پرۆفیسۆر دیڤید رۆمانۆ كە ئوستادی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەزانكۆی میزوری لە كەنەدا، پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر پرسی كورد و ئەو دەوڵەتانەشی كە كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، هەروەها یەكێكە لەو ئەكادیمیانەی كە ماوەی چەند ساڵێكە گوڵان بۆ بەدواداچوونی پرسە گەرمەكان پێوەندی پێوە دەكات و بۆچوونەكانی بڵاودەكاتەوە، هەفتەی رابردوو جارێكی دیكە ویستمان پێوەندی پێوەبكەین و راو بۆچوونی لەسەر رووداوەكان وەربگرین، بۆ ئەم مەبەستە ئیملێكمان بۆ نارد بۆ ئەوەی كاتێك دیاری بكەین قسە بكەین، ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانی ئێمە بوو، پرۆفیسۆر رۆمانۆ وەڵامی ئیمێڵەكەی بەو جۆرە دابوینەوە كە ئێستا لە كوردستانە و لەشاری هەولێرە، وێڕای بەخێرهاتنی بۆ كوردستان، رێككەوتین رووبەڕوو لەهەولێر گفتوگۆ لەسەر پرسەكانی ئێستای كوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئەمەش دەقی بۆچوونەكانی پرۆفیسۆر رۆمانۆیە لەگەڵ گوڵاندا.

* لەم سەردانەدا هەموو شارەكانی كوردستان گەڕاویت، ئایا چۆن سەیری بارودۆخی كوردستان دەكەیت و چ تێڕوانینێكت لا دروست بووە؟
- من هەمیشە چێژێكی زۆر لە سەردانكردنی هەرێمی كوردستان وەردەگرم. تەمەننام دەكرد بمتوانیایە كاتێكی زیاتر لێرە بەسەربەرم، بەچەشنی ئەوەی بۆ ماوەی 10 مانگ لە سلێمانی ژیام لە ساڵی 2003دا. هەمیشە ئەو هەموو بونیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەیە، ئەو هەموو باڵەخانە نوێیە و دروستكردنی ڕێگا و بانی نوێ بۆ من جێی ئیعجاب بوونە، ئەو هەموو بەرەوپێشچوونە، من بەرەوپێشچوونی بەرجەستە لە هەرێمی كوردستاندا دەبینم، ئەو بەرەوپێشچوونەش ڕۆژانە ڕوودەدەن، هەموو جارێك من دێمە كوردستان ئەو بەرەوپێشچوونانە بەدی دەكەم. لە هەمان كاتدا من نیگەران بووم لە بارەی دۆخی كەركوكەوە، چونكە لە كاتێكدا زۆربەی كوردستان بە شێوەیەكی ڕۆژانە بەرەو پێشەوەدەچێت، پێدەچێت دۆخی كەركوك بەرەو خراپتربوون بچێت، من بە كەركوكدا تێپەڕیم و دۆخەكە باش دیاری نەبوو.

* ئێوە تەنیا باستان لە باڵەخانە و ڕواڵەتە جوانەكانی كرد، ئێمە دەمانەوێت لەسەر ئاستی سیاسی، ئازادییەكان و دیموكراسی چۆن لە كوردستان دەڕوانیت؟ بە تایبەتی كە ئێستا ئۆپۆزسیۆن هەیە و ڕەخنە هەیە لە كوردستاندا؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە پرسیارێكی قورسە، من دەزانم ئێوە ڕێگەنادەن وەڵامێكی چەشنی وەڵامی سیاسییەكان بدەمەوە، كە دواتر ئەمە پرسیاری دیكەی قورستری بەدوادێت، پرسیارەكەش ڕەوایە و هەوڵی وەڵامدانەوەی دەدەم. من پێموایە ئەوەی پێوەندی بە وەرچەرخانی دیموكراسیەوە هەبێت، كە لە كوردستاندا ڕوودەدات، ئەوا ئێمە دەزانین پێش ساڵی 1991سیستمی حكومەت هەبوو، كە دیموكرات و ئازاد نەبوو. لە دوای ساڵی 1991ـەوە، بە تایبەتی لە دوای ساڵی 2005ـەوە، كە ڕێككەوتنی یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی كوردستان هاتەئاراوە، هەنگاو هەڵگیراوە بۆ دروستكردنی دامەزراوەی پتەو، بۆ بە دیموكراتیكردنی كۆمەڵگە، ئەمە پرۆسەیەكی قورسە و من هەندێ هەنگاو بۆ پێشەوە بەدی دەكەم و هەندێ هەنگاویش بۆ دواوە. من ئاماژەی باش بەدی دەكەم، كە پارتی موعارەزە دروست دەبن، وەك گۆڕان، ئەوە شتێكی باشە. لە هەمان كاتدا ئاماژەی خراپیش بەدی دەكەم، كە دەبینم ڕەفتارەكانی موعارەزە لە پێگەیشتن و كامڵبوونەوە سەرچاوەیان نەگرتووە، هەندێ جار پارتی حكومڕانیش بە چەشنێك ڕەفتار دەكات كە لێبوردەیی تێدا نییە. كەواتە ئەمە كاتی دەوێت، ئەم وەرچەرخانە زیاتر لە بیست ساڵ دەخایەنێت، سی ساڵ، چل ساڵ و پەنجا ساڵ، ئەمە كارێكی بەردەوامە. ئێمە هەرگیز ناگەینە وێستگەیەك پێی بڵێن دیموكراسی. ئەمە خەبات و تێكۆشانێكە كە هەرگیز پێیناگەین، بەڵام دەتوانین بڵێین لێی نزیكین یاخود لێی دووركەوتووینەتەوە.

