ئەزموون و كاركردنی حەسەن سەبرە لە بوارەكانی ڕۆژنامەنووسی و سیاسیدا وای لە بەڕێزیان كردووە وەك پارێزەری بەهاكانی ئازادی بدوێت و لە فەراهەم بوونی ئەو مافەشدا بۆ هەمووان وەك یەك، ئازادی بە ڕەوا ببینێت و بێلایەنانە لەو بارەیەوە قسەبكات و واز لەوە بێنێت كە خودی خۆی سەر بەچ بیروڕایەكی ئایدیۆلۆژی و نەتەوەو ئایین و مەزهەبێكە، چونكە ئەم دەستی بەخۆشویستنی حەقیقەت و مەعریفەوە گرتووە و بۆ دانانی ژیانی نوێ دەستی لێیان بەرنابێت، هەروەها لەپێناوی بازدان بەسەر بەربەستەكانی كە لە بەردەم ئازادی مرۆڤدا دادەنرێن چەندین جار ژیانی خۆی خستۆتە مەترسییەوە، هاوكات كایەكانی مەعریفەی حەقیقی و ئەخلاقی حەقیقی لە هەڵسەنگاندنە ڕۆژنامەنووسییەكانیدا بە ساغ و سەلامەتی و بە ڕاستگۆیی دەرچوواندووە، ئەم ئێستا سەرنووسەری هەفتەنامەیەكی ناوداری میسرییە بە ناوی ئەلشیراعەوە، لە یەكەمین سەردانیدا بۆ هەرێمی كوردستان چاوی بە سەرۆك مسعود بارزانی و هەندێك كەسایەتی و شاری كوردستان كەوتووە، وەك گۆڤاری گوڵان دەرفەتێكی پێ دایین تا لە نزیكەوە ئەم گفتوگۆیەی لەگەڵ ساز بكەین كە ئەمەی خوارەوە پوختەكەیەتی.

لەسەر هەموو رۆشنبیرێكی عەرەب پێویستە بڵێت كورد میللەت و نەتەوەیەكە و مافی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت

* سەرەتا حەز دەكەین لە نزیكەوە زیاتر بە خوێنەرانت بناسێنین؟
ــ من حەسەن صەبرە سەرنووسەری گۆڤاری (الشراع) كە لە ساڵی 1982 لە لوبنان دەرچووە، ئەمینداری گشتی سەندیكای رۆژنامەنووسانی لوبنانی بووم، ئێستاش ئەندامی ئەنجوومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانم، لەو (سبق صحفی)یە گرنگانەی كە بڵاوم كردۆتەوە فەزیحەی (ئێران گێت) بوو لە ساڵی 1986، راپۆرتێكی چڕوپڕمان بڵاو كردەوە دەربارەی فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە ئێران، بڵاوكردنەوەی ئەم راپۆرتەش هۆكارێك بوو بۆ وەستانی شەڕی عێراق و ئێران بەپێی لێدوانەكانی نووسەری بەریتانی (پاتریك سیل) وهەروەك عەدنان خاشقچی لە یاداشتەكانیدا نووسیبووی كە بڵاوكردنەوەی ئەم راپۆرتە بووە هۆی ئەوەی ئەمریكا چیتر چەك بە ئێران نەفرۆشێت لە ئەنجامیشدا ئەم جەنگە وەستاو ئێران رازی بوو بە بڕیاری 598 ی نەتەوە یەكگرتووەكان.
* ئیسرائیل چ پێوەندییەكی بەم بڕیارەوە هەبوو؟
ــ مەبەستی ئەمەریكا لەم صەفقەیە ئەوە بوو كە دەیەویست پێوەندییەكی باشیان لەگەڵ ئێران هەبێت لەپێناو ئازادكردنی بارمتە ڕفێنراوەكان لە لوبنان كە بارێكی قورس بوون بۆ ئێران، لەسەرەتادا بارمتەكان دەروازەیەك بوون بۆ ئەوەی ئێران لە رێگەیانەوە چەكی دەستكەوێت و لەئەرزی واقعیشدا كاتێك ئێران چەكی ئەمریكای دەستكەوت سەركەوت، باڵانسی هێز لەنێوان ئێران و عێراق هاوسەنگ بۆوە، هێزی فڕۆكەوانی عێراقی كۆنترۆڵی بەسەر ئاسمانی جەنگەكەدا نەماو چەندین فڕۆكەی عێراقی خرانە خوارەوە لەلایەن ئێرانەوە ئەوەش لە ڕێگای موشەكی هۆك كە ئێران لە ئەمریكا دەستی كەوتبوو، بەڵام دوای ئاشكرا كردنی ئەم صەفقەیەو وەستانی فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بەئێران، دووبارە كۆنترۆڵی ئاسمان كەوتەوە دەست عێراق.
ئەم فەزیحەیە بووە مایەی باسی ڕاگەیاندنەكان و هەموو دنیای سەرقاڵ كرد، چونكە ئەمریكا تاوانبار كرا بەوەی سیاسەتی (الكیل بمكیالین) پەیڕەو دەكات، لەلایەك داوا لە جیهان دەكات پێوەندی لەگەڵ ئێران بپچڕێنن و لەلایەكی دیكەوە چەكی پێدەفرۆشێت.
لەلایەنی شەخسییەوە لە 14/9/1987 هەوڵی تیرۆركردنم دراو تا ئێستاش ئاسەواری بەسەر دەموچاومەوە دیارە، ئەو كات لە لوبنان بووم، بەڵام ئێستا لە قاهیرە نیشتەجێم، ئەویش دوای تیرۆر كردنی زنجیرەیەك رۆژنامەنووس و سیاسەتمەدارو بیرمەندی لوبنانی لەلایەن ئێران و سووریا لە ڕێگای حزبوڵڵاوە لەوانە هەوڵی تیرۆر كردنی مەروان حمێدە ئینجا تیرۆركردنی سەرۆك رەفیق ئەلحەریری ئینجا تیرۆركردنی تێكۆشەرو بیرمەندی سیاسی و نووسەر سەمیر قەصیر و تێكۆشەر جۆرج حاوی و رۆژنامەنووس جوبران توینی كە دوو رۆژ دوای تیرۆركردنی واتە لە 12ی كانوونی دووەمی 2005 لوبنانم جێهێشت و تا ئێستاش لە قاهیرەم و سەرقاڵی كاری رۆژنامەنووسی و سیاسی خۆمم.
