پرۆفیسۆر گریگۆری گۆس ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی ڤێرمۆنت و تایبەتمەندە لەسەر پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەروەها سیاسەتی نێودەوڵەتی نیمچە دورگەی عەرەبی و دەوڵەتانی كەنداو، لەساڵی 2008 – 2010 ئوستادی پێوەندییە نێو دەوڵەتیەكان بووە لە زانكۆی هارڤاردو ئێستاش یەكێكە لە تۆژەرە باڵاكانی دیراساتی عەرەبی و ئیسلامی لە ئامۆژگای بەناوبانگی ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوە، نووسینەكانی لە گۆڤارە بەناوبانگە جیهانیەكان وەك فۆرین ئەفێرز و فۆرین پۆلیسی و چەند جارێكیش لەسەر پرسەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی كەنداو بانگهێشتی كۆنگرێس كراوە بۆ دانیشتنی گوێگرتن لە بۆچوونەكانی، ئەمە بێجگە لەوەی بەردەوام لەسەر شاشەی كەناڵە جیهانیەكان وەك CNN ،BBC، هەروەها جەزیرەی عەرەبی و ئینگلیزی و كەناڵی ئەلعەرەبیە بۆ شرۆڤەی باردۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بانگهێشت دەكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی ئەمڕۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سوریا بەتایبەتی پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر گریگۆری گەوس كردو بەڕێزی بەسوپاسەوە بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

كاتێك توندوتیژی دەبێتە بەشێك لە گۆڕانی سیاسی
* هەموو بۆچوونەكان پێشبینی شەپۆلێكی گۆڕانكاری لە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە عەرەبیەكاندا دەكەن، بە دڵنیاییەوە هیچ گۆڕانكاریەكیش بێ توندوتیژی و قوربانیدان نایەتەدی، تەواو بە وێنەی ئەوەی ئەوروپای ناوەندو ئەوروپای ڕۆژهەڵات لە سەرەتای نەوەدەكان و لە كۆتایی سەدەی ڕابردوودا ڕووبەڕووی بوونەوە، كەواتە پێشبینیەكانی ئێوە چییە بۆ گۆڕانكاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- دەرئەنجامەكە لە هەر وڵاتێكدا جیاواز دەبێت، ئەویش بە پێی ئەو بارودۆخەی وڵاتەكەی تێدایە. ئەوەی ڕوونە هەستێكی گشتی ناڕازیبوون هەیە لە جیهانی عەرەبیدا، كە گوڕوتین بەخۆی دەدات لە دوای دەستپێكردن و بەرپاكردنی شۆڕش و ڕاپەرینەكانەوە، بەڵام ئەنجام و ئاكامی هەر یەك لەم شۆڕش و ڕاپەرینانە جیاواز دەبێت، بەهۆی بارودۆخی تایبەتی هەر وڵاتێكەوە. ئاشكرایە لیبیا جیاوازە لە میسر و میسریش جیاوازە لە بەحرەین. بەڵام ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن ڕاستە، ئێمە ناتوانین ئەگەری ڕوودانی توندوتیژی بە دووربگرین، كە دەبینین توندوتیژی بۆتە بەشێك لە پرۆسەی گۆڕانی سیاسی، ئەمەش تەنیا پەیوەست نییە بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، ئەمە هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد، شتێكی باوە لە هەر پرۆسەیەكی گۆڕانی سیاسی لە هەر شوێنێكدا، نوخبەی كۆن بە ئاسانی دەستبەرداری دەسەڵات نابێت. دەكرێت هەندێ شوێن هەبێت كە بتوانرێت بێ توندوتیژی چاكسازی تێدائەنجام بدرێت، بەڵام ئەمە پێویستی بە بڕیاری نوخبەكان هەیە بۆ ئەوەی ئامادەبن دەست لە بەشێك لە دەسەڵاتی خۆیان هەڵگرن و سەركێشی بكەن بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكانی دیكەیان بپارێزن. بۆ نموونە ئەگەر لە مەغریب و ئەردەن بڕوانین، ئەوا ڕەنگە ئەوە بەدی بكەین پاشاكانی ئەم وڵاتانە ئامادەبن بەشێك لە دەسەڵاتی خۆیان بدەن بە دەسەڵاتێكی یاسادانانی هەڵبژێردراو وەك هەوڵێك بۆ پاراستنی پاشایەتیەكەیان. بەڵام لە شوێنێكی وەك لیبیادا بێ شكستهێنان بە نوخبەی دەسەڵات گۆڕانكاری ڕوونادات، بە هەمان شێوە لە سوریاش گۆڕانكاری ڕوونادات، ئەگەر شكست بە نوخبەی دەسەڵات نەهێنرێت.

