوەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان دەكەن، هەروەها ئولێری بیروبۆچوونی بەو شێوەیەیە كە هەرگیز پێویست نییە هەرێمی كوردستان بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 چاوەڕێی حكومەتی بەغدا بكات و خۆی ئەو مافەی هەیە و دەتوانێت هەنگاوی جددی و گرنگی بۆ هەڵبگرێت، پرۆفیسۆر ئولێری بێجگە لەوەی چەندین جاری دیكە گوڵان دیمانەی تایبەتی لەگەڵ كردووە، لەهەمانكاتدا چەندین وتاریشی لەگوڵان بڵاوكردۆتەوە، ئەمجارەش بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی ئێستای عێراق و چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و ئاییندەی هەرێمی كوردستان، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستە كرد و بەڕێزی بەسوپاسەوە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

دەبێت بیر لەوە بكەنەوە لە ڕووی یاساییەوە دەسەڵات لە مالیكی وەربگرنەوە-یان بە بیانووی شكاندنی یاسا و دەستوورەوە متمانەی لێ بسەننەوە
* هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، كاری خۆكۆژی و تەقاندنەوە لە عێراق زیادی كردووە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی هێشتا باری ئاسایشی عێراق لەو ئاستەدا نییە كە هێزەكانی ئەمریكا ئەو وڵاتە بەجێ بهێڵن، ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا عێراق بەجێبهێڵن، ئایا تاچەند مەترسی بۆسەر ئاسایشی عێراق دروست دەبێت؟
- ڕەوشی ئەمنی عێراق زۆر ناتەواوە، هەرچەندە ڕەوشی ئەمنی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش جیاوازە، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كشانەوەی ئەمریكا بەڕێوەیە، هەروەك ماوەیەكی زۆر پێش ئێستا سەرۆك ئۆباما لە ساتی سەركەوتنی لە هەڵبژارنەكاندا لە 2008 ئاماژەی پێكرد. هەموو ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ گفتوگۆكردن لەبارەیەوە بریتییە لە قەبارەی ئەو هێزەی دەمێنێتەوە (كە ئەركیان ڕاهێنان دەبێت). هیچ پاڵێوراوێكی كۆماری بانگەشە بۆ هێشتنەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا ناكات. هەروەها هەموو سەرۆكەكانی ئەمریكا داوای حەسانەی یاسایی دەكەن بۆ سەربازەكانی ئەمریكا. ئەمریكا لە عێراقدا خاوەنی چەندین شكست و سەركەوتنە. كشاندنەوەی سوپا بێ ئەوەی هاوكار بووبێت لە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، دەبینین هەر زوو وەك یەكێك لە گەورەترین شكستەكان حوكمی لەسەر دەدرێت. بە دڵنیاییەوە بەرپرسیارێتی بوونی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان یان شكستهێنان لە چارەسەركردنیاندا بە تەنیا ناكەوێتە ئەستۆی ئەمریكا، بەڵام سەرەڕای ئەوەش ئەمریكا بڕیاری ئەوەیدا گۆڕینی ڕژێمەكە بگرێتەئەستۆ، هەروەها ڕایگەیاند كە یارمەتی عێراقیەكان دەدات لە كۆتاییهێنان و لە ڕاستكردنەوەی ئەو ستەمە گەورانەی بەهۆی بەعسیەكانەوە لێیانكراوە. ئەوەی پێوەندی بە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانەوە هەبێت، ئەوا هەوڵێكی وا نەدراوە بۆ چارەسەركردنیان.
* لەدوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010ـەوە هەتا ئێستا كەماوەی نزیكەی دووساڵە هێشتا حكومەتی عێراق بەتەواوەتی پێكنەهاتووە و هێشتا كۆمەڵێك ئاستەنگ لەبەردەم حكومەتی عێراق ماوە كە جێبەجێ نەكراون، ئایا سیاسەتمەدارانی عێراق كە ناتوانن لەماوەی نزیكەی دووساڵە تەنیا كاری پێكهێنانی حكومەت تەواو بكەن، چۆن دەتوانن وڵات بەڕێوەبەرن؟
- سەرۆك وەزیران مالیكی و هاوەڵەكانی بەڵێنەكانی خۆیان لە ئاست هەردوو هاوپەیمانێتی كوردستانی و هاوپەیمانێتیەكەی عەللاوی شكاندووە، ڕەنگە جێی سەرسوڕمان نەبێت كە ڕازیكردنی هەردوولایان زۆر زەحمەت بێت. مالیكی بەجددی سەرۆكایەتی كابینەی حكومەتی نەكردووە. بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر لەعێراقدا كودەتای سەربازی ڕوونەدات، بارودۆخەكە لەداهاتوودا چۆن دەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەبەردەم ئەم ئەگەرانەدایە: یەكەم:
لە هەڵبژاردنی داهاتوودا مالیكی نابێتەوە بە سەرۆك وەزیران. دووەم: كوردەكان لەلایەن ئەمریكاوە دەكەونە ژێر فشارەوە بۆ گەڕاندنەوەی مالیكی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام هەر كاتێك ئەمریكا وڵاتەكەی جێهێشت، ئەوا كوردەكان گوشارێكی كەمیان لەسەر دەبێت بۆ گەڕاندنەوەی مالیكی بۆ دەسەڵات.
بە بۆچوونی من كوردستان لە وتووێژەكانیدا بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی فیدرالی شكستی هێنا، هەروەها سەرمایەیەكی سیاسی زۆری بۆ سەرۆكایەتی عێراقدا كە پێویست نەبوو، هەروەها كوردستان لە دیاریكردنی ئەو داواكاریانەی دەكرا لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بەبێ دەركردنی یاسای تازە بهێنرێنەدی و بێ ئەوەی پێویست بێت خشتەی جێبەجێكردنیان دیاری بكرێت، شكستی هێنا. هەروەها شكستی هێنا لە داواكردنی دوورخستنەوەی شەهرستانی لە گرتنەدەستی هەر پۆستێك كە دەسەڵاتی هەبێت بەسەر بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتیەكانەوە. دەبوو كوردەكان پێداگیریان لەسەر وەزارەتە ناوخۆییە گرنگەكان بكردایە، یان وەزارەتی سەرچاوە سروشتیەكان یان وەزارەتی دارایی. دەبێت دەرس لەم قۆناخە وەربگرن.
* بەپێی لێدوانی زۆربەی لایەنە سیاسییەكانی عێراق ئێستا د.نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەنگاو بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت هەڵدەگرێت، ئایا ئەگەر سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەر ئەم هەوڵانەی بەردەوام بێت و بگەڕێتەوە بۆ دیكتاتۆریەت، ئایا ئاییندەی سیاسی عێراق بەكوێ دەگات؟
- پێموایە مالیكی ناتوانێت كودەتا ئەنجامبدات، تەنانەت ئەگەر بیەوێت خوازیاری كارێكی لەم چەشنە بێت. سوپا لەسەر دەستی ئەو هەڵدەوەشێت. ماوەی سەرۆكایەتیەكەی مالیكی لە ڕووی سیاسییەوە سنووردارە و دوو ساڵی دیكە بەسەر دەچێت. ئەوانەی بەرهەڵستی مالیكی دەكەن دەبێت بیر لەوە بكەنەوە لەڕووی یاساییەوە دەسەڵاتی لێوەرگرنەوە-یان بە بیانوی شكاندنی یاسا و دەستورەوە دەسەڵاتی لێوەربگرنەوە، یاخود لەڕێگەی «لێسەندنەوەی متمانە»وە، ڕەنگە كاتی ئەوە هاتبێت بانگەشە بۆ هەڵبژاردنی نوێ بكرێت لەسەر ئاستی عێراق، بەو مەرجەی لایەنەكانی كوردستان و خەڵكی كوردستان ئامادەبن بۆ ئەو هەڵبژاردنانە.