*واتە لە قاهیرە بووی كاتێك شۆڕشی لاوانی میسر دەستیپێكرد، تێڕوانینت بۆ ئەم زنجیرە شۆڕشانە چییە كە لە تونس دەستیپێكرد و دواتر چەندین وڵاتی دیكەی گرتەوە؟
ــ هەر وڵاتێك تایبەتمەندی خۆی هەیە، بەڵام خاڵی هاوبەشیان ئەوەیە كە ڕژێمەكانیان تەكەلووسیان كردو نەیانتوانیوە هیچ چارەسەرێك پێشكەش بكەن بۆ كێشەكانیان جا چ لە بواری شووناس یان ئازادی یان كێشە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و ئینتیما ودیاریكردنی ڕۆڵ وبەهای خودی دەوڵەت وسیستم بێت، ئەم سیستمانە گردبوونەتەوە و سەركردەكانیان بوونەتە دایناصور، هەروەها ئەم سیستمانە بوونەتە هۆی ئەوەی نەوەیەكی بێ شووناس و دیلكراو بێتە ئاراوە، بەڵام خاڵی هاوبەش و كۆكەرەوەیان بریتییە لە بەردەوامێتی پێوەندی مەعریفی، مەعریفە ناواخنی یەكەمی راگەیاندنە كە لەم شۆڕشانەدا بوونی هەبوو، نەك لە رێگای میدیا رەسمییە زمانحاڵە درۆزنەكانەوە،هەروەها نەك لە ڕێگەی گوتاری رۆشنبیری و سیاسی حكومەتەكانەوە كە درۆزن بوون و نەیانتوانی چارەسەر پێشكەش بكەن، بەڵكو لەمیانەی ئەو ڕاستیانەدا كە تەكنۆلۆژیای سەردەم فەراهەمی كردوون، توونسیەكان لە رێگای تویتەر و فەیسبووك پێوەندییان بە یەكەوە هەبوو بۆ چارەسەری ئەم قەیرانانە.
* باسی تونس دەكەیت، تونس لەچاو وڵاتانی تری عەرەبیدا وڵاتێكی پێشكەوتووترە، بەڕای تۆ بۆچی سەرەتای كڵپەی شۆڕشەكە لەوێوە هەڵگیرساو دەستیپێكرد؟
ــ ئەمە ئەولەویەتی ئازادی دەردەخات كە لە برسێتی و ئایین لەپێشترە، ئەم دووانەش دوو توخمی گرنگن بۆ هەر شۆڕشێك، بەڵام وەك ئازادی نین، ئازادی و هەست كردنی تاك بەبوونی خۆی، هەست كردنی مرۆڤ بەو شتانەی بیریان لێ دەكاتەوەو پێداویستی ڕۆژانەیین، بەتایبەتی لەو سەردەمەدا كە خەڵك لە ڕژێم زیاتر شت دەزانێت و ئاگاداری پێشهاتەكانی جیهانە، كەواتە لەبەرئەوەی دەزانێت هەست بە زانینەكەش دەكات كە چ جیاوازییەك هەیە لەنێوان تونس و ئەوروپا، ئەوروپایەك كە زۆر لێی دوورنییە، لە تونس هیچ جۆرێك لە ئازادی بوونی نەبوو ڕژیم دایناسووڕ بوو نە ئازادی بیروڕادەربڕین و نە ئازادی فرەیی حزبی و سەندیكایی و ڕاگەیاندن هەبوو، ڕژێم جیاوازبوونی لەكەس قبوڵ نەدەكرد، كەواتە نان و برسێتی و ئایین ئەم میللەتەی نەجووڵاند، بەڵكو پێویستی ڕۆحییان بوو بۆ ئازادی، سەربەست بوون هۆكارو كرۆكی ڕاپەڕینەكەیان بوو، ئەمەش شتێكی نوێ و گرنگە بۆ مرۆڤایەتی، بە هەمان شێوە گرنگ بوو بۆ دۆخی میسریش.
*بابێینە سەر میسر كە وەك ناپلیۆن دەڵێ: میسر گرنگترین وڵاتی دنیایە، ئایا دەتوانین بڵێین شۆڕشی میسر وەك شۆڕشی فەرەنسایە، یان خاڵی هاوبەش لەنێوان ئەم دوو شۆڕشە هەیە بە جیاوازی ماوە مێژووییەكەیانەوە؟
ــ ئەگەر چەند ناوونیشانێك بۆ ئەم شۆڕشە عەرەبیانە دابنێین، ناونیشانی یەكەمی: ئازادییە، دووەمیان : یەكسانییە، ئەمانە هەمان ناوونیشانی شۆڕشی فەرەنسی بوون، ئەگەر خوێندبێتیانەوە یان نەیانخوێندبێتەوە، ئەنجامەكانی شۆڕشی فەرەنسی ئێستا بوونیان هەیە لە فەرەنسا و ئەوروپا و خۆی لە ئازادی و دیموكراتیەتدا دەبینێتەوە، ئەم ئەنجامانە ئیلهام بەخش بوون بۆ خەڵكی میسرو تونس و وەك وتم بیریان لە نان و ئایین نەكردەوەو بیریان لە ئازادی و یەكسانی و وجودێكی مرۆڤانە و گوزارشت كردن لە بیروڕای تایبەتی خۆیان كردەوە وەك لە ئەوروپا وایە، كەواتە كاریگەری شۆڕشی فەڕەنسی هەیە ئەگەر بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆش نەبێت، بەڵكو ئەمە بووەتە كەلتورێكی گشتی مرۆڤایەتی، ئەویش ئەوەیە هەر كەسێك بیەوێت ئازاد بێت دەبێ ئەم خەسڵەت و بنەما مرۆڤایەتی و فكری ومەعرفیانەی هەبێت كە بوونەتە موڵكی هەموو مرۆڤایەتی، كەس ناتوانێت كاریگەری ڕووداوەكانی فەرەنسا لەسەر خۆی لابەرێت، تەنانەت لە یەمەنیش.
لێرەدا پێویستە ئاماژە بە دوو شت بكەین یەكەمیان ئەوەیە ئەو لاوانەی لە میسر شۆڕشیان كرد لە چینی هەژار نەبوون، بەڵكو لە چینی ناوەڕاست و سەرووتر بوون، دووەمیان ئەوەیە بە زمانێكی نیشتمانی میسری قسەیان كرد و میسریان لەسەرووی هەموو كەسێكەوە دانا و دەیانوت سەرت بەرز بكەوە تۆ میسرییت و دروشمی ڕووخانی رژێمیان بەرزكردەوە و بەهیچ شێوەیەك باسی ئایین و تائیفە و حزب و چینیایەتییان نەدەكرد.