ترس لە دروست بوونی حوكمی تیۆكراتی و ئایینی لە ناوچەكەدا
* ئەوەی ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات بریتیە لە ڕووخاندنی ڕژێمە دیكتاتۆریەكان، هەموو كەسێك لە جیهاندا پەرۆشی گۆڕانكارییە لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراسی. بەڵام ئێمە دەمانەوێت بپرسین تا چ ڕاددەیەك ئێوە پێتان وایە مەترسی ئەوە هەیە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دیكتاتۆریەتەوە بگۆڕدرێت بۆ دەوڵەتی تیۆكراتی و ئایینی؟
- تا ئێستا هیچ دیموكراسیەتێكمان نییە، تەنانەت لە وڵاتێكی وەك تونسیش كە ڕەنگە باشترین دەرفەتت هەبێت، یان میسر كە پێم وایە دەرفەتی باشترت هەیە لەم وڵاتەدا بە بەراورد بە شوێنەكانی دیكە، ئەوا هێشتا دەنگدانێكی دیموكراتیمان نەبینیوە، هێشتا حكومەتێكمان نەبینیوە دیموكراتیانە هەڵبژێدرابێت. كەواتە دەبێت چاوەڕێ بكەین بۆ ئەوەی بزانین ئەم دوو حاڵەتە چۆن بەرەوپێشەوەدەچن. زەحمەتە بتوانیت ببیتە خاوەنی حكومڕانێتیەكی دیموكراسی لە تونس یان میسر و لە شوێنەكانی دیكەش، ئەویش بەهۆی دابەشبوونە كۆمەڵایەتیەكان و دابەشبوونە مەزهەبیەكانی ئەم وڵاتانەوە. ئەوەی پێوەندی بە تیوكراتیەوە هەبێت، ئەوا بەلەبەرچاوگرتنی تۆماری حكومەتی ئێرانی، من پێم وایە دامەزراندنی ڕژێمی تیوكراتی ڕاستەوخۆ ئەگەرێكی كەمتری لێدەكرێت، من دڵنیانیم لەوەی خەڵكی دەنگی بۆ بدەن، بە ڕەوچاوكردنی ئەوەی وترا، ئەوا پێم وایە خۆنمایشكردنێكی بەهێزی ئیسلامییەكان دەبینین لە كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئازاددا لە جیهانی عەرەبیدا. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئامادە دەبن كار لەگەڵ گرووپە عەلمیانیەكاندا بكەن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی و بۆ بەردەوامیدان بە حكومەتێكی دیموكراسی، ئەگەر ئەو حكومەتە هاتەئاراوە، یان جیاوازییەكانی نێوان ئیسلامییەكان و عەلمانییەكان ئەوەندە گەورەن كە سەردەكێشن بۆ لەبەریەكهەڵوەشانەوەی سیستمەكەو گەڕانەوە بۆ حكومەتی سەربازی.