* ئایا هەست ناكەیت بارودۆخی كوردستان جیاوازە، لەبەر ئەوەی دەتوانین بڵێین لە ساڵی 2003ـەوە پرۆسەی وەرچەرخان دەستی پێكردووە؟ لەبەر ئەوەی پێشتر لەنێوان ساڵانی 1991 و 2003 دوو گەمارۆمان لەسەر بوو و تەنیا توانیومانە خۆمان بەڕێوە ببەین، بۆیە دەتوانین بڵێین كە ئێمە لە ماوەی ئەم حەوت ساڵەدا دەستمان كردووە بە قۆناغی وەرچەرخان نەك لە ماوەی بیست ساڵدا؟
- بە دڵنیاییەوە، دەقا و دەق وایە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە نێوان ساڵانی 1991 و 2003 قۆناغ و كاتێكی میسالی نەبێت بۆ بونیادنانی دامەزراوەكان، كوردستان تەنیا توانیتی هەندێ شت بكات لەو ماوەیەدا. ئێمە هەمووان لە جیهاندا ئاگاداری ئەو دۆخە سەختە بووین. یەكەم جار كە هاتمە كوردستان هاوینی ساڵی 1994 بوو، ئێمە لە یادمانە ئەوكاتە كارەبا نەبوو، تەنانەت هەندێ لە وەزارەتەكان ئەساسی نووسینگەكانیان دادەنا، چونكە ئێمە دەزانین كاتێك بەعس كشایەوە، تەنانەت گلۆپەكانیشی لەگەڵ خۆی برد، كەواتە بە دڵنیاییەوە ئەوە دۆخێكی ئاسایی نەبوو، بەڵام كاتێكی زیاتر لەبەردەم كوردستاندا بوو بۆ ئەوەی مومارەسەی زیاتر بكات بە بەراورد بە بەشەكانی دیكەی عێراق. كەواتە ڕاستە دۆخێكی باش نەبوو، بەڵام باشتر بوو لە مانەوە لە سایەی دەسەڵاتی سەددامدا بۆ ماوەی زیاتر لە 12 ساڵی دیكە.

* سەرەڕای ئەو كەموكوڕیانەی لە كوردستاندا هەیە، ئەوەی جێی خۆشحاڵیە ئەوەیە ئێستا دوو پرۆسەی چاكسازی هەیە، یەكێكیان لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بۆ چارەسەركردنی كەموكورتیەكان، دووەمیان كۆبوونەوەی نێوان پارتە سیاسییەكان،. ئایا ئێوە ئەم گۆڕانكاریانەتان بیستووە، ئەگەر بیستووتانە ڕای ئێوە چیە لەبارەیانەوە؟
- بە دڵنیاییەوە ئێمە موتابەعەی دەكەین. من چاودێرێكم لە دەرەوی هەرێمی كوردستان. ئێمە خۆشحاڵین بەو لێدوانانەی لەلایەن سەرۆك بارزانی و حكومەت و سەركردە باڵاكانی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەدرێن. ئێمە پەرۆشانە چاوەڕوانی ئەنجامەكانی دەكەین، لەبەر ئەوەی بەڕاستی دەبێت سەربكێشێت بۆ چاكسازییەكی زۆر باش، ئێمە دەزانین ئەمە ئاسان نییە، چونكە چاكسازیكردن لە سیستمێكدا كە لەسەر بناغەی پێوەندی و وەلائی شەخسی بونیادنرابێت، بۆ سیستمێك كە لەسەر ئەساسی كەفائەت و شایستەیی خەڵك دابمەزرێنێت، نەك لەسەر ئەساسی ئەوەی كێ دەناسم كارێكی قورسە. واتە ئەمە پرۆسەیەكی قورسە و كاتی دەوێت، من ئەو كەسانە دەبینم كە گلەیی و سكاڵا لە بوونی واستە دەكەن كە ڕۆژانە بەكار دەهێنرێت. كەواتە ئەمە گۆڕانێكی قورسە و ئێمە چاومان لەوە بڕیوە كە ئەو لێدوانان و بنامایانە زیاتر و زیاتر و بە شێوەیەك بێت ڕۆژێك بۆ كار و كردەوە تەرجەمەبكرێن.

