تەعریب و راگواستن و ئەنفال و كیمیاباران، گەورەترین تاوانی دژی مرۆڤایەتین كە رژێمی بەعسی عێراق بە دەڕندانەترین شێوە لە دژی كوردستانییان پیادەی كردووە. لە شاڵاوەكانی ئەنفالدا ئافرەتان هەم بوونە قوربانی و هەم خاوەنی قوربانی بوون، ئێستا ئەوان هەزاران چیرۆكی ناخهەژێنیان لەناخدایە. هەریەكەو خاوەنی چیرۆكی خۆیەتی، كە بریتین لە سەردەمی رۆژانی تاڵی ژیانیان لە زیندانەكانی سەماوە و نوگرەسەلمان و تۆپزاوە، ئەو چیرۆكانەش پڕن لە ئازار و برسێتی و تینوویەتی و دەستدرێژیكردن بۆ سەر جەستە و دیمەنەكانی دابڕانی دایك و باوك لە منداڵەكانیان و براو خوشك و هاوسەرەكان لە یەكتری و جیاكردنەوەیان، وێڕای شەرمكردن و شاردنەوەی دەیان جۆری توندوتیژیی قێزەوەنی بەعسییەكان بەرامبەریان، لە ساڵهاتی ئەو تاوان و قوربانیدانەدا ژمارەیەك كەسایەتیی كوردمان سەبارەت بە رۆڵ و پێگەی ئافرەتانی ئەنفال دواندووە، كە بەمجۆرە راو سەرنجی خۆیان بۆ گوڵان خستەڕوو.

سەرەتا د. مەیادە نەجاڕ ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، سەبارەت بە یادی مەرگەساتی ئەنفال دەڵێت: «كاتێك ئێمە یادی كارەساتی ئەنفال دەكەینەوە، دەمانەوێت شرۆڤەیەك بۆ كارەساتێكی جەرگبڕ و تاوانێكی نامرۆڤانەی لەو شێوەیە بكەین، پێویستە سەرەتا رەهەندە كۆمەڵایەتییەكانی نێو ئەو پرۆسەیە باس بكەین، كە ئایا ئەو تاوانە چ رەهەندگەلێكی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، بەتایبەتی ئافرەتان كە دوو جار بوونە قوربانی، جارێك وەك هەموو تاكێكی كۆمەڵگە و جارێك وەك ئافرەت. لە كاتێكدا نزیكەی نیو سەدە بە سەر تاوانی دژی مرۆڤایەتیی «ئەنفال»ـی بەدناودا تێدەپەڕێت، بەداخەوە وڵاتانی جیهان تەنیا تەماشاكەرێكی ئاسایی بوون بۆ ئەم تاوانە پڕكارەساتبارە و هەتا ئەمڕۆش هیچ جۆرە هەنگاوێكی جددییان بۆ كەمكردنەوەی ئازارەكانی كەسوكاری ئەنفال و بەتایبەتی ئافرەتانیان نەناوە. ئەو ئافرەتانە لە ساڵی 1983 كە یەكەم پرۆسەی ئەنفالی بەدناو ئەنجام درا، تاوەكو ئەمڕۆش لەناو خێزانەكانیاندا هەم دایك و هەم باوك بوون بۆ منداڵەكانیان، ئەو ئافرەتانە لە دەرەوەی ماڵ وەكو پیاو كاریان كردووە و بژێوی ژیانی رۆژانەی منداڵەكانیان پەیدا كردووە، سەرباری هەموو ناخۆشییەكان و شەكەتی جەستەیی ئەشكەنجەی دەروونیشیان هەبووە، چونكە منداڵەكانیان لە ماڵەوە بە تەنیا بەجێهێشتووە، سەرباری زوڵم و زۆری بەعسییە دڕندەكان دژ بە ئافرەتە قارەمانەكان، بەڵام ئەو شێرەژنانەی قوربانیی ئەنفال رۆژێك لە رۆژان تەسلیمی نائومێدی نەبوون، بەڵكو بەردەوام بوون لە ژیانكردنی سەربەرزانە و پەروەردەكردنی منداڵەكانیان، كە خۆشبەختانە زۆربەی منداڵانی ئەنفال و منداڵانی ئەو دایكە خەباتكارانە ئێستا هەڵگری بڕوانامەی بەرزن. ئەو ئافرەتانە شایەنی گەورەترین و پیرۆزترین رێزن لەسەر ئاستی جیهان».
