لە هەموو وڵاتان سیستەمی پەروەردە و فێركردن رەوتی كۆمەڵگە دەگۆڕێت و وەزارەتی پەروەردە دامەزراوەیەكە بۆ وەبەرهێنانی تاكی كارامە و بەتوانا بۆ كۆمەڵگە و زۆر جاریش پێداگری لەسەر ئەوە كراوە كە پێشكەوتنی هەر وڵاتێك لە پەروەردەوە دەست پێ دەكات. هەر بۆیە لێردا دەپرسین: ئایا سیستەمی پەروەردەی هەرێمی كوردستان تا چەند لە گۆڕینی رەوتی كۆمەڵگە رۆڵی ئەرێنی هەبووە و تا چەند رەنگدانەوەیەكی باشی لە سەر خێزان دروست كردووە؟ چۆن دەتوانین گۆڕانكاریی ئەرێنی بكەینە پڕۆسەیەكی سیستەماتیك كە تەواوی جومگەكانی كۆمەڵگە بگرێتەوە و پەروەردە توانای وەبەرهێنانێكی ئەرێنی و بەرچاوی مرۆیی هەبێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتە گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

ڤیان مەحموود زامدار، بەڕێوەبەری پێشكەوتوو لە وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، رایوایە: «ناتوانین بە شێوەیەكی رەها باس لە رۆڵی پەروەردە بكەین لەسەر گۆڕینی تاك لە كوردستان. چونكە بە شێوەیەكی گشتی تێڕوانینی تاكی كوردستانی و دونیابینییەكانی گۆڕانكاریی ئەوتۆیان بەسەردا نەهاتووە. ئەمە جگە لەوەی كە پەروەردە ناكرێت وەكو كایەیەكی هەڵواسراو سەیر بكرێت لە كۆمەڵگەدا. پەروەردە لە باشترین حاڵەتدا، بەشێكی زیندووە لە كۆی ئەو هێزانەی بەرهەمهێنەری گۆڕانكارین. پڕۆسەی گۆڕانی كۆمەڵگەش پڕۆسەیەكی گشتگیری بەردوامە. ئێمە دڵنیا نین لەوەی سیستەمی پەروەردە لە هەرێمی كوردستان بەپێی پێوەرە سەردەمییەكان دەڕوات. ئەمە لەلایەكەوە، لەلایەكی دیكەشەوە، كۆی ئەو هێزانەی كاران لە فۆڕمەلەكردنی تاك، زۆربەیان تاوەكو ئێستا مۆركی دژایەتیی پڕۆسەی لیبڕالیزەكردنی دیموكراسییانەی كۆمەڵگەیان هەر پێوە ماوە. بەو مانایەی، لەناو كۆمەڵگەدا، پەروەردە ناتوانێت بە تەنیا گۆڕانكاری بەرهەم بێنێت، تاوەكو گۆڕانكاری نەبێتە پڕۆسەیەكی سیستەماتیك كە تەواوی كایەكانی دیكە بگرێتەوە، هەر لە دابونەریت و دۆگماكان و تیۆلۆژیاوە، تاوەكو ئابووریی تاك و مافەكانی مرۆڤ و بواری یەكسانیی جێندەری و .. هتد.»