* ئێوە وەك ئەكادیمی و وەگ چاودێرێك ئاگاتان لە گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، كە لە نێویاندا كوردستانیش هەندێ خۆپیشاندانی بەخۆووە بینی، ئایا ئێوە لەنێو گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چۆن سەیری كوردستان دەكەن لە ناو ئەم هاوكێشەیەدا؟
- بە دڵنیاییەوە زۆر كەس هەوڵی ئەوە دەدەن تەواوی ئەو ڕووداوانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ مەسەلەیەكی سادە بگەڕێننەوە، كە پێموایە ئێوەش دەزانن مەسەلەكە زۆر لەوە ئاڵۆزترە و هەندێ جار بەرواركردنەكە مەحاڵە، چونكە بواری هیچ بەراوردكردنێكی ڕاستەقینە لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی حوسنی موبارەك لە میسر، حكومەتی بن عەلی لە تونس نییە. بە دڵنیاییەوە بواری بەراوردكردنیش نییە لەگەڵ سوریا و لیبیا ئەوە هەر نییە، لەبەر ئەوەی دۆخی ئەم وڵاتانە زۆر جیاوازن. بێگومان خۆپیشاندەران، بە تایبەتی لە سلێمانی ویستیان خۆپیشاندانێك بە هاوشێوەی مەیدانی تەحریری قاهیرەوە دروست بكەن، هەر لەبەر ئەمەش ناوی بەردەركی سەرایان بۆمەیدانی ئازادی گۆڕی، هەرچەندە(بەر دەركی سەرا) ناوێكی دێرێن و ڕێزلێگیراو بوو، بەڵام ویستیان بیگۆڕن. من پێموانیە ئەو خۆپیشاندانانە و ناڕەزاییانە ئەوە ماوەیە درێژەیان بكێشایە، كە دوو مانگ بوو، ئەگەر لە شەقامی سالم لە سلێمانی ئەو هەڵەیەیان نەكردایە كە كردیان، پێموایە ئەوە هەڵەیەكی زۆر مەترسیدار بوو، ئەمەش بووە هۆی گۆڕینی ئەو توڕە ئاساییەی كە لە بەرامبەر گەندەڵی و خزمەتگوزاریدا دەكران، نەك ناڕەزایی لە ڕژێمێكی خۆسەپێنی وەك لیبیا، بەڵكو لەدژی گەندەڵی و كەمی خزمەتگوزاری و ئەو پێشبینی و چاوەڕوانیانەی لە حكومەت هەیانبوو. پێموایە ئەو هەڵانەی ئەو ڕۆژە كران كە تەقە لە خۆپیشاندەران كرا بوونە هۆی ئەوەی خۆپیشاندانەكان 60 ڕۆژ درێژە بكێشن، ئەگەر ئەو ڕۆژە ئەو هەڵەیە نەكرایە، ئەوا خۆپیشاندانێكی ئاسایی و بچووكمان دەبینی كە لە ماوەی مانگێكدا جارێك ڕووبدات، وەك كۆبوونەوەی گرووپە موعارەزەكان و كارێكی سیاسی ئاسایی. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی وترا، ئەوا دەبێت خۆپیشاندان، هەروەك لە ستوونەكەمدا لە ڕۆژنامەی ڕووداو ئاماژەم پێكردووە، دەبێت زۆر سوودبەخش بێت بۆ ئەو سەركردانەی دەیانەوێت بەڕاستی چاكسازی لە سیستمەكەدا بكەن، چونكە ئەمە ساتەوەختێكی قەیراناوییە، كە خۆپیشاندان و ناڕەزایی هەیە، ئەو كاتە ڕوودەكەیتە خەڵكەكەت و پێیان دەڵێیت دەبێت شتەكان بگۆڕێن، لەبەر ئەوەی بەهۆی گەندەڵی ئێوەوە ئێستا ناسەقامگیری لە هەرێمی كوردستاندا هەیە و كوردستانیش لە قۆناغێكدا نییە پێویستی بە ناسەقامگیری هەبێت، كەواتە دەبێت گەندەڵی بووەستێنین بۆ ئەوەی تێكڕای خەڵكی بە خۆپیشاندەرانی سلێمانیشەوە حكومەت وەك حكومەتێكی شەرعی سەیر بكەن.

* ئایا جیاوازەكانی نێوان كوردستان و حوسنی موبارەك چین لە بۆچوونی ئێوەدا؟ لەبەر ئەوەی ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە بواری بەراوردكردن نییە؟
- گەورەترین جیاوازی بوونی لیبراڵیزمە، مەبەستم لە لیبراڵیزم لێبوردەییە لە ئاست بۆچوونە جیاوازەكان، تێڕوانینە جیاوازەكان و پارتە سیاسییە جیاوازەكان و ڕەوتە ڕۆشنبیرە جیاوازەكان، هەموو ئەمانە لە كوردستاندا هەن، لەگەڵ بوونی ڕۆژنامە و ڕاگەیاندن، كە ڕۆژنامە و ڕاگەیاندنی سەربەخۆشیان تێدایە، كە ئەمانە هیچ شتێكی لە حكومەتی حوسنی موبارەك ناچێت، ئەمەش شتێكی گەورەیە. دواتر هەڵبژاردن لێرە هەڵبژاردنێكی ڕاستەقینەیە، ئەمەش خاڵێكی گرنگی دیكەیە. هەندێ كەس باس لەوە دەكەن كاتێك دوو پارتە سەرەكیەكە، پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك یەك لیست بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا دەكەن، ئەوا ئەمە ستراتیجیەتێكی دیموكراسی نییە بۆ هەڵبژاردن، چونكە ئەم دوو پارتە دوو پارتە گەورەكەن. ڕەنگە لێكدانەوەی ئەو كەسانە ڕاست بێت، بەڵام من نازانم، چونكە لەلایەكی دیكەوە ڕەنگە پێویست بەوە بكات لە مەودای كورتدا ڕێگەچارەیەكی دیاریكراو لەنێو ڕێگەچارەكانی دیكەدا هەڵبژێردرێت، بۆ نموونە لەنێوان دیموكراسی و سەقامگیریدا، كە هەندێ جاریش دەبێت ڕەوتی گۆڕانەكان لەسەرخۆبێت. من دوێنی لە سلێمانی هاوڕێیەكم پێی وتم كە بە دڵنیاییەوە ئەگەر یەكێتی و پارتی مونافەسەی یەكتر بكەن لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوا ئەمە پتر دیموكراتی دەهێنێتە ئاراوە. من دڵنیانیم لەوەی كاتی ئەمە هاتبێت، چونكە لە هەمان كاتدا سەردەكێشێت بۆ سەقامگیریەكی كەمتر. كەواتە ئەمە ئیختیارێكی قورسە، كە دەبێت گۆڕانەكان هەنگاو بە هەنگاو بن و ڕەچاوی سەقامگیریش بكرێت لە هەمان كاتدا، بەڵام هەڵبژاردنەكانی ئێرە ڕاستەقینەن، كە هەرگیز لە میسردا ڕاستەقینە نەبوون، لە لایەكی دیكەوە ڕژێمەكەی میسر بە چەشنی ڕژێمی سوریا و لیبیا خۆسەپێن نەبوو. كەواتە بواری بەراورد كردن نییە.