* ئێستا لەنێوان كورد حكومەتی بەغدا كۆمەڵێك كێشە هەن، لەهەموویان گرنگتر كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكانە، چاودێران پێیانوایە ئەم كێشانە بەرەو ئاڵۆزی دەچێت، ئایا ئەگەر كێشەكە ئاڵۆز بێت تاچەند مەترسی شەڕی ناوخۆ سەرهەڵدەداتەوە؟
- نابێت كوردستان دەستەوئەژنۆ دابنیشێت. دەبێت جڵەوەكە بگرێتەدەست و پێشنیارگەلێكی ڕوون و پراكتیكی لەبارەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانەوە بخاتەڕوو. دەبێت ئیلتیزامێكی گشتی و جێی متمانە لە ئاست كەمینە غەیرە كوردیەكانی ئەو ناوچانەدا بخاتەئەستۆی خۆی، كە گونجاو بێت لەگەڵ ئەو بنەمایانەی پێشتر گوزارشتی لێكردووە و گونجاو بێت لەگەڵ هەنگاوەكانیدا. دەبێت ئەو ئیلتیزاماتانەش پێشنیارگەلێكی ڕوون و موفەسەل بۆ شەراكەتكردن لە دەسەڵاتدا لە شاری كەركوك و لە پارێزگای كەركوكدا لە خۆبگرێت. هەروەها پێشنیاری ڕوون لەبارەی ئەوەی چ قەزا و ناحیەك بكرێنە بەشێك لە پارێزگاكان. دەبێت ئەم پێشنیارانە گرێبدرێنەوە بە ڕەشنووسی دەستوری كوردستان و بە شێوەیەكی دیار مافی كەمینەكان بپارێزێت.
* ئێستا دەوڵەتانی دراوسێی عێراق بەتایبەتی ئێران و توركیا دەستدرێژی دەكەنە سەر سنوورەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، ئایا ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا بكشێنەوە ئاستی دەستێوەردانیان چەند زیاد دەكات؟
- هەرێمی كوردستان پێویستی بە پاراستنی پێوەندیگەلێكی دیپلۆماسی باش هەیە لەگەڵ توركیا، بێ ئەوەی قوربانی بە هیچ یەكێك لە ماف و بنەماكانی خۆی بدات. بوونی پێوەندی باش لەگەڵ توركیا ڕێگایە بۆ چارەسەركردنی زۆرێك لە كێشەكانی هەرێمی كوردستان: لە نێویاندا ناوچەناكۆكیی لەسەرەكان و بەرگری كردن لە سیاسەتی نەوتی هەرێمەكە كە سیاسەتێكی سەربەخۆیە. دوای كشانەوەی ئەمریكا توركیا تەقدیری ئەوە دەكات كە هەرێمی كوردستان زۆنێكی ئارامی بۆ دابین بكات. ئەمە دەبێتە دەرفەتێك بۆ هەرێمی كوردستان، نەك كارەسات. ئێران لە مەودای دووردا دراوسێیەكە مامەڵەكردن لەگەڵیدا قورسترە، ئەگەرچی مشتومڕی ئەوەش دەكرێت كە كەمتر بەهێزە.
* زۆر لە چاودێران پێیانوایە ئەگەر ئەمجارە توندوتیژی لەعێراق سەرهەڵبداتەوە، ئەوا ئاییندەی عێراق دەگاتە ئەو ئاستەی پێكهاتەكانی عێراق كورد و سوننە و شیعە نەتوانن پێكەوە بژین، ئایا پێتوایە عێراق بە هاوشێوەی یوگسلافیا لەبەر یەك هەڵبووەشێت؟
- زۆر پێشبینی كراوە لەبارەی هەڵوەشانەوەی عێراقەوە. تەنیا كەسیی گێل دەڵێت هەرگیز ئەمە ڕوونادات. بە تێڕوانینی من، دەبێت سیاسەتی هەرێمی كوردستان، وەك ئەوەی ئێستا هەیە، ئەوەبێت كە عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی سەركەوتوو بێت. ئەمەش بەو مانایە دێت كە دەبێت كۆششی سەخت بكەن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی لە شوێنەكانی دیكە لە عێراق، و لە ناوچەكە لەسەر ئاستێكی بەرفراوان، ئەمە سیاسەتێكە پێویستی بە ئارامگرتنە، بە ئارامگرتنێكی قووڵ. ئەگەر دیكتاتۆرێكی سەربازی لە بەغدا دەسەڵات بگرێتەدەست، ئەوا هەرێمی كوردستان هەموو مافێكی سیاسی و ئەخلاقی دەبێت بۆ جیابوونەوە، هەروەها مافی یاساییشی دەبێت بۆ ئەوەی ئەم كارە بكات (ئەمە دوای ئەوەی ئارەزوومەندانە دووبارە پێوەندی كردەوە و بە عێراقەوە، هەروەها دەستووریش عێراقی وەك یەكێتیەكی ئارەزومەندانەی پێكهاتوو لە خاك و خەڵك پێناسەكردووە)، بەڵام جیابوونەوە ڕێگەچارەیەكە تەنیا دەبێت لە دۆخە نائاساییەكاندا بەكار بهێنرێت.
