گۆڤاری گوڵان رەنگە ئەگەر سەدان جار كاری لەسەر دەستەبەركردنی مافەكانی كەسانی خاوەن پێداویستیی تايبەت نەكردبێت، ئەوا دەیان جار باسی كێشە و ئاریشەكانی ئەو توێژە ئازیزەی كۆمەڵگەی كردووە و لایەنی پەیوەندیداری لێ ئاگادار كردووەتەوە، بەڵام نەك هەر ئەو گرفتە كۆمەڵایەتییە، بگرە هەموو زانستی كۆمەڵایەتی نیازی بە دووپاتكردنەوەی هۆكار و ڕێكارەكانی چارەسەری گرفتەكان هەیە، هەتا بكارین، كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو بونیاد بنێین، بۆیە جارێكی دی لەم راپۆرتەدا هاووڵاتیانی خاوەن پێداویستیی تايبەتمان بەسەر كردەوە، هەتا ببینەوە بە پردی گەیاندنی خواست و داواكارییەكانیان بە لایەنی پەیوەندیدار و تاكی كۆمەڵگەی خۆشمان پتر هان بدەین كە زیاتر گرنگییان پێ بدەن.

بەپێی دوایین ئامارەكان، ژمارەی كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت لە هەرێمی كوردستان دەگاتە نزیكەی 104 هەزار كەس، ئەمەش دەكاتە 2%ی هەموو دانیشتووان. ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان بە یاسا مافی كەمئەندامان و خاوەن پێداویستیی تایبەت پارێزراوە، بەڵام هەر كام لەوان بەدەست دەیان گرفتی لابەلاوە دەناڵێنن و باسی ئەوە دەكەن كە هێشتا كەلتوور و نەبوونی هوشیاریی تاك، گورزی گورچكبڕ دەسرەوێنێتە رۆحی كەمئەندامان، بۆیە داوای ئاوڕدانەوەی جددی و هاریكاری زیاتر لە حكومەت و هاووڵاتیان دەكەن.
هێور عەلی گەنجێكی خاوەن پێداویستیی تایبەتە و وەك خۆی باسی كرد، بەهۆی دەرزی لێدانەوە لە كاتی منداڵی قاچەكانی پەكیان كەوتووە، سەبارەت بە ئاریشەكانی رۆژانەی خۆیشی دەڵێت: «ئێمە چینێكین لە هەموو روویەكەوە لە نێو كۆمەڵگە پەراوێز خراوین، تەنانەت بۆ لایەنی خوێندنیش مافمان پێشێل كراوە، لە ناوەندەكانی خوێندن هیچ جۆرە ئاسانكارییەك بەدی ناكەین، بگرە كەمئەندام هەیە، دوای ئەو هەموو ماندووبونە زۆرەی تا گەیشتووە بەم ئاستەی خوێندن، واز لە خوێندن دەهێنێت، دوای تەواوكردنی زانكۆش ئەوا دووبارە ئەو ستەمە لەسەر ئێمەی خاوەن پێداویستی زیاتر دەبێت، بە هۆی جیاوازبوونمانەوە، بۆیە نە لەلایەن حكومەتەوە دادەمەزرێین و نە لەلایەن كۆمپانیا ئەهلییەكانەوە وەك فەرمانبەر وەردەگیرێین.»
تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی یاسایی و پاراستنی مافی مروڤ، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «مافەكانی مرۆڤ بە گەڕانەوە بۆ سەرجەم بەڵگە نێودەوڵەتییەكان و جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤ و هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان و مافە كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ئابوورییەكان بە شێوەیەكی یەكسان ئاماژە بە مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ دەكات، بە شێوەیەك كە بەها و كەرامەتی مرۆڤی تێدا پارێزراو بێت، وەكو بنەمایەك بۆ دادپەروەری و ئازادی لە كۆمەڵگەدا، لەم روانگەیەوە كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت (كەمئەندامان) بە هەمان شێوەی مرۆڤێكی ئاسایی پێویستە
كە سەرجەم مافەكانیان بۆ دابین بكرێت و فەزایان بۆ خۆش بكرێت، تاكو مافەكانیان بەرجەستە بكەن و بەشداری و رۆڵی كارایان لە كاروبارە گشتییەكانی دەوڵەتدا هەبێت، نەبوونی ئەندامێك، یان چەند ئەندامێكی لەشی مرۆڤ نابێتە هۆی دروستبوونی ئاستەنگ لە بەردەم یەكسانی لە ماف و ئەركدا، هەر جیاكارییەك لە مافی ئەم بەشەی كۆمەڵگە بە پێشێلكاری دادەنرێت. بۆیە گرنگە كە سیاسەت و ستراتیژیەتێكی تایبەت لەسەر بنەمای دۆكیۆمێنتە نێودەوڵەتییەكان لەلایەن دەوڵەتەوە ئامادە بكرێت، بۆ رەخساندنی دەرفەتی كارو باشتركردنی ژیانیان و فەراهەمكردنی پێویستیەكانیان لەسەر بنەمای جۆری یەكسان و هەروەها جۆر و تایبەتمەندیی هەر كەسێكی كەمئەندامیش لەبەر چاو بگیرێت.» گوتیشی: «دابینكردنی ژینگەیەكی لەبار و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی پێویست و تەرخانكردنی بودجەی پێویست بۆ كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت ئەركی دەوڵەتە و دەبێت هەر لە سەرەتاوە هەوڵ بدرێت، ژینگەی خوێندن كە مافێكی سەرەكییە بۆ منداڵانی خاوەن پێداویستیی تایبەت فەراهەم بكرێت، چونكە جیا لە رێككەوتننامەی تایبەت بە كەسانی كەمئەندام، رێككەوتننامەی مافەكانی منداڵیش ئاماژەی پێ كردووە و لایەنی تەندروستی و خزمەتگوزاری بە هەمان شێوە كە لە بەڵگە نێودەوڵەتییەكاندا جەختی لێ دەكرێتەوە، ئەركی دەوڵەتە كە گرنگی پێ بدات، لە بەر ئەوەی ئەو كەسانە زیاتر و رەنگە دوو هێندەی خەڵكی ئاسایی پێویستییان بەو دوو لایەنە گرنگە هەیە.» ئەوەشی خستەڕوو كە كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی (2006) رێككەوتننامەیەكی دەرچوواندووە و ساڵی (2008) چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە و تا ئێستا نزیكەی (159) دەوڵەت پەسەندیان كردووە، بە گوێرەی رێككەوتننامەكەش پێویستە دەوڵەتانی ئەندام، گەرەنتیی سەرجەم مافەكانی مرۆڤ بۆ كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت بكەن. بە پشتبەستن بە دەوڵەتی عێراق بۆ ئەم رێككەوتننامەیە، پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2011)ی دەركرد، كە تایبەتە بە ماف و ئیمتیازاتی كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت، بەڵام لەگەڵ بوونی یاساكە، تا ئێستاش پێشێلكاریی بەرچاو لەسەر مافەكانی كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت هەیە، لە هەموو لایەنێكەوە و ناتوانین بڵێین كە مافەكانی مرۆڤ هەر بە شێوەی یاسا نێودەوڵەتییەكان بۆ ئەم كەسانە دابین كراوە، چ جای ئەوەی كە یاساكەش بەراورد بە گۆڕانكارییەكان پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە.»