* مەسەلەیەكی دیكە كەركوكە كە ئێوە ئیشێكی زۆرتان لەسەرە كردووە، حاڵی حازر دۆخی ئەو شارە نادیارە و بڕیارە هێزەكانی ئەمریكا بكشێنەوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە حاڵەتی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا چارەسەرنەكردنی كێشەی كەركوك چ مەترسیەك لەسەر شارەكە و تەواوی عێراق دروست دەكات؟
- پێموایە ئەمە گەورەترین هەڕەشەیە، یاخود بەلای كەمەوە یەكێك لە گەورەترین ئەو هەڕەشانەیە كە ڕووبەڕووی هەموو عێراق دەبێتەوە، لەنێویاندا هەرێمی كوردستان. شكستهێنان لە چارەسەركردنی كێشەی كەركوكدا زۆر مەترسیدارە. ئەوەی ڕوونە چارەسەری ئەم كێشەیە ئاسان نییە. من جارێكیان وتم ئەم كێشەیە پەیوەستە بە نەوتەوە، بەڵام من پێموایە پەیوەستە بە متمانەوە، لەبەر ئەوەی بەپێی ڕێككەوتنی نێوان عێراقییەكان گرنگ نییە نەوت لەكوێدایە، لە كەركوك، موسڵ یان بەسرە، ئەوا تێكڕای عێراقییەكان پشكدارن لەو نەوتە، بەڵام ئێمە ئەوە دەزانین هەموو جارێك ئەو ڕێككەوتنەی ئەنجام دەدرێت، ناكرێت بە كردار و ئیشی پێناكرێت. كەواتە عێراقییەكانی بەغدا و هەرێمی كوردستان متمانە بە یەك ناكەن، هەر لەبەر ئەمەشە بە ئاسانی ناتوانن بگەنە چارەسەرێك بۆ كێشەی كەركوك. بێگومان لەلایەكی دیكەوە كێشەی ئەو كوردانە هەیە كە لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكاندا دەژین، بۆ نموونە یەزیدیەكان، من لە دهۆك چاوم بە یەكێك لە سەركردە یەزیدیەكان كەوت، كە بە چەشنی یەزیدیكانی دیكە خوازیاری ئەوە بوو ببنەوە بەشێك لە كوردستان، ئێمە هەمیشە باسی كەركوك دەكەین، بەڵام كێشەی موسڵ و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانی دیكەش هەیە. كەواتە چەندین بەرژەوەندی لەو شوێنانەدا بەیەكداچوونە، كە كەس نازانێت چۆن چارەسەریان بكات. لە ڕاستیدا ئاسان نییە بۆ سەركردە عەرەبەكان بڵێن ئێمە ماددەی 140 جێبەجێ دەكەین، كە ئێمە دەزانین ئەگەر ئەم ماددەیە جێبەجێ بكرێت، ئەوا بەشێكی زۆری ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان دەبنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، ئەویش بەهۆی دانیشتوانەكەیانەوە. ئەو سەركردە عەرەبانەی بەمە ڕازی دەبن لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا لەلایەن سەركردەكانی دیكەوە هێرشیان دەكرێتەسەر، لەبەر ئەوە ئەم كارە بۆ ئەوانیش ئاسان نییە.

* ئێوە لێكۆڵینەوە لەسەر ماددەی 140 دەكەن، ئایا پێتانوایە دەكرێت ئەم ماددەیە جێبەجێ بكرێت، ئەمە لە كاتێكدا حكومەتی عێراقیش بەڵێنی جێبەجێكردنی داوە؟
- بەبێ گۆڕانێكی جددی كە ئەنجامی گفتوگۆی پشت دەرگا داخراوەكان بێت، ناتوانرێت جێبەجێ بكرێت. با مەبەستەكەم ڕوون بكەمەوە. ماددەی 140 كە لە دەستووردا نووسراوەتەوە، هەندێ لایەنی تەمومژاوی هەیە، باس لە ڕاپرسی دەكات، ئایا ئەمە چ مانایەك دەگەیەنێت، ئەگەر لە سەدا 51ی خەڵكی كەركوك دەنگ لە بەرژەوەندی بوونە بەشێك لە هەرێمی كوردستان بدەن، ئایا ئەمە بەو مانایەیە كە تێكڕای پارێزگای كەركوك دەبنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، لە نێویاندا حەویجە، یان دوزخورماتوو، یاخود ئەمە تەنیا ناحیەكان دەگرێتەوە، واتە ئەو ناحیانەی زۆرینەیان كوردە. ئێمە نازانین، لەبەر ئەوەی دەستوور باسی لەمە نەكردووە. لەبەر ئەوە ڕەنگە بتوانین لە پشت دەرگا داخراوەكانەوە هەندێ شت بگۆڕین. بۆ ئەوەی بگەینە ڕێككەوتن لە پێناو كارئاسانی كردن بۆ هەندێ هەمواركردن. ڕەنگە ئەنجامدانی سەرژمێری زۆر مەترسیدار بێت پێش ڕاپرسیەكە، چونكە بە دڵنیاییەوە دەستوور باس لە سەرژمێری دەكات، لەبەر ئەوە ڕەنگە هەندێ گۆڕانكاری پێویست بێت، چونكە ئەوە هەشت ساڵ تێپەڕیوە و ئێمە هێشتا لە شوێنی خۆمانین. ڕەنگە لە پشت دەرگا داخراوەكانە بتوانین لەبارەی وردەكارییەكانی ماددەی 140ـەوە قسە بكەین و بوارێك بۆ گەیشتن بە چارەسەری مامناوەند بدۆزینەوە، كە وردەكارییەكان لە دەستووردا دیاری نەكراون.