د. مەیادە نەجاڕ جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئافرەتان لە پرۆسەی ئەنفالدا گەورەترین قوربانییان پێشكەش كردووە، جگە لەوەی بەر شاڵاوەكانی ئەنفال كەوتوون و بەشێكیان گیانیان لەدەستداوە، بەشەكەی دیكەشیان كە ماونەتەوە لە یەك كاتدا هەم بوونە قوربانیی لە دەستدانی سەرپەرشتیاری خێزان و هەم بوونە قوربانیی پەیداكردنی بژێوی خێزانەكانیان، جگە لەوەی كە هەمیشە چاوەڕوان و چاو لە رێگەی گەڕانەوەی خۆشەویست و ئازیزانیان بوون.» گوتیشی: «بە راستی ئافرەتانی پاشماوەی ئەنفال نموونەی شێرەژنن لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، ئەوان هیچییان لە (جان دارك)ی فەرەنسییەكان كەمتر نییە كە سەرانسەری مێژووی ئەوروپا شانازی پێوە دەكات، ئافرەتانی پاشماوەی ئەنفال جێگەی شانازین بۆ هەموو تاكێكی كورد و شایەنی ئەوەن گەورەترین رێزیان لێ بگیرێت و گەورەترین خزمەت بكرێن، لەكاتێكدا بەداخەوە تاكو ئێستا حكومەتی عێراقی هیچ هەنگاوێكی بۆ قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری قوربانیانی ئەنفال نەناوە، هەرچەندە تا راددەیەك حكومەتی هەرێمی كوردستان رەوشی ژیانیانی بۆ مسۆگەر كردوون، بەڵام برینی ئەنفال تەنیا بە تێپەڕینی رۆژ و ساڵ و دابینكردنی خزمەتگوزاریی ماددی ساڕێژ نابێت، بەڵكوو كارێكە زۆر هەنگاوی لەوە زیاتری دەوێت و هیندە ئاسان نییە بتوانرێت قەرەبووی تەمەنێك لە هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی منداڵ و خێزان و چاوەڕوانی بۆ گەڕانەوەی ئازیزانیان بكرێت».
عارف روشدی راوێژكاری پارتی دیموكراتی كوردستان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە بۆچی ئافرەتان لە مەرگەساتی ئەنفالدا پشكی شێریان بەركەوتووە، بەمجۆرە هاتەئاخافتن: «بێگومان بەشی هەرە زۆری شەهیدانی ئەنفال ئافرەت بوون، ئەوانەشی زیندوو مانەوە قوربانی بوون و بارهەڵگری ئەزیەت و نەهامەتییەكانی دەرهاوێشتە كۆمەڵایەتییەكانی ئەنفالیش بوون.ئەوانەی رزگاریان بوو، ئەركی راپەڕاندنی خواستی ژیانی منداڵەكانیان گرتۆتەئەستو، لەوانەشە بەشێكیان ئەركی بەخێوكردنی كەسوكاری هاوسەرەكانیشیان لەئەستۆ گرتبێت، سەرەڕای ئەمەش، بەشێكی زۆری ئەو ئافرەتانە لە تەمەنی گەنجیدا بوون، بە هۆی بێسوراغبوون و ئەگەری مان و نەمانی هاوسەریان نەیانتوانیوە بیر لە ژیانێكی دیكە بكەنەوە، ئەوە سەرباری ئەوەی زۆربەیان تووشی نەخوشیی دەروونی بوون، بۆیە لە نەهامەتییەكانی گەلەكەماندا بەشی شێر بەر ئافرەتە سەرفرازەكانی ئێمە كەوتووە».