محەمەد تۆفیق بالیسانی سەرپەرشتیاری پسپۆڕی لە یەكەی سەرپەرشتیی ئامادەیی و پیشەیی سەنتەری هەولێر، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بە رای من سیستەمی پەروەردە ئەو رۆڵە بەرچاوەی نەبووە، بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی كوردی لە ئاستێكی باشدا بێت و رەنگدانەوەیەكی باشی لە سەر خێزان و كۆمەڵگە بەگشتی هەبێت، بەپێی لێكۆڵینەوەكان و هەڵسەنگاندنی ساڵانە، ساڵی 2013 وەزەراتی پەروەردە یەكێك بوو لە وەزارەتە خراپەكانی حكومەتی هەرێم، بەڵام لە ئێستادا هەنگاوی باشی بۆ بەرەوپێشەوەچوون ناوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە ئاستی داخوازیی پەروەردەكاران و كۆمەڵگە بە گشتی نییە، ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگەی كوردی بونیادێكی مەزن و پێشكەوتوو بە خۆیەوە ببینێت، دەبێت لە قوتابخانەكانەوە دەست پێ بكەین، ئەویش بەو هەنگاوانەی خوارەوە :-
1. حكومەت زۆرترین بڕی بودجە بۆ وەزارەتی پەروەردە دابین بكات، هەروەكو وڵاتان كە لە 23% كەمتر نەبێت، لەم رێگەیەوە كەسانی شارەزاو لێهاتوو و دەست پاك و زیاتر لێهاتوویی و شارەزایی لە كەسایەتی ببیندرێ، وەك لێژنەیەك لە وەزارەت كار بكەن و سانسۆرێكی بەهێز بخەنە سەر وردەكارییەكانی سەرفكردنی پارە، لە هەر شوێنێك كەسانێكی لاواز و مشەخۆری كۆمەڵگە، لە سەر بەرژەوەندنی تاكەكەس كارەكانی ئەنجام دا، رووبەڕووی لێپرسینەوەیەكی توند ببێتەوە، ئەگەر ئەو كەسە سەر بە هەر فیكرە و ئایدیەك بێت، چاوپۆشی لێ نەكرێت.
2. وەزارەتی پەروەردە هەوڵ بدات زۆرترین بینای قوتابخانە دروست بكات، ئەوەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی قوتابی لە پۆلەكاندا، وەزارەت پلانی هەبێت و هەوڵ بدات لە قوتابخانەكان دوو دەوامی نەمێنێت، پلانەكانی لە دروست كردنی قوتابخانەكان درێژ خایەن بێت، تاوەكو لە داهاتوودا تووشی قەیرانی قوتابی زۆری نەبێتەوە.
3. گرنگیدان بە مامۆستایان و چارەسەركردنی گرفتەكانیان، سوودمەندبوونی مامۆستا بە خانوو، دابینكردنی دایەنگەی تایبەت بە مامۆستایان، نەبوونی كێشەوگرفتی هاتوچۆ، تاوەكو مامۆستایان بتوانن بەبێ هیچ كێشەیەكی دەروونی و لاوەكی ئەو ئەركەی لە سەرشانیانە بیگەیەنن بە قوتابیان، واتە ئەگەر هەر چین و توێژیكی كۆمەڵگە گرفتی هەبێت، نابێت مامۆستا لەو چینە بێت لە ناو گرفت ژیان بە سەر بەرێت، چونكە مامۆستا بونیادنەری كۆمەڵگەیە و پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگەیەكیش لە پەروەردەوە دەست پێ دەكات، هەروەها پێویستە مامۆستا ناچار نەبێت كاری دووەم ئەنجام بدات، واتە پێدانی مووچەی شایستە كە لەگەڵ بارودۆخ و گوزەرانی ئەم سەردەمە بگونجێت، گرنگە مووچەی مامۆستا بە بەراورد لە گەڵ مووچەی توێژەكانی دیكەی كۆمەڵگە زیاتر بێت، هەروەك چۆن ئەو سیستەمە لە وڵاتان پەیڕەو دەكرێت، لە وڵاتی ئەڵمانیا توێژەكانی دیكەی كۆمەڵگە وەك پزیشك و ئەندازیارو پارێزەر داوایان دەكرد مووچەكانیان لە بەرامبەر مووچەی مامۆستا بەرز بكرێتەوە، لە وەڵامدا ئەنجیلا میركل كە لە ساڵی 2013وە راوێژكاری ئەڵمانیایە گوتی: «چۆن هاوتاتان بكەم لەگەڵ كەسانێك كە ئێوەیان دروست كردووە؟» ئەمەیە لێكدانەوەی بیرو هزری كەسایەتییە بەناوبانگەكانی جیهان و نیوەی وڵاتانی ئەوروپا، كە ئابووریی وڵاتیان لە سەر دەستی ئەم خانمە پێشكەوت.
4. وەزارەتی پەروەردە ساڵانە خولی جۆراوجۆر بكاتەوە لە بوارە جیاجیاكان بۆ مامۆستایان بە شێوەیەكی تەوزیمی (ئیجباری) مامۆستایان بەشدار بن، لە دوای دەوام یان لە كاتی پشووەكاندا.