* باشە دەبێت كوردەكان چی بكەن بۆ ئەوەی پێكهاتەی كەركوك تێكنەچێت و لە هەمان كاتدا ببێتە بەشێك لە هەرێمی كوردستان؟ بەبۆچونی ئێوە بۆچی تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە ئەم كارە بكات؟
- بەم دواییە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەندێ بەرەوپێشچوونی بەدەستهێنا، گرنگترین بەرەوپیشچوونیش باشتركردنی پێوەندییەكانی بوو لەگەڵ پێكهاتەی توركماندا. ئەوەش بە گەیشتن بە چارەسەرێكی مامناوەند لەسەر شتێك. پێموایە ئەوە بەشێك لە وەڵامەكەیە. بۆچی ئەوەندە قورسە، لەبەر ئەوەی ژمارەیەكی گەورەی دانیشتوان هەیە لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، لە موسڵ، لە دوزخوماتوو و لە حەویجە، كە شتێكیان ناوێت پێوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەبێت. هەروەها من باوەڕم وایە نابێت هەرێمی كوردستانیش خوازیاری ئەوەبێت ئەو كەسانە ببنە بەشێ لە هەرێمەكەیان، چونكە ئەوە وەك ئەوەیە بەدەستی خۆت گرفت بۆ خۆت دروست بكەیت. كەواتە دەبێت ئامرازگەلێك هەبن بۆ گەیشتن بە چارەسەری مامناوەند. یونامی كە ستیڤن دی مستۆرا سەرپەرشتی دەكرد، لێرە بوو و هەندێ پێشنیاری كرد دەربارەی چۆنیەتی گەیشتن بە چارەسەری مامناوەند. ئەگەر ئەو پێشنیارانە تەبەنی بكرێن، ئەوا ئەمە پێویستی بە دووبارە گفتوگۆكردن دەكاتەوە لەسەر ئەو ماددەیەی دەستوور. لەبەر ئەوەی لەلایەك گرنگە ڕێز لە دەستوور بگیرێت، لە هەمان كاتدا دوای ئەو هەموو سازشانەی هەرێمی كوردستان كردی لە پێناو ماددەی 140دا هێشتا پێناچێت ئەو ماددەیە كاری پێبكرێت، لەبەر ئەوەی لایەنە عەرەبەكان هەست ناكەن كە بەڕاستی دەیانەوێت ئەو ماددەیە جێبەجێ بكرێت. من پێموانییە لەبەر ئەوەی كەسانی وەك مالیكی و عەللاوی ڕقیان لە كوردە، ئەوان ڕقیان لە كورد نییە، بەڵام ئەوان دەبێت چارەنووسی سیاسی خۆیان ڕزگاربكەن. دەبێت خەڵكی ئاسایی كوردستان لەم ڕاستیە تێبگەن، ئەمە بەشێكە لە دیموكراسی، چونكە ئەوان خەڵكانێكیان هەیە كە پشتیوانیان لێدەكەن و هەڵبژاردنیان لەپێشە. ئەگەر من لەجێی كوردەكان بوومایە هەوڵم بە گەیشتن بە سەفقەیەكی گەورە دەدا بۆ گەڕاندنەوەی هەندێ لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و سیاسەتێكم پیادە نەدەكرد كە بۆ هێنانەدی خواستەكانم پێداگیری لەسەر ئەوپەڕی داواكارییەكانم نەدەكرد. هەروەها دەبێت عەرەبەكانیش لەوە تێبگەن دەبێت هەندێ لەو ناوچانە ببنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان. ئەمە چارەسەری مامناوەندە، كە هیچ لایەك زۆر خۆشحاڵنین، بەڵام بەشی ئەوە خۆشحاڵن كە دەست بۆ هەڵگرتنی كلاشینكۆف نەبەن.