رۆشنا محەمەد ئەمین، مامۆستایە لە زانكۆی سەلاحەدین و هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە جینۆساید و وەك پسپۆڕێكی بواری جینۆساید سەبارەت بە تاوانەكانی ئەنفال دەڵێت: «لە جینۆسایدی گەلی كورد، نەك تەنیا ژن، بەڵكو پیاو و پیر و گەنج و منداڵیش بوونە قوربانی، بەڵام ژنان بۆ مەینەتیی ژیان ماونەتەوە و وەكو قوربانیی یەكەم هەژمار دەكرێن. بەداخەوە پیاوان ژمارەیەكی زۆر كەمیان مانەوە، ئەوەی مایەوە ژن و منداڵ بوون، تەنانەت لەكاتی شۆڕشەكانی كوردیش كاتێك پیشمەرگەكان پەنا و پاساریان گوندەكان بوون، لەو كاتەدا ژنان خزمەتی زۆری پێشمەرگەیان كردووە، ئەگەر باس لە ئێش و ئازاری ژنانی كەسوكاری ئەنفالكراوان بكەین، بەپێی بەدواداچوونەكانم لەسەر بارودۆخی ژنانی ئەنفال و كەسوكاری ئەنفالكراوان لەدوای تەواوبوونی پرۆسەی جینۆسایدی كورد، من سێ چەمك بە هەند وەردەگرم، لەوانە: زەرەر و زیانی كۆمەڵایەتی، ئابووری و تەندروستی. بۆ نموونە: پەرتەوازەیی خێزان كە دایك لە منداڵەكانی و هاوسەری جیاكرانەوە، لە زۆربەی حاڵەتەكان ئەو ژنە بەتەنیا دەمێنێتەوە، لەدوای گواستنەوەیان بۆ ئۆردوگا زۆرەملێیەكانیش لەلایەن رژێمی بەعسەوە، بەهەمان شێوە دەستبەسەر بوون و نەیانتوانی خێزانەكان یەك بگرنەوە، سەرباری ئەوەی بە هەموو شێوەیەك سووكایەتییان پێ دەكرا، تەنانەت لەدوای راپەڕینیش پەراوێز خران، ئەوەش خاڵێكی رەشە لە مێژووی گەلی كورد. ئەو ژنانە بۆ پەیداكردنی بژیوی خۆیان و منداڵەكانیان دەستیاندایە كاری قورس كە وەكو ئافرەت لەگەڵ پێگەی كۆمەڵایەتییان نەدەگونجا، بۆیە دەموچاوی خۆیان دەپێچا و كرێكارییان دەكرد، یان لە كێڵگەكان كاری زۆریان بەپارەیەكی زۆر كەم دەكرد، بۆ نموونە یەك كیلۆ گەنمیان لە بری كارەكەیان وەردەگرت. بۆ ماوەی 14 ساڵ مووچەیان نەبوو، تەنیا پشتیان بە داهاتی كارەكانیان دەبەست، ئەوان بوونە هەژارترین چینی كۆمەڵگە، ئەو مووچەیەش كە ئەمڕۆ وەریدەگرن، هەرچەندە كەمە، بەڵام جێگەی دەستخۆشییە، ئەگەرچی هەموو سامانی دنیا قەرەبووی ناخۆشییەكانی ئەوان ناكاتەوە، پێویستە ئاوڕی جددی لە ژنانی قوربانیی ئەنفال بدرێتەوە، ئەوەندە بەس نییە لە ساڵیادی ئەنفالدا راگەیاندنەكان تەنیا چیرۆكەكانیان پێ بگێڕنەوە، چونكە لەوەتەی كورد بوونی هەیە، ئێمەی ژنان بە بێ ویستی خۆمان بووینەتە قوربانی. لەلایەكی دیكەوە بەهۆی هەندێك نەریتی رێگر لە دووبارە هاوسەرگیریكردنەوەیان، تا ساڵی 1997 لەو مافەش بێبەش بوون، ئەویش بە هەوڵی رێكخراوەكانی مەدەنی بوو كە توانرا ئەو (تەحریم)ـە لە سەریان هەڵبگیرێت، چونكە هەندێك لەو ئافرەتانە زۆر گەنج بوون، گەورەترین زەرەری جەستەیی و دەروونی بەر ئەوان كەوت، چونكە ئافرەت پێویستی بە گرنگیپێدانە، بۆیە زۆربەیان تووشی نەخۆشیی دەروونی بوون و ئەوەش لە تەمەنی گەورەیی و بەساڵاچووندا زیاتر لێیان بەدەركەوت. لەلایەكی دیكەوە هەمیشە لە دلی خۆیاندا لە شەڕی ئەوەدا بوون، بۆچی خۆشەویستانمان رۆیشتن و ئێمە ماینەوە، بەوەش خۆیان بە تاوانبار دەزانی».
