خوێندنی كوردی لە ساڵی ٢٠٠٣ و دوای رووخانی رژێمی بەعس لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم دەستیپێكرد، پێش ئەوە وادەیە قەدەغە بوو، لەو كاتەوە هەشت هەزار مامۆستا لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بۆ بەڕێوەبردنی خوێندنی كوردی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم مووچەیان پێ دەدرێت. لە كەركووك هەر چوار پێكهاتەی كورد، عەرەب، توركمان و كریستیان بە زمانی خۆیان دەخوێنن و لە پەروەردە یەكەی تایبەت بە خۆیانیان هەیە. بەپێی ئامارێكی خوێندنی كوردی ساڵی پار لە كەركووك (9000) منداڵ لە خوێندنی كوردی بۆ ساڵی نوێی خوێندن تۆمار كران، لەكاتێكدا ساڵی پێشووتر لەهەمان كات (12000) منداڵ تۆمار كرابوون. پێش رووداوەكانی ١٦ی ئۆكتۆبەر، هەشت قوتابخانەی ناوەندی و دواناوەندی لەگەڵ ٣٨ قوتابخانەی سەرەتایی كوردی لە خورماتوو هەبوون، كە ٢٣ هەزار قوتابی سەرەتایی و چوار هەزار و ٦٠٠ قوتابی ناوەندی و ئامادەیی تیایاندا خوێندوویانە، بەڵام لەئێستادا ژمارەیەكی زۆریان داخراون و خەریكە خوێندنی كوردی لەناودەچێت.

رزگار سەعدوڵا كارگێڕی لیژنەی ناوچەی زانكۆ ـ كەركووك، بە گوڵانی راگەیاند: «خوێندنی كوردی لە شاری كەركووك لە دوای پرۆسەی رزگاركردنی شاری كەركووك لە دەست رژێمی بەعس تا راددەیەكی بەرچاو پەرەی سەند، هەرچی ساڵانی پێش رووداوەكانی خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەرە خوێندنی كوردی لە قوتابخانەكان و زانكۆ و پەیمانگاكان پێشكەوتنێكی زۆر باشی بە خۆیەوە بینیبوو، لە رووی خوێندن و ئاستی زانستی و داهێنانەوە، بەڵام بەداخەوە بەهۆی خیانەتی 1٦ی ئۆكتۆبەرەوە دۆخی قوتابیانی كورد و خوێندنی كوردی تا دێت بەرەو خەراپتر دەڕوات و مافی مامۆستا و قوتابیانی كورد پێشێل دەكرێت، بەتایبەتی لە زانكۆ و پەیمانگاكانی كەركووك، بە جۆرێك لە كاتی تاقیكردنەوەكانی كۆتایی ئەمساڵ لە كۆلێژەكانی زانكۆی كەركووك رێگری لە قوتابیانی خوێندنی كوردی كرا، كە وەڵامی تاقیكردنەوەكان بە زمانی كوردی بدەنەوە، كە مامۆستایانی عەرەب و توركمان بە ئاشكرا بە مامۆستا و قوتابییە كوردەكانیان دەوت، بۆتان نییە بە كوردی وەڵام بدەنەوە و زمانی كوردی بە هەموو شێوەیەك قەدەغەیە، هەروەها كار لەسەر ئەوە دەكرێت كە خوێندنی كوردی لە زانكۆ و پەیمانگەكان بە یەكجاری نەمێنێت و هەڵبوەشێندرێتەوە، كە ئەمەش بە هەزاران قوتابی لە خوێندن بێبەش دەكات.» گوتیشی: «سالانی پێش خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر زمانی كوردی و عەرەبی لە زانكۆ و پەیمانگەكان، هەر دووكیان زمانی فەرمی بوون.» جەختی لەوەش كردەوە كە «دۆخی خوێندنی كوردی لە قوتابخانەكان باشترە، بە هۆی ئەوەی كە مامۆستا و بەڕێوەبەرەكان كوردن، بەڵام هەر پێشێلكردنی مافی خوێندنی كوردی هەیە، بە جۆرێك لە كاتی تاقیكردنەوەكانی خولی یەكەمی كۆتایی ئەمساڵ لە قۆناغی شەشەمی ئامادەیی بەشی زانستی كە سەرجەم تاقیكردنەوەكان بە شێوەی وەزاری لە بەغداوە پرسیارەكان رەوانەی كەركووك دەكرێن، لە هەردوو مادەی (كیمیا و فیزیا) كە وەڵامدانەوەی پرسیارەكانی ئەم دوو مادەیە پێویستی بە بژمێر (الحاسبة) هەیە بە گوێرەی سیستەمی خوێندنی كوردی، بەڵام بەداخەوە بەكارهێنانی بژمێر (حاسبة) لە كاتی تاقیكردنەوەكانی (كیمیا و فیزیا) لە خولی یەكەمی تاقیكردنەوەكانی وەزاری (2018-2019) بە هەموو شێوەیەك قەدەغە كرا، كە ئەمەش كاریگەری زۆر خەراپی هەبوو لە سەر كەمیی نمرە و رێژەی دەرچوونی هەزاران قوتابی كورد لەو دوو بابەتە. ئەمانە و دەیان باری خەراپتر و گوشارەكان وای كردووە خانەوادە كوردەكان منداڵەكانیان بخەنەبەر خوێندنی عەرەبی و لە خوێندنی كوردی دووریان بخەنەوە، ئەمەش لە ئایندەدا كاریگەری نەرێنی و خەراپی لەسەر خوێندنی كوردی دەبێت.»