پرسی گۆڕینی دەستوور
* لەم قۆناغە ئینتیقالیەدا بۆ ئەوەی وڵاتە عەرەبیەكان بتوانن هەنگاو بەرەو دیموكراسی هەڵبگرن، ئەوا پێویستیان بەگۆڕین و هەمواركردنی دەستوور هەیە، كە ئەمەش كارێكی ئاسان نییە، هەروەها لەم بەشەی جیهاندا توركیا، كە چەندین ساڵە پاڵێوراوە بۆ ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا، هێشتا نەیتوانیوە دەستووری وڵاتەكەی بگۆڕێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەگەرێكی دەستورێكی باش و مەدەنیانەت نەبێت، چۆن ئەتوانیت هەنگاو بەرەو دیموكراسی و هەنگاو بەرەو دەوڵەتی دامەزراوەیی هەڵبگریت؟
- پێم وایە پرسی دەستوور پرسێكی گرنگە، بەڵام پێم وانییە گرنگتر بێت لەو سیاسەتەی لە پشت نووسینی دەستورەكەوەیە، ئەكرێت تۆ دەستوورێكی باشت هەبێت، بەڵام ئەگەر پیادەی نەكەیت، ئەوا چ نرخ و كاریگەریەكی دەبێت، ئێمە ئەمەمان لە زۆر حاڵەتەدا لە سەرتاسەری جیهاندا بینیوە. بەلای منەوە ئەوەی پێویستە ئەوەیە هەموولایەنە جیاوازەكان ئیرادەی سیاسییان هەبێت بۆ ئەوەی ڕێكبكەون لەسەرئەوەی دەستوور سنووری ئامانجەكانیان دیاری بكات، پێش ئەوەی دەستوور خۆی هیچ لە مەسەلەكان بگۆڕێت، كەواتە بەلای منەوە مەسەلەكە زیاتر پەیوەستە بەم سیاسەتەوە نەك بە وشە و دەقەكانی دەستوورەوە.

بێ توانایی لایەنە عیلمانییەكان لە خۆڕێكخستندا
* حاڵی حازر لە وڵاتە عەرەبیەكاندا هێزێك هەیە ڕژاوەتە سەر شەقام و خوازیاری ڕووخانی ڕژێمەكەیە، بەڵام هێزێكی موعارەزەی ڕێكخراو نییە، لە هەمان كاتدا، هیچ موعارەزەیەكی سیاسی لە ئارادانییە كە بە شێوەیەكی دیموكراتی یان لیبراڵی ڕێكخرابێت، بە بۆچوونی ئێوە بارودۆخەكە تا چ ڕاددەیەك مەترسیدارە بۆ سەر ئایندەی وڵاتەكە؟
- پێم وایە ئەمە بارودۆخێكی زۆر دژوارە لە زۆرێك لە وڵاتە عەرەبیەكاندا، كە پارتە ئیسلامییەكان و گرووپە ئیسلامییەكان زۆر باش ڕێكخراون، بەڵام لایەنە عەلمانیەكان یاخود لیبراڵیەكان توانای خۆڕێكخستنیان نییە، بە دڵنیاییەوە ئەمە دۆخەكەیە لە میسر، كە بێتوانان لەوەی لە پارتێك یان دوو پارتی سیاسی گەورەدا یەكبگرن، بەڵكو بەسەر خۆشیاندا دابەشبوونە، ئەمەش بەو مانایە دێت دەرفەتی نوێنەرایەتیكردنیان لە هەڵبژاردنەكاندا سنورداردەبێت، كەواتە بەشێك لە كێشەكە خودی لیبراڵیەكان خۆیانن، بێتواناییان لە ڕێككەوتن لەگەڵ یەكدا و بێتواناییان لە خۆڕێكخستنیان، بەشێكی ئەم كێشەیەش ئەو ڕاستیەیە كە ئەوانن نەیانتوانی لە سایەی ڕژێمەكانی پێشووشدا حزب پێكبهێنن، لەبەر ئەوە زۆر كەوتنە دوای ئیسلامییەكانەوە.