لەلایەكی ترەوە بەهۆی زۆری مانەوەی ئەم رژێمانە لەدەسەڵاتدا بیانووی مانەوەی خۆیان لە دەستدابوو، سەركردەكانی پیر بوون بەسەر كورسییەكانیانەوە، ئەم لاوانە لە ڕاستیدا خەونیشیان بە ڕووخانی رژێمەكانیانەوە نەدەبینی، بەڵام كاتێك داوایان كرد بڕوات و پاڵیان پێوەنا لەبەر ئەوەی لەناو ناخی خۆیدا لەرزۆك بوو وەك ئەو شاسوارەی كە شمشێرەكەی لە زەوی چەقاندبوو بە مردوویی دەسكی شمشێرەكەی لە ناو لەپیدا بوو، وایان دەزانی زیندووە بۆیە كاتێك پاڵێكیان پێوەنا خۆی نەگرت و كەوت چونكە لە ئەسڵدا پێشتر مردبوو، بەڵام میللەت تا ڕانەپەڕی هەستی بە مردووێتی ڕژێمەكە نەكرد، ئینجا كە بە ملیۆنەها خەڵك ڕژانە سەرشەقامەكان لەبەر ئەوەی ڕژێمەكە نەیدەتوانی هەموو خەڵكەكە بكوژێت، بۆیە ڕاوەستاو لاربۆوە، بابێینە سەر یەمەن كە خاڵێكی جیاوازی سەرنجڕاكێشی هەیە، ئەم وڵاتە 26 ملیۆن پارچە چەكی تێدایەو بەشێوەیەكی شەرعی و یاسایی خەڵك ئەم چەكانە هەڵدەگرێت، هەروەها چەندین خێڵ و هۆزی لێیە، جگە لە چەندین كێشەو گرفتی جیاجیا لە نێوانیان، ئەمانە هەموویان وەلانران، چەكەكانیشیان خستە لاوە، چونكە میللەت بە دەستی خۆی دەیەوێ رژێم بڕووخێنێ، هەروەها رژێمیش ناتوانێت هیچ شتێك پێشكەش بەخەڵك بكات و دەشیەوێت بەردەوام بێت لە دەسەڵات و بە میراتگیری بكات، بۆیە خەڵك چیتر توانای بەرگەگرتنی نەماوە و بەداواكردنی ئازادی ڕووبەڕووی رژێم دەبێتەوە و دەڵێت: ئێمە دەمانەوێ وڵاتی خۆمان بونیاد بنێینەوە، خاڵی گرنگ لێرەوە ئەوەیە تا ئێستا بیر لە چەك نەكراوەتەوە بۆ رووخانی رژێم، كاتێك لە رۆژهەڵات و رۆژئاوای لیبیا (میسر و تونس) شۆڕش بەرپابوو مانەوەی قەزافی بوو بە شتێكی ئەستەم، ئەگەر ئەم دوو شۆڕشە نەبوایە یان یەكیان سەرنەكەوتبایە لەوانەیە بۆ ماوەیەكی تریش قەزافی بەردەوام بوایە، كەواتە ناتوانێت بەردەوام بێت بەتایبەتی كە دەبینین هیچی بۆ گەلی لیبیا نەكردووە، بڕواننە ئەم جیاوازییە، هەریەك لە سەرۆكە عەرەبەكان هەوڵی دەدا سوپای تایبەتی خۆی هەبێت جگە لە سوپای رەسمی، زەینولعابدین بن عەلی ئاسایشی نیشتمانی دامەزراندو پشتگیری كرد و سوپای تونسی پشتگوێ خستبوو، بۆیە بینیمان سوپاكە شۆڕشەكەی یەكلاكردەوە لە بەرژەوەندی گەل، لە میسر موبارەك رژێمی ئاسایشی ناوەندی دامەزراند لە 1400000 كەس پێكهاتبوو، كەچی سوپا تەنیا 300 هەزار كەس بوو، لەوێش سوپا چووە پاڵ گەل، بۆ ڕووخانی دەسەڵات، لە لیبیا سوپا پشتگوێخراو كەتیبەكانی قەزافی پێكهێنران كە هەریەكیان لە تیپێكی چەكدار بە هەموو جۆرە چەكێكەوە بوون و قەزافی لەدەزگاكانی ئاسایش و هێزی ئاسمانی كوڕو خزمەكانی خۆی داناو ئەگەر ژمارەیان كەم بوایە ئەوا بەكرێگیراو (مرتزقە)ی دەكڕی و خۆی بە شای شایانی ئەفریقیا دادەنا بۆ ئەوەی لەهەر هۆزێكی ئەفریقیا كۆمەڵێك چەكدار ببات و خەرجییان لە ئەستۆ بگرێت، هەروەها رژێمی سووری چەكداری خانەنشینكراوی بەناوی ئەحمەد جبریلی و بەناوی فەلەستینی بۆ پشتگیری قەزافی نارد بۆ ئەوەی شان بە شانی قەزافی شەڕ بكەن دژی گەلی لیبیایی، لە یەمەن عەلی عەبدوڵڵا ساڵح سوپای بێلایەن كرد و هێزێكی سەرەكی لەكوڕ و ئامۆزاكانی خۆی پێكهێنا تا ئەمانە وڵات بەڕێوەبەرن، سەرەڕای ئەمەش گەل پەنای بۆ چەك نەبرد، یان ڕژێمی سووریا لە ناو خۆیدا چی دەكات، هێزی سەرەكی لە پێكهاتەی سووریا بریتین لە عەلەوییەكان و بەشار ئەسەدیش سەر بەو تائیفەیەیە، لەسەردەمی حافز ئەسەدەوە رێگا لە سووننەكان گیراوە بچنە نێو سوپاوە بەمەش نزیكەی 90%ی سەركردەكانی سوپا، هەموو سەركردەكانی ئاسایش، زۆربەی هێزی ئاسمانی، سەركردەی تیپە سەربازییەكان لە تائیفەی عەلەویین، سەرەڕای ئەمە دوو خاڵی دیكەش هەیە، برای بەشار سەركردەی گاردی كۆماری و تیپی چوارە ئەمانەش پوختەوكۆی هێزی بەرگری سوریا پێكدەهێنن و بە نوێترین چەك چەكدار كراون و پارەیەكی بێشوماری زۆریشیان بۆ خەرج دەكرێت.
*بەڵام شۆڕشی فەرەنسی لە ئەنجامی كاردانەوەی رۆشنگەرایی بوو بەتایبەتی كاریگەری تێزی جیاكردنەوەی ئایین لە دەسەڵات، بەڵام ئێستا لە شۆڕشە عەرەبییەكاندا مەترسی تێكەڵ كردنی هەیە بە ئایین و رێگەخۆش بوون بۆ هاتنی ئسووڵیەكان بۆ ناو دەسەڵات لە رێگای سندووقەكانی هەڵبژاردنەوە نەك لە رێگای توندوتیژییەوە،ئێستا مەترسی ئەوە هەیە ئیخوان بە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە بێنە ناو دەسەڵاتەوە یان لە توونس گرووپەكەی غەنووشی خۆیان بۆ هەمان مەبەست تەیار كردووە، تۆ هیچ مەترسی بەدی ناكەیت لە ئەنجامی هاوشێوەی وا؟
ــ من لە گۆڤاری (شراع) و میدیای میسریش بڵاوم كردەوە كە مەترسی ئەوە هەیە لە میسر ئیسلامییەكان كۆنترۆڵی دیمەن و جڵەوی سیاسەت بگرنە دەست، بەڵام كەس ناتوانێت بەرامبەر بە ڕێرەو و پێشكەوتنەكانی مێژوو بوەستێتەوە، كاریگەری شۆڕشی فەرەنسی و بزوتنەوەی ڕۆشنگەری ئیلهام بەخش بوون بۆ ئەم لاوانە لە ڕێگای وابەستەی كۆمەڵایەتی واتە هزری ئازادی و مەعریفیی، كەواتە كەس ناتوانێت رووبەڕوویان بوەستێتەوە ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە نیشتمانپەروەری و پێویستی بوون بۆ ئازادی و عەدالەت و نیشتمانپەروەری شەقامی لە میسرو تونس جووڵاندەوە نەك ئایین و نان و برسێتی.