* كاتێك ئێمە باس لە دەستوور دەكەین، ئەوا دەبێت باس لە كەشێكی سەقامگیر بكەین، چونكە لەم كەشەدا نەبێت دەستوور جێبەجێ نابێت. عێراقیەكانیش دەڵێن دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، سوپای ئێمە ناتوانێت سەقامگیری بپارێزێت، لەلایەكی دیكەوە ڕەوتی سەدر هەڕەشە دەكات ئەكەر ئەمریكا بمێنێتەوە، ئەوا سوپای مەهدی دروست دەكاتەوە. لەم بارودۆخەدا ئەگەر ئەمریكا بكشێتەوە عێراق چی لێ بەسەردێت؟
- من پێموایە تێكڕای لایەنە سیاسییەكانی عێراق، جگە لە كوتلەی سەدر، نیگەرانن لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و نیگەرانیەكەشیان لەجێی خۆیدایە، لەبەر ئەو هۆیەشە پێموانییە نابێت كشانەوەكە تەواوی هێزەكانی بگرێتەوە لە كۆتایی ئەم ساڵدا، بەڵكو دەبێت بەشێك لەو هێزانە بمێننەوە. من پێموایە ئەم داواكارییەش لەلایەن حكومەتی عێراقیەوە لە ئەمریكیەكان دەكرێت، ئەگەر بشكرێت، ئەوا ئەمریكا بەشێك لە هێزەكانی جێدەهڵێت، بەڵام ئەگەر لەبەر هۆكاری سیاسی لە بەغدا ئەم داواكاریە نەكرێت، ئەوا ئەو هێزانە پاشەكشە دەكەن، چونكە ئەو هێزانە تەنیا ئەو كاتە زیاتر دەمێننەوە كە داوایان لێبكرێت. ئەگەر پاشەكشەش بكەن، ئەوا ئێمە بە ڕاستی نیگەران دەبین لە ئاست ئەو دەسكەوتانەی كۆششێكی سەختمان بۆ كردوون كە لەدوای دەستێوەردانی ئەمریكاوە بەدەستهاتوون. من قوتابیم هەیە لەزانكۆی مزوری، كە سەرباز بوونە لە عێراق، قوتابیەك هەیە كە حاڵی حازر قوتابی منە ماستەرین لە زانستە سیاسییەكاندا لە مزوری، ئەم كەسە لە ساڵی 2007 و 2008 كاری لە عێراقدا لەگەڵ سوپای ئەمریكا بریتیی بوو لە دۆزینەوەی «عبوە ناسفە» لە مەدینە سەدر، كە مووچەیەكی باشی پێدەدرا، ئەو كارێكی مەترسیداری ئەنجامداوە بۆ ئەوەی شتێك بەدەست بهێنێت لێرە، بە دڵنیاییەوە كەسانێكی وەك ئەو خوازیاری ئەوەن دەستكەوتەكان بپارێزرێن. كە ئەمەش كۆشش و ئارامگرتنێكی زۆری دەوێت هەم لەلایەن ئەمریكیەكان و هەم لەلایەن عێراقیەكانەوە بۆ ئەوەی ئەو دەستكەتانە بپارێزرێن. كە ڕەنگە پێویست بەوە بكات هەندێ لە هێزەكان بۆ ماوەیەكی زیاتر بمێننەوە، بڕوانن هێزەكانی ئەمریكا چەند ساڵە لە كۆریا ماونەتەوە.

* هاوكات لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی، خەریكە كێشەی كورد لە سوریا گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بۆ یەكەمین جار سەرۆكی سوریا بشار الاسد ئامادەیە لەگەڵ سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی كوردی سوریا كۆبێتەوە و ڕەگەزنامە بە كوردەكان بدات و كێشەی كورد چارەسەر بكات، ئایا ئەم گۆڕانكارییە چۆن دەخوێننەوە؟ ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەمە لەبەرژەوەندی كورددایە؟
- ئەم گۆڕانكاریە دیاریكراوانە گۆڕانكاری زۆر باشن بۆ كوردەكان، یەكێك لە گەورەترین كارەساتەكانی جیهان ئەوەیە 300 هەزار كورد لە كوردەكانی سوریا هیچ بەڵگەنامەیەكیان نییە، هیچ ڕێگەیەكی ڕاستەقینەیان لەبەردەمدا نییە بۆ بەردەوامیدان بە ژیانیان و هەرگیز جیهانیش نەیویستووە باسی بكات. زۆر كەس لە جیهاندا بابەتێكی سەرنجڕاكێشی دەستكەوتووە بۆ ئەوەی لە بارەیەوە بدوێت، كە كوردەكانی سوریا بەشێك نین لەو كەسانە، ئەمە یەكێكە لە خراپترین دۆخەكان، كەواتە ئەم گۆڕانكاریانە زۆر باشن. هەروەها ئێمە دەزانین كە دەبێت كوردەكانی سوریا و كوردستان زۆر وریابن، كەس نازانێت ئەو گۆڕانكاریانە چی دەبن لە حكومەتی سوریادا، ئەگەر ڕووبدەن. هەروەك كوردەكانی عێراقیش دەزانن كە گرەو كردن لەسەر ئەسپی هەڵە باجەكەی زۆر گران ڕادەوەستێت.

* ئێوەی پێشتر باستان كرد كە سەردانی توركیا دەكەن بۆ ئەوەی چاودێری هەڵبژاردنەكان بكەن، ئێمە لە ئەنجامەكانی ناپرسین، لەبەر ئەوەی دەزانین كە پارتی عەدالەت و گەشەپێدان بۆ جاری سێیەم دەیباتەوە، بەڵام ئێمە باس لە دوای هەڵبژاردنەكان دەكەین، كە خەڵكی چاوەڕوانی گۆڕینی دەستوور دەكەن، كە گۆڕینی دەستووریش بۆ كوردی توركیا واتە چارەسەركردنی كێشەی كورد، ئێوە لێكدانەوەتان چییە بۆ ئەو گۆڕانكاریانە؟
- ئێمە هەموومان دەزانین دووبارە پارتی عەدالەت و گەشەپێدان حكومەتی زۆرینە پێكدەهێنێت، بەڵام ڕەنگە بردنەوە پرسێكی جیاواز بێت، لەبەر ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان و كەسانی دیكەش بەو شێوەیە پێناسەی بردنەوەیان كردووە كە بریتییە لە بەدەستهێنانی دوو لەسەر سێی كورسییەكانی پەرلەمانی وڵاتەكە، چونكە ئەو كاتە دەتوانن بێ پشتیوانی پارتەكانی دیكە دەستوور بگۆڕن، من باوەڕم وانییە ئەمە ڕووبدات.