ئەگەری دابەشبوونی سنوورەكان
* لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كەمینەكان، كێشەو گرفتە ئیتنی و ئاینیەكان هەن. دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین ئەگەر شكستیان هێنا لە چارەسەركردنی ئەم كێشانەدا، ئایا تا چەند مەترسی دابەشبوونی ئەم وڵاتانە دەكرێت بە چەشنی ئەوەی لە باشووری سوودان ڕوویدا؟
- پێم وانییە كێشەی دابەشبوونی ڕاستەقینەی وڵاتەكە بە چەشنی باشووری سوودان بەو شێوەیە مەترسیدار بێت، زەحمەتە بۆ من ببینم دابەشبوون لە كوێدا ڕوودەدات. ئەوەی ئاشكرایە لە وڵاتەكەی ئێوەدا، لە عێراق، سیستمێكی فیدراڵی هەیە كە ڕاددەیەكی باش لە ئۆتۆنۆمی هەیە لەناوچە كوردییەكاندا، لە لیبیا ئەگەری ئەوە هەیە حكومەتێك لە بنغازی و حكومەتێك لە تەرابلوس هەبێت، نەك دابەشبوونی ڕەسمی وڵاتەكە، بەڵام لە وڵاتانی دیكەی وەك سوریا، سعودیە و میسر و یەمەن، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە دابەشبوون لە یەمەن ڕووبدات، بەڵام تەنانەت لەم وڵاتەشدا پێناچێت ڕەوتی ڕووداوەكان بەو ئاڕاستەیەدا بڕوات. بەلای منەوە گرنگترین مەسەلە بریتی نییە لە دابەشبوونی ڕاستەقینەی سنوورەكان، بەڵكو كێشەی گرنگتر هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد بریتیە لە ئاوێتەكردنی گرووپە كەمینەكان، كەمینە ئاینی و ئیتنی و ناوچەییەكان و پێدانی زەمانەتی دەستووری و سیاسی لە سیستمە سیاسیە نوێیەكەدا. تۆ ئەتوانیت دیموكراسیت هەبێت، بەڵام ئەگەر دیموكراسیەك بێت كە گرووپی ئیتنی زۆرینە یان گرووپێكی ئاینی زۆرینە دژی كەمینەكان دەنگیاندا، ئەوا ئەمە نابێتەهۆی دروستبوونی سیستمێكی سیاسی سەقامگیر.

دەستێوەردانی سەربازی
* ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شكست بهێنێت لە چارەسەركردنی ئاشتیانەی توندوتیژی لە سوریا و لیبیا، ئەوا تا چ ڕاددەیەك هەوڵەكانی چارەسەركردنی ئەم كێشەیە لە ڕێی سەربازییەوە دەبێتەهۆی قووڵتركردنەوەی و كێشەكانی نێوان ئیسلام و ڕۆژئاوا؟
- پێم وایە بارودۆخی لیبیا ئەوەندە پشێوە، كە ئەگەری ئەوەنییە دەستێوەردانی سەربازی ڕۆژئاوا لە وڵاتێكی دیكەدا ببینین، وەك سوریا، لەبەر ئەوە من باوەڕم وانییە هەوڵەكان بەم ئاڕاستەیەدا بەرەو زیادبوون بچن. بۆچوونی شەخسی منیش ئەوەیە پێویستە ئەمەریكاو وڵاتە ئەوروپیەكان خۆیان لەم كاروبارانە بەدوور بگرن، چونكە هەروەك لە سەرەتادا ئاماژەتان پێكرد، بە زۆری گۆڕانی سیاسی هاوشانە بە توندوتیژی.
كەواتە باوەڕم وایە دەبێت هێزە دەرەكییەكان ڕێگە بدەن ئەم سیستمە سیاسیانە چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن، من دڵنیانیم لەوەی دەستێوەردان لە لیبیادا شتێكی ئیجابی بووە و بە دڵنیاییەوە باوەڕم وایە نەدەبوو ئەمەریكا ئەم كارەی بكردایە. شەخسیەن من پێم وانییە سیناریۆی لیبیا بەم زووانە لە هەر وڵاتێكی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووبارە ببێتەوە.

* ئایا ئەگەری ئەوە هەیە كە ئێمە لە سەدەی بیست و یەكداین ڕێگە بدرێت بە ڕۆژی ڕووناك جینۆساید ئەنجام بدرێت؟
- بەڵێ بە دڵنیاییەوە ئەوە مومكینە، نزیكەی 15 ساڵ پێش ئێستا ئەمە لە ڕواندا ڕوویدا، بەلای منەوە بە دڵنیاییەوە ئەمە مومكینە. توندوتیژیەكی بەربڵاو لە كۆنگۆ ڕوودەدات كە دەستێوەردانی نێودەوڵەتیش نەكراوە، بەڵێ بە دڵنیاییەوە پێم وایە ئەمە مومكینە.
- هێشتا ئەو ڕووداوانە بەردەوامن، لەبەر ئەوە زۆر زووە بگەینە دەرئەنجامی دیاریكراو لەبارەیانەوە.