* ئەوەی شۆڕشی فەرەنسی جووڵاندەوە میكانیزمی سەرەكی هزری ڤۆلتێرییانە بوو، بەڵام لە میسر فكری قەرەزاوی خەڵكی دەجووڵاندەوەو نوێژی سیاسی بە خەڵكی دەكرد؟
ــ نەخێر قەڕەزاوی و ئیخوان هیچ ڕۆڵیان نەبوو لە وروژاندنی شەقامدا، من خۆم لە نزیكەوە بەشداریم لە شۆڕشەكەدا كرد ئەگەر یەكێك دروشمی (الاسلام هو الحل)ی گوتبا، رێگایان پێنەدەدا و دەیانوت: بەبێ دروشمی ئایینی، دەیانووت میسر لەسەرووی هەمووانە، كەواتە ئیسلامیەكان هەوڵی دزینی شۆڕشیان دەدا، ئەم دیاردەیەش لە هەموو شۆڕشەكانی جیهاندا بوونی هەیە، ئێستا لە میسر بەرگرییەكی ڕاستەقینە هەیە بۆ رێگەگرتن لەهەوڵی ئیسلامییەكان بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات بەهەموو ئاراستە جیاجیاكانیانەوە وەك ئیخوان و سەلەفیەكان و جیهادی ئیسلامی كە دەیانەوێت شۆڕشەكە بدزن، بۆیە رۆشنگەری لە كۆمەڵگای میسر مەودای خۆی وەردەگرێت، ئیسلامیەكان پەلەیان كرد و ویستیان دەست بەسەر حوكمدا بگرن، ئەمەش كاردانەوەیەكی پێچەوانەی دروستكردو گەلی میسر ترسیان لا دروستبوو بەجۆرێك وا هەست دەكەن ئەمانە دەیانەوێ پاپایەك بەرهەم بهێنن یان میسر بگەڕێننەوە بۆ دواوە، كۆمەڵگای میسری دژیانەو ئەوانیش بەردەوام هەڵەی زیاتر دەكەن وەك گرفتەكانیان لەنێو خۆیاندا لەگەڵ یەكتری، سەلەفییەكان دەیانەوێ مەزارگەكان تێك بدەن، سۆفیەكانیش بەرهەڵستییان دەكەن، هەروەها سەلەفیەكان دەیانەوێ شەریعەتی ئیسلامی بە زەبروهێزەوە بسەپێنن، سەرەتا بازووی خۆیان لەسەر مەسیحیەكان فەرز دەكەن، ئەم كارە موسڵمانە میانڕەو و رۆشنبیرەكان و مەسیحیەكانی توڕە كردو وایان نیشاندا كە ئەم سەلەفیانە دەیانەوێ میسر بگەڕێننەوە بۆ دواوە، هەروەها سەلەفیەكان ناكۆكن لەگەڵ سۆفییەكان و جەماعەتی ئیسلامی، هەریەكیان حزبی خۆی دامەزراندووە و دەیەوێ كەسێك دەستنیشان بكات بۆ سەرۆكایەتی كۆمار ئەمەش رەنگدانەوەی ناكۆكی نێوانیانە، لێرەدا پێویستە ئەنجوومەنی سەربازی میسری ڕۆڵی خۆی بگێڕێت و سنووریان بۆ دابنێت، بە گشتی منیش ترسم هەیە ئیسلامییەكان بێنە سەر دەسەڵات، بەڵام دەبێ پشت بە وشیاری گەلی میسری و دەزگا مەدەنی ورۆشنبیریەكان و سوپاو ئەو لاوانە ببەسترێت كە بە شۆڕشەكە هەستاون، بۆ رێگا نەدان بە ئیسلامیەكان لە زیاد پێ ڕاكێشان.
لە تونس راشد ئەلغەنوشی سەنگێكی زۆری نییە، ئەوان تەنیا داوای حیجاب و نوێژ كردن لە شەقام و هەندێ ریفۆرمی ئایینی و ئینجا دەیانەوێت بۆ دەسەڵات باز بدەن، لە یەمەن ئیسلامییەكان نەیانتوانیوە كۆنتڕۆڵ بگرنە دەست، لە لیبیا سەرەتا كۆمەڵە ئیسلامییەك بەتایبەتی لە رۆژهەڵات ویستیان دەست بەسەر ڕاپەڕینەكەدا بۆ بەرژەوەندی خۆیان بگرن، بەڵام شۆڕشی گەلی لیبی جۆرێك لە گشتگیری بەخۆیەوە بینی و ئیسلامیەكان بوون بە بەشێكی سادە و بەپێی زانیارییەكان ئەمریكیەكان بەر لەوەی بڕیار لە پشتگیری شۆڕشی لیبی بدەن دژی قەزافی، چوونە رۆژهەڵاتی لیبیاو هەموو گوند و شارەكان گەڕان و پرسیاری كۆمەڵە ئیسلامییەكانیان كرد ئەوكات بۆیان دەركەوت كە قەبارەیان زۆركەمە، هەروەها پێكهاتەی ئەنجوومەنی ئینتیقالی لیبی هیچی ئیسلامی نییە واتە موسڵمانن، بەڵام حزبی ئیسلامی نین.
* لێرەدا پێویستە جیاوازی بكەین لەنێوان ئیسلام و ئیسلامەوی، هەموومان موسڵمانین و شانازیشی پێوە دەكەین، بەڵام مەترسی لە ئیسلامەوی هەیە، چۆن بتوانین رووبەڕووی ئیسلامەوی ببینەوە؟
ــ سەرەتا پێویستە وشیاربین لە مەترسییەكانی ئەمانە، چونكە یەكەم: نایانەوێ پێشكەوین و دەیانەوێ بمانگەڕێننەوە دواوە، دووەم پێویستە گشت هێزە مەدەنییەكان هەوڵەكانیان یەك بخەن، ئەو هێزانەی دەیانەوێ سیستمێكی مەدەنی بێتە ئاراوە كە رێگابە دەستاودەست كردنی دەسەڵات بدات و ڕێز لە رای بەرامبەر و ئازادی بۆ هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگا بگرێت، چونكە دەوڵەت پێشدەكەوێ بە مەفهومی مەدەنی و عەقڵانی و زانستی، نەك بە مەفهومی تاریكی و دواكەوتوویی كە وڵات بگەڕێنێتەوە و ئەو كۆمەڵگایەی ئێستا كۆت و بەند بكات بە بارودۆخی 1400 ساڵی پێشوو، ئەم وشیارییە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی میللەتان بەری خەباتی شۆڕشەكانیان بخۆن.
* ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی روویاندا وەك رووخانی دیواری بەرلین و یەكێتی سۆڤیەت و لێك هەڵوەشانەوەی یۆگسلافیا، ئەمانە لە شەو و رۆژێكدا نەبوون و شەڕ و كوشتاریشی تێدا ڕوودا تەنانەت گەیشتە حاڵەتی جینۆساید، دوای ئەو شۆڕشانە پێشبینی جۆرێك لە پاشاگەردانی دەكرێت، ئەمە چۆن لێكدەدەیتەوە؟
ــ پێوستە جیاوازی لەنێوان ئاستی وشیاری و رۆشنبیر و ئابووری و كۆمەڵایەتییە بكەین كە لە ئەوروپا هەبووە تەنانەت لە سیستمە دیكتاتۆر و شیوعیەكانیشدا و لەنێوان سیستمە دیكتاتۆرییەكانی ئێمە كە وشیاری و رۆشنبیر و پێشكەوتنی ئابووری و كۆمەڵایەتیان نییە، لەلایەكی دیكەوە ئەوروپا چووەتە ناو یەكتری و كاریگەریشیان بەسەر یەكەوە هەیە لە زۆر ڕووەوە واتە كارلێكێكی شارستانی ئیلزامی لەنێوانیاندا هەیە لە ماوەی 40 ساڵی رابردووەوە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی كە نەپچڕانێك لەنێوانیاندا هەبێت ئەگەر بەربەستی ئاسنینیش لەنێوانیاندا هەبووبێت ئەوا كارلێكی فیزیكی نێوانیان هەر مابوو بە نەبوونی فەیسبووك و تویتەریش، پێوەندییان لە رێگای كەڵەكە بوونی مێژوویی و مەعریفەی نێوان ئەم گەلانە هەر هەبوو، بە پێچەوانەی ئێمە كە خۆمان لە پاشكەوتووییدا دەژیاین و هەندێك رژێمیش خۆیان سەپاندو زیاتر پاشیان خستین، هەروەها دەزگاكانی موخابەراتی و ئاسایشی ئەوروپای خۆرهەڵات شارەزایی و ئامڕازەكانی خۆیان گواستەوە بۆ وڵاتانی عەرەبی، دەزگاكانی ئەمنی لە عێراق و سووریا و یەمەن و لیبیا لەلایەن دەزگایەكی ئەمنی ئەڵمانیایی رۆژهەڵاتەوە دامەزراون بە ناوی جیهازیستایزی، كەواتە لە چەك و دەزگاكانی چەوسانەوە سوودیان لە ئەوروپای رۆژهەڵات وەرگرت و لێی فێر بوون ئەمە خاڵی هاوبەشی نێوانیانە، جگە لەمانە ئەوروپای رۆژهەڵات هەمیشە فشاری ئەمریكا یان ئەوروپای رۆژئاوای لەسەر بوو بۆ ئەوەی یەكەمجار سوود لەنموونەو ستایلی ئازادی و دیموكراتی وشارستانی و ئابووری و كۆمەڵایەتی پێشكەوتوو وەربگرێت، دووەمیش بۆ پاڵ پێوەنانی بەرەو گەمارۆی ئابووری و سیاسی و راگەیاندن ئەمانە بوونە هۆی ڕووخانی بونیادی ئەوروپای رۆژهەڵات، ئەمە سەرەڕای سەرنەكەوتنی لەسەر ئاستی ناوخۆ لە یەكێتی سۆڤیەت و ئەم سیستمانە، چونكە هیچیان پێشكەش نەكردو ئازادییان لە خەڵك زەوت كردو لە نان و رۆشنگەرییان بێبەش كردن، لەبەرامبەردا لە رۆژئاوای ئەوروپا نان و ئازادی و رۆشنگەری هەبوو، ئەمەش كاریگەری لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا كرد، ئێمەش كە بینیمان لە رۆژئاوا ئەمە هەیە واقیعی خۆمان پێ قبوڵ نەكرا، بەداخەوە هەندێك لە عەرەب و مووسڵمانەكان چوونەتە ئەوروپا بۆ زانست، خوێندن، چارەسەر، كار، ئەمن و ئازادی، بەڵام لەجیاتی ئەوەی سوود لەو كەشوهەوایە وەربگرن كە ئەوروپا فەراهەمی كردووە بۆیان، دەیانەوێ ئسولیەتیان بۆ بگوازنەوە و بیانگەڕێننەوە چاخەكانی ناوەڕاست، ئەوروپییەكان كەنیسەیان جێهێشت پێشكەوتن، كەچی موسڵمانەكان هاتوون بیانگەڕێننەوە بۆ مزگەوت، ئەوان كەنیسەی خۆیان رەت كردەوە چۆن تۆ دەچی بیانبەی بۆ مزگەوتی خۆت و دەستگیریان بكەیت لە حیجاب و نیقاب و ریش و مەفهومە پاشكەوتووەكان و نابێ كچ تەوقە لەگەڵ كوڕ بكات و نابێ بەیەكەوە دانیشن و نابێ هەندێك زانستی دیاریكراو بخوێنێت، گرنگ ئەوەیە رۆژئاوا تەنیا ئێمەی لە باوەش نەگرت، بەڵكو وێنەی خۆی بۆمان گواستەوە كە دەیەوێ بۆ هەموو مرۆڤایەتی بگوازێتەوە، ئەویش گواستنەوەی ئازادی و دیموكراسی و علمانیەتە، بەڵێ ئێمە ئێستاش ترسی ئەوەمان هەیە كە سندوقی دەنگدان ئەوەی رۆژئاوا داوامان لێدەكات حەكەم بێت، دەرفەتێك بێت بۆ ئەوەی ئیسلامییەكان لە رێگایەوە باز بدەن بۆ سەر دەسەڵات وەك چۆن حەماس لە غەززە كردی و ئیسلامیەكانی میسریش دەیانەوێ بیكەن یان بەرەی رزگاری لە جەزائیر، ئەمانە نموونەی نیگەتیڤن، بەڵام رۆژئاوا دەیەوێ مەفاهیمی خۆی بگوازێتەوە وریشەكێشیان نەكات و نەیانبڕێت و بۆ ئیختیار جێیان ناهێڵێت، مەفهومەكان دیارن ئەوانیش سندوقی دەنگدان، ئازادی دەستاودەستكردنی دەسەڵات، رێز گرتن لە مافی مرۆڤ و ڕای جیاواز، رێزگرتن لە كەمایەتیە ئایینی و ئیتنی و نەژادییەكان..