* پێشبینی دەكرێت سی نوێنەری كورد بگەنە پەرلەمان، نوێنەرانی سەر بە بەدەپە، ئایا ئەمە نابێتە پاڵپشتێك بۆ ئەردۆغان بۆ ئەوەی دەستوور بگۆڕێت؟
- ئەمە دەوەستێتەسەر هەمواركردنەكە، هەروەها ئەردۆغان نایەوێت لەم ڕووەوە پشت بە هاوكاری بەBDP ببەستێت، تەنانەت پێێ خۆش نییە گفتوگۆیان لەگەڵدا بكات. لە ڕاستیدا ئەو لەم ساڵانەی دواییدا پتر بەرەو گرتنەبەری سیاسەتێكی نەتەوەخوازی ڕۆیشتووە و تەنانەت نایەوێت دەست بخاتە ناوە دەستیانەوە،»تەوقەیان» لەگەڵدا بكات. من پێموایە ئەگەری زۆر ئەوەیە پارتی عەدالەت و گەشەپێدان هەمان ڕێژەی پێشوو یاخود چەند پۆینتێك كەمتر بهێنێت، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی حكومەتی زۆرینە پێكبهێنێت، بەڵام بەس نییە بۆ ئەوەی بە تەنیا دەستووری وڵاتەكە بگۆڕێت، بۆ گۆڕینی دەستوور یان پێویستی بە جەهەپە دەبێت، كە گەورەترین پارتی موعارەزەیە، یان مەهەپە، یان بەدەپە، یاخود تێكەڵەیەك لەم پارتانە دەبێت. پێموایە ئەوە سیناریۆیەكی باشترە، لەبەر ئەوەی ناچاردەبن لەسەر شتێك پەنا بۆ چارەسەری مامناوەند ببەن. ئەردۆغان دەیەوێت سیستمی وڵاتەكە بگۆڕێت بۆ سیستمی سەرۆكایەتی، لەبەر ئەوەی ئەمە دەسەڵاتێكی زۆرتری پێدەدا، ئەگەر ببێتە سەرۆك، بەڵام من باوەڕم وایە ئەگەر توركیا خوازیاری ئەوەیە بە سەقامگیری بمێنێتەوە و خوازیاری ڕوودانی گۆڕانی ڕاستەقینەیە، بە چەشنێك كە كۆمەڵگە قبووڵی بكات، ئەوا پێویستی بەوەیە كە هاوسەنگیی لەنێوان دەسەڵاتەكاندا دروست بكرێت و هەر یەك لەو دەسەڵاتانەش دەسەڵاتەكانی دیكە لە سنووری خۆیاندا ڕابگرێت، هەروەها پێویستی بە تەوافوقی نێوان گرووپە سیاسییە جیاوازەكان دەبێت. كەواتە ئەم هەڵبژاردنانە گرنگن، بەڵام من باوەڕم وانییە پارتی عەدالەت و گەشەپێدان بتوانێت دوو لەسەر سێی دەنگەكان بەدەست بهێنێت. لە ڕاستیدا پێشبینی كردن هەمیشە مەترسیدار بووە، ئێمە دووشەممە ئەنجامەكان دەزانین، بەڵام ئەگەر پێشبینی بكەم، ئەوا پێم وانییە بتوانێت دوو لەسەر سێی دەنگەكان بەدەست بهێنێت.

* پارتی عەدالەت و گەشەپێدان ئەوە دەزانێت واز بێنێت لەوەی كێشەی كورد چارەسەر نەكات؟ دەتوانێت واز لە كرانەوە و دیموكراسی و چارەسەركردنی كێشەی كورد بهێنێت؟
- ئەگەر دەنگێكی زیاتر لەم هەڵبژاردنانەدا بە بەراورد بە هەڵبژاردنەكەی پێشوو بەدەست بهێنن، ئەوا وەڵامەكە بریتی دەبێت لە بەڵێ، بەڵام ئەگەر دەنگی كەمتر بەدەست بهێنن بە بەراورد بە هەڵبژاردنەكەی پێشوو، ئەوا وەڵامەكە نەخێر دەبێت. دەزانن بۆچی؟ لەبەر ئەوەی لە هەڵبژاردنەكەی پێشوودا دەستپێخەرییەكەیان لە ئاست كوردەكاندا ڕاگرت. لە ساڵی 2007دا دەنگێكی زۆریان بەدەستهێنا، بەڵێنی چاكسازییەكی زۆریان بە كورددا، هەندێ گۆڕانكاری گرنگیشیان ئەنجامدا، بەڵام دواتر دەستیانهەڵگرت، لەبەر ئەوەی چەند ڕووداوێكی ناخۆش ڕوویاندا لە خابور، كە چەكدارەكانی پەكەكە گەڕانەوە و وەك پاڵەوان پێشوازیان لێكرا، ئەمەش ناچاری كردن زۆرێك لە دەستپێشخەریەكەیان بەرامبەر بە كورد ڕابگرن. دواتر ستراتیجیەتێكی دیكەیان بۆ ڕاكێشان و بەدەستهێنانی دەنگی دەنگدەران گرتەبەر، كە بریتی بوو لە بەدەستهێنانی دەنگی لایەنگرانی پارتێكی ڕاستڕەوی نەتەوەی توركی، پارتی مەهەپە، ئەگەر ئەو ستراتیجیەتە سەركەوتووبێت، واتە نەتەوەخوازبوونی زیاتر ببێتەهۆی ئەوەی دەنگێكی زیاتر بەدەست بهێنێت، ئەوا مامەڵەیەكی باشتر لەگەڵ كوردەكاندا ناكەن، بەڵام ئەگەر نەتەوخوازبوونی زیاتر ببێتەهۆی لەدەستدانی دەنگی زیاتر، بە چەشنێك مەهەپە و بەدەپە دەنگی زیاتر بەدەست بهێنن، ئەوا پێداچوونەوە بە حساباتی خۆیاندا دەكەنەوە، لەبەر ئەوەی ئەوان كەسانێكی ژیرن، كەسانێكی ستراتیجین و كەسانێكی واقیعین و ئەوان بە دوای ئەوەدا دەگەڕێن كە لە ڕووی سیاسییەوە چی سەركەوتووە.