ماجید خەلیل مامۆستاي زانكۆ، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «بە هەموو پێوەرێكی مرۆڤانە و رەوایانە پێویستە و ئەركمانە چانسی ژیانێكی نۆڕماڵ و شایستە بۆ كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت دابین بكەین. « هاوكات دەڵێت: «كەسانی خاوەن پێداویستیی تایبەت بە درێژایی مێژوو سەلماندوویانە كە كەشێكی بەهارین بۆ سەوزبوونی بەهرە و باوەڕبەخۆبوون، كە ڕەگەزێكی سەرەكیی جوانكردنی مانای ژیانە لە داهێنان و هونەر و ئەندێشەدا.» گوتیشی: «تا دوای جەنگی دووەمی جیهانی هیچ ئاوڕێكی جددی لە جەستەی مرۆڤیكی كەمئەندام نەداراوەتەوە، پاش ئەوەش بەكاوەخۆ و لەگەڵ بەرەوپێشچوونی مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتیدا، ئەوانیش لە وڵاتانی خۆرئاواوە خەمی مرۆڤانەیان بۆ هاتە بوون. ئەوڕۆ سیستەمەكانی سەردەم، رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ سایەیەكی سەر مافەكانی مرۆڤی كەمئەندامن، وەلێ لە وڵاتانی جیهانی سێ و تازە پێگەیشتوودا، هێشتا پێكهاتە ئیتنی و ئایینییەكان مرۆڤی تەندروستیش وەك كەمئەندامان دەخەنە پەراوێزی مرۆڤبوونەوە. لێرەیش ئەو وڵاتانەی كە دیكتاتۆرییەت و تۆتالیتارو فاشیزم و رادیكاڵییەتی ئایین دەیانجووڵێنێ، هێشتا ژیان بە كامی كەمئەندام ناسووڕێ. هێشتا لە هیچ پێوەرێكی ئەندازەیی، هیچ تەكنەلۆژیایەكی سەردەم، هیج تەرفیهیات و پارك و گەشەیەكی بازاڕدا، بوار بۆ كەمئەندام نەكراوەتەوە، كەمئەندام مەرجی كرێكار و خاوەنكاری تیا نییە، هێشتا كەلتوور گورزی گورچكبڕ دەسرەوێنێتە رۆحی كەمئەندام. بۆ تێپەڕاندنی ئەو یاسا و نەریتانە، بەڵام هۆشیاریی تاك، پەروەردە، پەیامی سیستەمەكان و یاساكانی پەرلەمان و ویژدان، سەنگی مەحەكی تێپەڕاندنی ئەو دۆخەن كە خاوەن پێداویستیی تایبەتیان پەراوێز خستووە.»
د. نادیە تەلعەت، مامۆستای زانكۆیە و هێما بۆ ئەوە دەكات كە «خاوەن پێداویستیی تایبەت بە پێناسەی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی، ئەو مروڤانەن كە لەبەر ناتەواویی باری جەستەیان، یان بیركردنەوە، یان نەبوونی هەستێك لە هەستەكانیان كە دەبێتە رێگر لە بەشداریكردنی كارای رۆژانەیان و چالاكییان كەمتر دەبێت. كەم ئەندامێتی مروڤ دابەش دەبێت بۆ چەند جۆرێك لەوانە كەم ئەندامێتی جەستەیی، كەم ئەندامێتی لەدەستدانی هەستەكانی مروڤ، كەم ئەندامێتی عەقڵی، هەر جۆرێك لەم جۆرانە ئەگەری تووشبوونیان، یان لە زگماكی یان لە كاتی بەسەربردنی روژگاری تەمەن تووشی مروڤ دەبێت، واتە دەكرێت منداڵ و گەنج و پیر رووبەڕووی یەكێك لە جۆرەكانی كەمئەندامی ببنەوە، بۆیە پێویستە بۆ هەر تەمەن و حاڵەتێكی كەمئەندامی لەلایەن خێزان و كۆمەڵگە و دەوڵەتەوە مامەڵەی تایبەتیان لەگەڵدا بكرێت، ئەگەرچی بوونی خاون پێداویستیی تایبەت لە هەر ماڵێك، ئەركی ئەو خێزانە زۆر قورس دەكات و تێكڕای ئەندامانی خێزان باجی ئەو ئەركە قورسە دەدەن.» ئەو رێگایانەشی بۆ هاوكاریی خاوەن پێدوایستیی تایبەت دەستنیشان كرد:
١-دابینكردن و پڕكردنەوەی پێداویستیی ماددی.
٢- دابینكردنی شوێنی تایبەت بۆ خوێندن و هەموو پێداویستییەكانی بەدەستهێنانی بڕوانامە.
٣-دابینكردنی شوێنی چاودێریی تایبەت و نەخۆشخانە و دەرمانی پێویست.
٤- ئاسانكردنی هاتووچۆی رۆژانە، لەوانە ئۆتۆمبێلی تایبەت.
٥-پشتگیریی ماددی و مەعنەویی خێزانەكان، تا بتوانن پێداویستی منداڵە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكەیان فەراهەم بكەن.
6 پاراستنی مافی كەمئەندامان و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لە نێو كۆمەڵگە بە مەبەستی رێزگرتنی ئەو توێژە و نەبنە هۆی برینداركردنی هەستیان.
7. دامەزراندنیان و دۆزینەوەی هەلی كار بۆ ئەوانەی توانای كاركردنیان هەیە، تاوەكو چیدیكە بەسەر خێزانەكانیانەوە نەبنە بارگرانی.