5. هەبوونی پڕۆگرامێكی سەردەمییانە كە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی جیهان بگونجێت، زوو زوو گۆڕانكاری لە پڕۆگرامەكان نەكەن، گۆڕانكارییەكانی كتێب بە كەسانی پسپۆڕ و شارەزا راسپێردرێت بۆ ئەوەی گۆڕانكاری و هەمواركردن لە كتێبەكان بكەن، پاش گۆڕینی كتێب بۆ جاری یەكەم ژمارەیەكی كەم لە كتێبەكان لە چاپ بدرێت، لە چەند قوتابخانەیەك تاقی بكرێتەوە، ئەگەر سەركەوتنی بە دەست هێنا، ئینجا ژمارەیەك بە گوێرەی پێویست و ژمارەی قوتابیان چاپ بكرێت.
6.دانانی بەڕێوەبەری بەتوانا و خەمخۆر و پسپۆڕ لە بواری كارگێڕی، رەوشت بەرز و دەست و داوێن پاك بێت، كە هونەری مامەڵەی لەگەڵ دەوروپشتی بەهێز بێت، ئارامگر و هێمن و لەسەرخۆ بێت، كەسایەتییەكی بەهێز و موگناتیسی هەبێت، نوێخوازی و خولقێنەریی پێوە دیار بێت، واتە بەڕێوەبەر دەبێت لێزان و دەروونزان و كۆمەڵناس و زانستخواز بێت، بەڕێوەبەر بنەمایەكی گرنگە بۆ سەركەوتنی قوتابخانەكان.»
رۆشنا محەمەد ئەمین، مامۆستایە لە زانكۆی سەلاحەدین و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «پەروەردە و فێركردن رەنگدانەوەیەكی كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە بەگشتی هەیە، هەر سیستەمی پەرەوەردەشە كە دەتوانێت كۆمەڵگەیەكی تەندروست بەرهەم بهێنێت، دیارە پەروەردە و فێركردنیش مافی سەرەتایی هەموو منداڵێكە، لە كاتێكدا لە سەرانسەری جیهاندا و بەپێی ئاماری یونسكۆی نەتەوە یەكگرتووەكان زیاتر لە 58 ملیۆن منداڵ بە هۆكاری جیاجیا لە خوێندن بێبەشن، لە راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا عێراق خراپترین ئاستی خوێندنی تێدایە، بەڵام بەخۆشحاڵییەوە ئەم راپۆرتە هەرێمی كوردستانی نەگرتۆتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی ئەوەی لە عێراقەوە نزیكین، بەركەوتەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆمان لەگەڵ سیستەمی پەروەردەی ئەم وڵاتەدا هەیە:» گوتیشی: «سیستەمی خوێندن و پەروەردە كردن رۆڵێكی ئەرێنی لە پێشكەوتنی رەوتی كۆمەڵگە هەیە، لەبەر ئەوە پێویستە گرنگیی زیاتر لەلایەن حكومەتەوە بەو سێكتەرە بدرێت، ئەو سێكتەرە كاریگەری لەسەر پاراستنی باری تەندروستیی منداڵ لە لایەنی جەستەیی و دەروونییەوە هەیە، كە هزر و فكر و بیركردنەوەی كارامەیی منداڵ و پێگەیاندنی نەوەكان بەشێوەیەكی زانستی و پێگەیاندنیان بۆ قۆناغی گەورەیی و ژیانی پیشەیی و خێزانیان مسۆگەر دەكات، بوونی كۆمەڵگەیەكی ساغڵەم و تەندروست دەرهاوێشتەی پەروەردەیەكی دروستە، بەپێچەوانەوە خراپیی سیستەمی پەروەردە و دابڕانی منداڵ لە خوێندن رەوتی كۆمەڵگە پەك دەخات، دابڕانی منداڵ لە خوێندن و كارپێكردنیان كەسایەتیی منداڵ دەكوژێت كە هەر لە منداڵییەوە دەخرێتە ژێر بارێكی قورس، كە نە لایەنی جەستەیی و نە لایەنی دەروونی بەرگەی ئەو بارە قورسە ناگرێت.»