* لە وڵاتە عەرەبیەكان حزبە دیموكراتیەكان ژمارەیان زۆر كەمە بەجۆرێك چالاكوانەكانی كۆمەڵگای مەدەنی ڕۆڵیان زیاترە، بەڕای تۆ ڕۆڵی كەسایەتی و رۆشنبیران و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی چییە بۆ دەربازبوون لەم قۆناغە كە دەبوایە لە ئاستی بەرپەرسیاریەتی قۆناغەكەدا بن؟
ــ لە قۆناغەكانی پێشوودا رۆشنبیر دوو كاری هەبوو، یان موجامەلەی دەسەڵاتی دەكرد و بە شان و باڵیدا دەیووت، یان خۆی لە دەسەڵات دەپاراست، ئێستا نابێ ئەمە بمێنێت و ئەم وتەیە كەوتە خوارەوەو لەگەڵیشیدا وتەیەكی ئیسلامەویەكانیش كەوتە خوارەوە و بیانوویان نەماوە، چونكە ئەوان چییان كرد لەژێر دەسەڵاتی ئەم رژێمانە، تەنیا خۆیان بەهێز دەكردو توندڕۆییان بڵاو دەكردەوە بۆ پاراستنی خۆیان لە دەسەڵات و بیانوویان دەهێنایەوە بۆ هەر كارێك كە ئەنجامیان دەدا و بەو بیانووانە خۆیان پێ دەپاراست، ئێستا ئازادی بۆ هەموو لایەك فەراهەم بووە، بۆیە پێویستە بە ئاشكرا ڕووی راستەقینەی خۆیان دەركەون و شێوازی مامەڵەی خۆیان بگۆڕن، كەواتە سەركەوتنی شۆڕشەكان دوو شتیان سەپاند، یەكەمیان ئەوەیە رۆشنبیر زیاتر ئازادن و لەم حاڵەتەدا پێویستە راستگۆتر بن كە ئازادی هەیە و پێویست بە موجامەلەی دەسەڵات ناكات و ئازادتر بن، ئیسلامەویەكانیش ناتوانن چیتر خۆیان وا نیشان بدەن كە قوربانی ئەم رژێمانەن و مەغدوورن یان توندڕۆیی خۆیان بڵاوبكەنەوە، پێویستە بەشێوەیەكی نوێ موخاتەبەی خەڵك بكەن، ئەو قۆناغە بەسەرچوو كە خۆیان بەرامبەر بە دەسەڵات بە زوڵم لێكراو یان چەوسێنراو نیشان بدەن، ئێستا تۆ وەك ئیسلامی لە دەسەڵاتدای بۆیە پێویستە پێداچوونەوەیەكی گوتارەكەت بكەیت، ئێستا بەرنامەی چەند حزبێكی ئیسلامی لەنێو ئیخوانەكانی میسر لەئارادایە وەك پارتی ئازادی و دادپەروەری، حزبی نەهزە كە عەبدولمونعیم فەتوح هەوڵی پێكهێنانی دا لە دەرەوەی حزب و خۆی پاڵاوت بۆ سەرۆكایەتی هەرچەندە جەماعەتی ئیسلامی رایگەیاند كە هیچ پاڵێوراوێكیان نییە بۆ ئەم پۆستە، پارتی (وەسەت)ی عەبدولعیلا مازی كە لەگەڵ ژمارەیەك لە ئیخوانچییەكان دایمەزراند ئەم حزبەش سەر بە فكری ئیخوانە، بەڵام بەشێوەیەكی جیاواز لە ئیخوان كار دەكات، چوارەمیش ئەو لاوانەن كە دەیانەوێ حزبی تایبەتی خۆیان هەبێت بەناوی (شباب الاخوان) ئەو لاوانەی كە لە سەرەتاوە بەشدارییان لە شۆڕشدا كرد، هەرچەندە پیرەكانی جەماعەتی ئیخوان لە سەرەتادا دژی شۆڕش بوون، پێویستە واز لەم كارلێكە بهێنرێت و لە هەمان كاتدا كارلێك بكرێت لەگەڵ لاوەكانی ئیخوان بۆ ئەوەی لەوانی تر جیابكرێنەوە.
* ئەگەر ئەم حزبانە لە هەڵبژاردن سەركەوتن میسر ناوی چی لێ بنرێت باشە (دایكی دنیا،میسری ناصری، یان میسری ئیخوانی)؟
ــ لە هەر هەڵبژاردنێكی ئازادو بوونی بزووتنەوەیەكی جددی لاوانی شۆڕش، ئیسلامییەكان كەمتر لە 20%ی دەنگی دەنگدەران بەدەست ناهێنن، بەمەرجێك هەڵمەتێكی ڕۆشنگەرو نەهێشتنی نەخوێندەواری بەردەوام هەبێت، واتە دەبێ بوونیان هەبێت لە گوندەكانی میسرو ئەو ناوچانەی كە ڕێژەی خوێندەوارییان كەمە بۆ ئەوەی ئەم خەڵكە بە هزری ئیسلامەویەكان نەخەڵەتێندرێن و بە پارە نەكڕدرێن، لە هەڵبژاردنەكانی هەمواركردنی دەستوور، ئیخوانەكان رایانگەیاند هەر كەسێك بڵێ(نەخێر) ئەوە دژی ئایینە، ئەمە هاندانە و پێویستە دەسەڵات رێگا بەم كارانە نەدات، بۆ ئەم مەبەستەش چەند (خیارێك) هەیە پێویستە لەبەرچاو بگیرێت یەكێك لەوانە دواخستنی هەڵبژاردنەكانە بۆ ئەوەی لایەنەكان خۆیان رێك بخەن و بەرنامەیەك بۆخۆیان دابنێن، دووەمیان ئەوەیە سنوورێكی زانستی واتە خوێندەواری بۆ دەنگدەر دیاری بكرێت واتە كەسی نەخوێندەوار با دەنگ نەدات تا فێری خوێندنەوەو نووسین نەبێت، چونكە كەسی نەخوێندەوار بە ئاسانتر دەكەوێتە ژێر كاریگەری پیاوی ئایینی ئەگەر ئەمانە مافی دەنگدانیان هەبێت ئەوا كوێرانە هێزێك بە پیاوانی ئایینی دەبەخشن ئەمەش پرۆژەیەو پێویستەگفتوگۆی لەسەر بكرێت.
* بەڵام هەڵوێستی ئەزهەر و سیاسەتمەدارە ئیسلامییەكان یەك هەڵوێستە؟
ــ راستە، بەڵام ئەزهەر دەست ناخاتە نێو سیاسەتەوە، سیاسیەكان بریتین لە ئیخوان، جەماعەتی ئیسلامی، سەلەفیەكان، ئێستاش سۆفییەكان هاتوونەتە نێوسیاسەتەوە و راستەوخۆ كاری سیاسی دەكەن و تێكەڵێكن لە پیاوی ئایینی و كادری حزبە سیاسییەكان.
* بۆچی ئیسلامییەكان لە ناوچە دوورە دەستەكان و لەنێو كەسانی نەخوێندەوار هەژموونیان زۆرە؟
ــ وەك ئەمانە بە ئاسانی هەڵدەخەڵەتێنرێن و پیاوی ئایینی بە ئاسانی دەیانخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە، تا ئێستاش لە وڵاتانی ئێمە پیاوی ئایینی بوونێكی بەهێزی هەیە، بەڵام لەسەردەمی جەمال عەبدولناصر پیاوی ئایینی بوون و كاریگەری نەبوو بەو شێوەیە، بەڵكو كەسانی رۆشنبیر و مەدەنی و هونەرمەند گرنگییان هەبوو، هەروەها ئەو حزبەی لە گوتاری خۆیدا پێداویست و ئازارەكانی گەل لەبەرچاو دەگرت وئامانجی سەرەكیان پیشخستن و پەرەپێدانی وڵات و خۆشتر كردنی گوزەرانی خەڵك ورووبەڕووبوونەوەی ئیسرائیل بێت، چەند مەفهومێكی پێشكەوتوخواز و شارستانی پێوەر بوون، كاتێك ئیسلامییەكان سەركەوتن مەفهومیان تەنیا باسی رۆژی قیامەت و سزای قەبرو حەلاڵ و حەرام و ڕیش و تێكەڵ نەبوونی ئافرەت و پیاو بوو و هەموو شەرەفی گەردوون بەسترایەوە بە ئافرەت و پەردەی كچێنیەوە، لە كۆمەڵگایەك ئەگەر پرۆژەی نیشتمانی بوونی هەبوو بۆ پێشكەوتن و پیشەسازی و شارستانیەت و گرنگیدان بە كێشە ستراتیژیەكانی وەك فەلەستین و كێشەی كوردەكان و هەمیشە بەبیر خەڵك بهێنرێنەوە ئەو كات خەڵك زۆر گرنگی بەو شتانە نادات كە پیاوی ئایینی دەیەوێ مێشكیان پێ پڕ بكاتەوە وەك سزای مردن و حەلاڵ و حەرام، ئەمانەش بە وشیار كردنەوەی خەڵك و ئاشنا كردنیان بەم كێشانە و چۆنیەتی پەرەپێدان و پێشخستنی وڵات بەتایبەتی لەناوچە گوندنشینەكان و ئەوانەی رێژەی نەزانین و نەخوێندەواریان زۆرە ئەگەری ئیستیغلال كردنیان زیاترە لەلایەن ئیسلامەوییەكانەوە جا بۆ وروژاندنی فیتنەی تائیفی بێت یان بۆ دوورخستنەوەیان لە كۆمەڵگای مەدەنی و بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان لە ژیان و ئازادیدا.
* لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ناوچەیەك هەیە پێی دەڵێن (هەرێمی كوردستان) كە لە ساڵی 1991 كورد خۆیان لەو ناوچەیە بەڕێوە دەبەن و هەنگاوی زۆریان ناوە بەرەو دیموكراسیەت و ژیانی پەرلەمانی فرە حزبی و دەنگدانی ئازاد، وەك رۆژنامەنووسێك چۆن دەڕوانیتە ئەم تاقیكردنەوە دەگمەنە لەو ناوچەیەدا؟
ــ من دەڵێم ناسیۆنالیستە عەرەبەكان كە خۆیشم یەكێكم لەوانە پێویستیان بە پێداچوونەوەیەكی گشتگیری كەلتوری و شارستانی و سیاسی هەیە بۆ پێوەندییان لەگەڵ نەتەوەی كورددا، واتە هەروەك چۆن عەرەب مافی خۆیانە بیر لە یەكێتی خۆیان بكەنەوە و بەدەروازەیەكی دادەنێن، یەكێتی بۆ پێشكەوتن و شێوازی جیاجیای هەیە لەنێوان یەكێتی تێكەڵ بوونەوە و یەكێتی ئابووری، بە هەمان شێوە دەبێ عەرەب بزانن كە كوردیش مافی خۆیەتی دەوڵەت و كێشەی خۆی هەبێت كە قوربانی بۆ دەدەن تاكو وجودیان هەبێت لەژێر خۆردا، ئەركی عەرەبەكان ئەوەیە پێداچوونەوەی حیسابات و هزری خۆیان بكەن بۆ ئەوەی ئیعتیراف بكەن بەوەی هەڵەیەك ڕوویداوە لەم مامەڵە كردنە لەگەڵ كێشەی كورد و واسەیری كورد بكەن وەك ئیزافەیەكی شارستانی لە یەك چوارچێوەدا جا جوگرافی بێت یان ئیسلامییەكی رۆشنگەر، بێگومان كۆسپ دەبێت لە ئاست ئەم كرانەوەیەی بیركردنەوانەدا، بەڵام ئێمە بیرۆكەكە دەخەینە روو و خۆمان بە ئاستەنگەكانەوە نابەستینەوە، چونكە ئەگەر باس لە دیموكراسیەت بكەیت و خۆت بە كۆمەڵگایەكی داخراو ببەستیەوە كەواتە پشتیوانی لە دیموكراسی ناكەیت، پێویستە ئیعتیراف بە دیموكراتیەت بكەیت و هەوڵ بدەیت بۆ نەهێشتنی ئەو كۆسپانەی دێنە سەر رێگات.
لەسەر هەموو رۆشنبیرێكی عەرەب پێویستە بڵێت كورد میللەت و نەتەوەیەكە و مافی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت، كۆسپی سەرەكی ئەوەیە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یەكێتی خاكی توركیا و عێراق و سووریا و ئێران دەخاتە مەترسییەوە، من باسم لەو هاوسەنگییە كردووە لەنێوان مافی كورد بۆ بوونی دەوڵەتی خۆیان و یەكێتی ئەم وڵاتانە، مەبەستم جیابوونەوە و تێكدانی یەكێتی ئەم وڵاتانە نییە، بەڵكو با كورد دەوڵەتی خۆیان هەبێت كە كراوە بێت لەگەڵ ئەم وڵاتانە و مامەڵەیان لەگەڵدا بكات بە گیانی برایەتی و بەرژەوەندی، زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی هەن سازش لەسەر زۆر شت دەكەن لەپێناو بەرژەوەندی گەلەكانیان، پێویستە كوردەكان كە ژمارەیان زیاتر لە 40 ملیۆن كەس دەبێت شێوەیەك بۆ دەوڵەتی خۆیان دیاری بكەن لە مامەڵە كردنیان لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی لەسەریان دابەش بوون ..
* گەلی كورد سیستمی دیموكراسی و ژیانی پەرلەمانی و فرە ئایینی و سیاسی هەڵبژاردووەو پابەندە بە ئایینی ئیسلامییەوە، جاران دەیانوت تەنیا ئیسرائیل لەو ناوچەیە دیموكراتییە، بەڵام ئێستا كوردستان رێچكەی دیموكراتیەت و پێكەوەژیان و ئازادی هەڵبژاردنی گرتووە، ئایا بۆ موسڵمانان باشتر نییە ئاماژە بەهەرێمی كوردستان بكەن؟
ــ دەتوانم بڵێم كوردەكان لەبەردەم دەرفەتێكدان لەسەر ئاستی ناوخۆ و ئیقلیمی بەو مانایەی هەرچەند بوونی دیموكراسی قوڵتر ببێتەوە لەهەر كیانێكی كوردی دەبێتە نموونەیەك لە ناوچەكە و چاوی لێدەكرێت، لەلایەنی یەكەمەوە دەتوانم ئەگەری پێكەوە ژیان لەنێوان ئیسلام و دیموكراسییەت ببینم ئەمەش زۆر گرنگە، چونكە زۆر لە هێزە ئیسلامەوییەكان لە دیموكراسییەت نزیك نابنەوە و بە نەریتێكی ڕۆژئاوایی دادەنێن لە هەمان كاتتدا داوای شەریعەتی ئیسلامی دەكەن كەچی لە راستیدا هەردووكیان دروستكراوی مرۆڤن، لەلایەكی دیكەوە تەوافوقی كورد لەگەڵ دیموكراتیەت وا لە ئەگەری دیموكراتیەتی كورد دەكات كاریگەری هەبێت و ببێتە نموونەیەك بۆ ئەو هێزانەی لە دەوروبەری هەن واتە پێویستە لە عێراق و توركیا و سوریاو ئێران تەقلیدی دیموكراتیەتی كوردی بكەن، بەم پێیە كیانی كوردی بوونی خۆی دەپارێزێت بەوەی كە نموونەیەكە بۆ گەلان وەك گەلی عێراق كە دەبینین لەژێر ناوی دیموكراتیەتدا مەزهەبیەت بوونی هەیە لەرێگای سندوقی دەنگدان و زۆرینەوە ئەمە خاڵی یەكەم، خاڵی دووەم ئەم دیموكراسیەتە زۆرینەیە كە رێگای بە بوونی حزبی مەزهەبی و تائیفی داوە لە عێراق وای لە دەوڵەتێكی وەك ئێران كردووە كە چارەنووسی عێراق دیاری بكات بە هەمان شێوە توركیا و وڵاتانی كەنداویش كاریگەریی خۆیان هەیە ئەمەش كارێكی عەبەسیە و لەژێر ناوی دیموكراسییەت و فرەیی لەنێو عێراق دوای رووخانی سەدام وایكردووە كە ئەم وڵاتە سەربەخۆیی خۆی لە دەست بدات، ئێوە پێویستیتان بەوەیە كە عێراقییەكان تەقلیدی ئەزموونی كوردستان بكەن فرەیی سیاسی و ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی، ئازادی، سەروەری هەبن و واتە لە دەرەوەی هەرێم نە توركیا ونە ئەمریكا و نەئیسرائیل تۆ نەجووڵێنن، بەڵكو تەنیا لەگەڵ بەرژەوەندیەكانی گەلی كورد بجووڵێیت.