* هەموو جارێك كە ڕاگەیاندنە عەرەبیەكان یان توركەكان چاوپێكەوتن لەگەڵ سەرۆك مسعود بارزانی دەكەن، ئەو پرسیارەی ڕووبەڕوو دەكەنەوە، ئایا ئێوە دەتانەوێت دەوڵەتی سەربەخۆ دروست بكەن، بۆچی دروستكردنی دەوڵەت بۆ كورد حەرامە و بۆ فەلەستین، بۆ كۆسۆڤۆ حەرام نییە؟
- من وەڵامێكی سیاسی ئەم پرسیارە دەدەمەوە. ئێمە لە جیهانێكدا دەژین كە پشێوی تێدایە، بە واتایی نەبوونی حكومەتێكی جیهانی، كەواتە دەسەلاتێكی باڵا نییە ئەوە دیاری بكات چی قەدغەیە و چی قەدەغە نییە. كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە كێ دەسەڵاتی ئەوەی هەیە بڵێ بەڵێ، كێ دەسەڵاتی ئەوەی هەیە بڵێ نەخێر، كێ دەڵێت ئەوە مومكینە و كێ دەڵێت ئەوە مومكین نییە، چونكە كەس دەسەڵاتی قەدەغەكردنی نییە. كەواتە ئەمە دەبێتە پرسیاری ئەوەی ئایا ئەمە لە ڕووی سیاسییەوە شتێكی عەمەلیە. هەندێ جار خەڵك باوەڕیان وایە ئەمە لەڕووی سیاسییەوە شتێكی عەمەلی نییە، بەڵام هەرچۆنێك بێت، دوەڵەتەكان دروست دەبن. خەڵك باوەڕیان وابوو دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ڕووی سیاسییەوە شتێكی عەمەلی نییە، بەڵام هەرچۆنێك بوو ئەو كارەیان كرد، بە دڵنیاییەوە ئیسرائیل ئاوی هەیە، كە كوردستان نیەتی، ئەمە ئیمتیازێكی گرنگە. هەروەها باوەڕ نەدەكرا دروستبوونی ئەریتیریا لەڕووی سیاسییەوە كارێكی عەمەلی بێت، هەروەها باوەڕ نەدەكرا دروستبوونی تەیموری ڕۆژهەڵات لەڕووی سیاسییەوە كارێكی عەمەلی بێت، بەڵام دروستبوون. شوێنەكانی دیكەی وەك چیچان، سربیا، كیوبیك_ كە ئەم هەرێمە خۆی بڕیاری ئەوەی نەدا ببێتە دەوڵەت- كە من سەر بە كیوبیكم. كەواتە مەسەلەكە ئەوەنییە كێ ڕێدەدات و كێ ڕێدەگرێت، ئەوە سیاسەتە وادەكات ڕوودانی مومكین یان مومكین نەبێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بەدەستهێنانی ئەو دەستكەوتە شایستەی ئەوەیە ئەو نرخ و باجەی بۆ بدەین، شایستەی ئەوەیە خۆمان بخەینە ئەو مەترسیەوە.

* وەك چاودێرێك ئایا پێتانوایە مسعود بارزانی توانیویەتی بنەمای دەوڵەت دروست بكات؟ ئایا فاكتەرەكان لە ئارادان؟
- بەڵێ، ئەوكارەی لەگەڵ سەركردەكانی دیكەدا پێش ساڵی 2003 كردی. من لە كتێبێكدا فەسڵێكم بەناوی دەوڵەتی ئەمری واقیع بڵاوكردەوە لە ساڵی 2002دا باسم لەوەكرد كوردستان هەموو شتێكی دەوڵەتی هەیە، جگە لە ئیعتیرافكردن، ئەمە لە ساڵی 2002دا، بەڵام تا ئێستا ئەو ئیعتیرافەی پێنەكراوە.

* بەڵام ئایا لە ڕووی یاساییەوە بنەماكانی بوون بە دەوڵەتمان هەیە؟
- من توێژەرێكی یاساییی نیم، من پسپۆڕێكی یاسایی نیم. بۆ پێناسەی دەوڵەت دەگەڕێمەوە بۆ پێناسەكەی ماكس ڤیبەر، كە دەڵێت، دەوڵەت ئیحتیكاری بەكارهێنانی شەرعیانەی هێز دەكات لە چوارچێوەی سنوورێكی دیاریكراودا بەسەر ئەو خەڵكانەی لەناویدا دەژین. واتە بۆ دەوڵەت دەبێت خاكێك هەبێت، خەڵكێك هەبن لەسەر ئەو خاكە بژین و حكومەتێك هەبێت ئیحتیكاری بەكارهێنانی شەرعیانەی هێز بكات لەسەر ئەو هەرێمە. ئەوەی دەزانین دۆخی كوردەكان نزیكە لەمەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ پرس و مەسەلە هەن، پێویستیان بەچارەسەركردنە.

* ئەگەر لەم سەردانەدا بۆ كوردستان تێڕوانین و بیروبۆچوونێكت لا دروست بووە و بتەوێت لە گوڵان بڵاوی بكەیتەوە؟
- من دوا وتەم نییە، لەبەر ئەوەی ئیمتیازی ئەوەم پێدراوە كە دەرفەتی بڵاوكردنەوەی ستوونێكم، وتارێكی ئەكادیمی، لە بارەی كوردستانەوە هەیە، كە هەمیشە شتی نوێ هەیە بۆ وتن، لەبەر ئەوە هەموومان بە وریاییەوە چاودێری بارودۆخەكە دەكەین.