هۆشەنگ سابیر، مامۆستای خوێندنی كوردی لە شاری كەركووك، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دۆخی خوێندنی كوردی لە كەركووك وەك دۆخی شارەكە هەستیارە لەنێوان بەغدا و هەرێم و هەروەها لەنێوان سیستەم و پرۆگرامی هەرێم و شێوازی ئیدارە و تاقیكردنەوەو و شێوازی وەرگیران لە زانكۆكان و.. هتد. لە ئێستادا خوێندنی كوردی لە بەردەم فشارێكی زۆری حكومەتی مەركەزییە، وەكو (هاوكارینەكردن بە هەمان شێوەی خوێندنی عەرەبی و توركمانی، هەوڵدان بۆ بچووكردنەوە و بێ هیواكردنی خەڵك لە ناردنی منداڵەكانیان بۆ قوتابخانە كوردییەكان و دانەمەزراندنی مامۆستا بۆ خوێندنی كوردی. لەگەڵ ئەوەشدا ساڵانە لە تاقیكردنەوە و ئەنجام و رێژەی دەرچوون، خوێندنی كوردی هەر پێشەنگ بووە، چونكە خاوەنی كۆمەڵێك مامۆستا و فەرمانبەری دڵسۆزە كە سەرباری هەموو ئاستەنگەكان نەیانهێشت منداڵانی كورد بێبەش بن لە خوێندن بەزمانی دایك.» گوتیشی: «كێشە و بەربەستەكانی بەردەم خوێندنی كوردی زۆرن، وەك نەبوونی میلاك و پسپۆڕی پێویست و كەمی و خراپی بینای قوتابخانەكان و كەمبوونی پەرتووكی پێویست و دواجار كێشەی زمان لە زانكۆ .. هتد، كە پێویستیان بە پاڵپشتیی بەهێزی وەزارەتی پەروەردە و حكومەتی هەرێم هەیە، بۆ بەردەوامبوون لە پڕكردنەوەی كەموكورتییەكانی میلاكات و دەستنیشانكردنی رێژەیەكی دیار لە دامەزراندنی وەزارەتی پەروەردە بۆ كەركووك و دابینكردنی پەرتوك و پێداویستییەكانی خوێندن و چاودێریكردنی بەردەوام و نزیكی پرۆسەكە لە لایەن وەزارەت و دڵسۆزانی خوێندنی كوردی لەم شارە.»
ژاڵە كاكەیی چالانی كۆمەڵگەی مەدەنی و قوتابیی زانكۆیە لە شاری كەركووك و یەكێكە لەو هەزاران قوتابیەی كە دۆخی خوێندنی كوردی لە شارەكە نیگەرانی كردووە و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «دۆخی خوێندنی كوردی لە شاری كەركووك رۆژ لە دوای رۆژ روو لە خەراپبوونە بە هۆی پێشێلكردنی مافی خوێندنی كوردی و دۆخی داگیركاری شاری كەركووك، تا دێت رەوشی خوێندنی كوردی بە بارێكی ئێجگار دژوار تێپەڕ دەبێت، بەتایبەت لە ناوچەكانی دەوروبەری شاری كەركووك، بە نموونە لە (داقوق و دووبز)، ئەگەر قوتابخانەكانی ناوەند و گوندەكانی ئەو دوو قەزایە بەراورد بكەین بە پێش رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، ئەوا بە رێژەی زیاتر لە 50% گۆڕانكاریی نەرێنی بە خۆیەوە بینیوە، چەندین قوتابخانەی كوردی داخراون، بەشێكیان بە زۆرەملێ و بەشێكیان بە هۆی نەبوونی قوتابیی خوێندنی كوردی، هەروەها خێزانە كوردەكان لە ئێستادا بەهۆی خەراپیی دۆخی ئەمنی و ئاسایشی شاری كەركووك منداڵەكانیان لە قوتابخانەكانی كەركووكەوە دەگوازنەوە بۆ شارەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، ئەمەش كاریگەریی نەرێنی لەسەر دواڕۆژی خوێندنی كوردی دەبێت. هەروەها لە لایەكی ترەوە بە هۆی نەبوونی دامەزراندن و میلاك بۆ قوتابیانی كورد، ماوەی چەند ساڵێكە خانەوادە كوردەكان رۆڵەكانیان دەخەنە بەر خوێندنی عەرەبی، كە ئەمەش دیاردەیەكی ئێجگار خراپە و لە شارەكە بڵاو بووەتەوە».