* ژیانی سەرۆك بارزانی بە چەند قۆناغێك تێپەڕیوە سەرەتا وەك پێشمەرگەیەك لەنێو كۆڕی خەبات، دواتر سەرۆكایەتی كردنی پارتی دیموكراتی كوردستان ئێستاش سەرۆكی هەرێمی كوردستان، وەك رۆژنامەنووسێك چۆن ئەمە هەڵدەسەنگێنی؟
ــ لە ساڵانی 1985-1986 سەرۆك بارزانیم بینیوەو هەر كاتێك بهاتایە بۆ دیمەشق سەردانیم دەكرد ئەوكات و ئێستاش رێز لەو سەركردەیە دەگرم كە بەرژەوەندی گەلەكەی زۆر بەلاوە گرنگە.
من ناتوانم هەستی خۆم بشارمەوە ئەگەر لە روانگەی سۆزەوە بێت، من ئەوم خۆش دەوێت و ڕێزی دەگرم لەو كاتەوەی چاوم پێی دەكەوێ بەر لە 27 ساڵ لە سووریا، بەڵام ئەمە یەكەمین جارە وەك سەرۆكی هەرێم دەیبینم لە هەولێر، یەك شتی زۆر نموونەیی لە كەسایەتی سەرۆك بارزانیدا هەیە كە گرنگە ئەویش (رەوشت)ە ئەمەش زۆر گرنگە چاوت بە كەسێك بكەوێت لەو ئاستە بەرزە بێت لەرووی ڕەوشت وتەوازوعەوە، لە نموونەی رەوشت بەرزیشی ڕاستگۆیی و ئیستیقامە ئەم رەوشتانەش سەرەكین بۆ هەڵبژاردنی كەسێك بۆ سەركردایەتی كردن جا خۆی دەستپێشخەر بوو بێت یان خەڵك هەڵیانبژاردبێت بۆ ئەم پۆستە، من هەمیشە دەڵێم پێویستە سەركردە عەرەبەكان بخرێنە بەردەم تاقیكردنەوەی دەروونی و تەندروستی و عەقڵی تاكو بتوانین بزانین چەند شیاوە بۆ ئەم كارە، كەواتە تاقیكردنەوە كارێكی سەرەكییە بۆ دیموكراتیەت بۆ ئەوەی دڵنیا بین لە رەفتاری وشیاوێتی ئەو كەسە بۆ ئەوەی حوكم بكات، ئەگەر كەسێك رەفتاری نەرم و راستگۆ و موستەقیم بێت و گرنگی بە خەڵك بدات و ئاشتەواییان لەگەڵدا بكات و ئیعتیراف بە ئازادییەكان و بەرامبەر بكات، دەمەوێ ئەوەش بڵێم كە یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی دیموكراسیەت وگواستنەوەی دەسەڵات لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی تر بریتییە لە ئاشتەوایی و راشكاوی، شا حەسەنی دووەم لە مەغریب ئەم كارەی كرد، بە ڕاشكاوی قسەی لەگەڵ كردن كە هەندێك لە دەسەڵاتداران تاوانیان ئەنجامداون ئینجا ئاشتەوایی كرد لەگەڵ میللەتەكەی و قەرەبووی كردنەوە، بە هەمان شێوە لە باشووری ئەفریقیا ئاشتەوایی كرا لەنێوان سپی پێست و رەش پێستەكان ئینجا قەرەبووكرانەوەو بەشداری كردنیش لە پرۆسەی سیاسیدا زیاتر بوو.
بەڵام سەرۆك بارزانی راستەوخۆ دوای راپەڕینی 1991 ئاشتەوایی ڕاگەیاند ئەمەش بناغەیەكی بۆ حاڵەتی سەقامگیری دانا لە كۆمەڵگای كوردستانیدا، مەبەستم تەنیا ئاشتەوایی نییە لەگەڵ سەرۆك تاڵەبانی، بەڵكو مەبەستم ئاشتەواییە تەنانەت لەگەڵ ئەوانەی هاوكاری رژێمی سەدامیان دەكرد، دوو ئەگەر یان دەبێ بەكوشتن و چەوسانەوە رووبەڕوویان ببیتەوە و هەندێك برین جێدەهێڵی كە ساڕێژ بوونیان زەحمەتە، یان دەبێ ئاشتەوایی بكەیت و ئەگەر برینێكیش هەبێت ئەوا بە ئاسانی ساڕێژ دەبێتەوە ئەویش بە ئاشتەوایی كە پێشەكییەكی باشە لە هەولێرەوە دەستیپێكردو بوو بە نموونەیەكی باش بۆ ناوچەكە، ئەمەش بەشێكە لە كەسایەتی سەرۆك بارزانی.
تۆ دەرفەت لەبەردەم هەموو لایەك دەكەیتەوە كە رێگای سەقامگیری بە ڕێزگرتن لە ڕای بەرامبەرداو بە بوونی ئەودا تێپەڕێت، بەمەش قوتابخانەیەك بۆ خەڵك دادەمەزرێنی و قەناعەتیان پێدەكەی ئیعتیراف كردن بە بەرامبەر و ڕێزگرتن لەبەرامبەر و دیموكراسی ناوونیشانە سەرەكیەكانی بونیادنانی هەر كۆمەڵگایەكن، لەجیاتی ئەوەی بیر لە كوشتن و بڕین و شەڕی هۆزی و خێڵەكی و تۆڵەسەندنەوە بكەیتەوە، كاتێك ئەمانە پشتگوێ دەخەی بەردی بناغەی یەكێتییەكی نیشتمانی پتەوو سەقامگیر كە دەرگا لەبەردەم ئازادی دەكاتەوە دادەنێی.
* دوا وتەت؟
ــ یەكەم جارە دێمە كوردستان و پەنا بەخوا سەردانی دیكەشی بەدواوە دێت و زۆریش خۆشحاڵم كە بونیادنانەوە لە هەموو لایەكەوە هەیەو لە وەرشەیەك دەچێت و ئەندازیارێكی وردبین و لێهاتوو و موحەنەك بەڕێوەی دەبات ئەویش مسعود