هەمیشە ڕێز لە مافە یاساییەكان ناگیرێت، هەروەك كوردەكان ئەم ڕاستیە دەزانن. قوڵكردنەوەی پێوەندیە باشەكان لەگەڵ توركیادا سیاسەتێكی ژیرانەیە، هەم لە ئێستادا و هەم وەك زەمانەتێكیش. ئەگەر كوردستان لە چوارچێوەی فیدراڵیەتەكەدا بێت یان سەربەخۆ بێت، ئەوا توركیا دراوسێی دەبێت. كە دراوسێیەكە بە گۆڕانی گەورەدا تێپەڕدەبێت: دەبێت لە كاتێكدا كە پێداگیری لەسەر مافەكانی خۆیان دەكەن كوردەكان كاری بنیاتنەرانە لەسەر ئەم گۆڕانكاریانە بكەن. دەبێت كوردەكان ئەوەیان لە یاد بێت ژیان چەند ناڕەحەت بوو لە نێوان ساڵانی 1992 و 2003دا كاتێك كە ئیعتیرافیان پێنەكرابوو. كار بۆ بەدەستهێنانی باشترین ئەنجام بكەن و خۆتان بۆ خراپترین ئەنجام ئامادە بكەن. ڕەنگە عەرەبی عێراق دووبارە بگەڕێنەوە بۆ شەڕێكی ناوخۆیی سەرتاسەری، كوردستان دەبێتە قۆچی قوربانی بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی یەكێتی عەرەب ئەگەر وریا نەبێت. كە پێدەچێت ئەگەری ڕوودانی ناكۆكی زیاتر و گەورەتر هەبێت. ئایا عەرەبەكان یەك دەگرن بۆ كەمكردنەوەی ڕۆڵی ئێران لە كاروبارەكانیاندا، یاخود ئایا ئێران عەرەبەكان بە لاوازی و دابەشكراوی دەهێڵێتەوە؟ ئەمە پرسیارەكەیە. ئایا ئێران خۆی بە سەقامگیری دەمێنێتەوە؟ كاتێك ئەمریكا عێراق جێدەهێڵێت، ئەوا ڕەنگە ڕژێمی ئێران دابەش بێت لەبارەی ئەوەی هەنگاوی داهاتوو چی بێت، ئەو كاتە ڕەنگە ئەمریكا بتوانێت زۆر ئاسانتر فشار بخاتەسەر ئێران كە ئامادەبوونێكی زۆری نابێت لە عێراقدا. دەبێت كوردەكان سەرەنجامی دووبەرەكی خۆیان لەیاد بێت لە ڕابردوودا: مەرج نییە هەموویان لە یەك پارتدا كۆببنەوە، بەڵام پێویستە پێكەوە لەچوارچێوەی بەرنامەیەكی هاوبەشدا كار بۆ مافە دەستوریەكانتان بكەن، ئەویش لە چوارچێوەی عێراق و لە هەرێمەكەی خۆیاندا. دەبێت هەر مشتومڕ و پێشنیارێك بەو پێوەرە هەڵبسەنگێنن كە ئایا ئەمە دەبێتەهۆی پاراستنی مافەكانیان یان ئەو مافانە دەخاتە مەترسیەوە.