پارێزەر ئامینە مەحموود، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە رای خۆی دەردەبرێت: «میللەتی كورد بە پیلانی دوژمنانی ناچار بە شەڕی نەتەوەیی و ئایینی كراوە، لە تێكڕای شەڕەكانیشدا ئافرەت قوربانی یەكەم بووە، چ وەك دایكێك كە رۆڵەكانی كوژراون، چ وەك خوشكێك كە برا و پشت و پەنای لە دەست داوە، چ وەك هاوسەرێك كە هاوژینەكەی لە دەست داوە و منداڵەكانی بێ باوك و بێ ناز كراون. ژنی كورد ئەزموونی هەموو توندوتیژییەكی هەیە، هەر لە توندتیژی خێزانی و رەگەزی و نەتەوەییەوە تا دەگاتە توندوتیژیی ئایینی و یاسایی و كۆمەڵایەتی. ژنان لە تاوانە بەدناوەكەی ئەنفال پشكی شێریان بەركەوت، لە دەستگیركردنیان و زیندانیكردنیان لە زیندانەكانی تۆپزاوە و نوگرەسەلمان و سەماوە، تا زیندەبەچاڵكردنی منداڵ و ئازیزانیان بە بەرچاویانەوە و دەستدەرێژی بۆ سەر نامووس و برسیكردنیان، لەپاش پرۆسەی تاوانی ئەنفال، ژن بووە سەرۆكی خێزان و لە خاڵی سفرەوە دەستیان بە ژیانكردن كردەوە، ئەوان ناچاربوون كە شان بدەنە بەر كاركردن لە دەرەوەی ماڵ، بەمەش ژنانی كەسوكاری ئەنفال دوو رۆڵیان دەبینی، هەم رۆڵی داێك و هەم رۆڵی باوك بۆ منداڵەكانیان. ئەوان بە رۆژ بەدوای كارەوە بوون و بە شەویش وەك كابانی ماڵ و ئەركی دایكایەتی منداڵەكانیان لەئامێز دەگرت، سەڕەرای چاوی كۆمەڵگە و تێڕوانینی نێرسالارییانە و مامەڵەكردن لەگەڵیاندا وەك (بێوەژن). ئەو ژنانە لە دژوارترین شێوەو بێڕەحمانەترین قسەوقسەڵۆكی كۆمەڵگەدا دەرێژەیان بە ژیان دا، بۆیە زۆربەیان تاكو ئێستاش بەدەست ئازارەكانیانەوە دەناڵێنن. هەندێك لە كچەكانمان بە وڵاتانی عەرەبی فرۆشران، بە مەبەستی خزمەتكاری، یان كاری بەدڕەوشتی، هەندێكیشیان لە پیاوانی دوژمن مارە كران، تەنیا بۆ شكاندنی شكۆ و كەرامەتیان بەهۆی كوردبوونیانەوە.»
د. نادیە تەلعەت سەعید، مامۆستایە لە كولیژی ئاداب/ زانكۆی سەلاحەدین و یەكێكە لەو كەسایەتییانەی كە بەردەوام پێداگریی لە سەر ئیدانەكردنی جینۆساید و تاوانی بەدناوی ئەنفال كردووە و سەبارەت بە ئافرەتانی ئەنفالیش دەڵێت: «ئافرەتی كورد ئەو مەخلووقەی خوای گەورەیە كە پێناسەیەكی مەزنی هەیە، لەبەر ئەوەی دایكی رۆڵەكانی تێكۆشەری كورد و هاوسەری جوامێرانی خەباتكاری كورد و كچی پیاوە سەربەرزەكانی كوردن، ئەوەندەشیان نەهامەتی بینیوە، بە هیچ شتێك پاداشت ناكرێنەوە. بۆیە كاتێك باسی ئافرەتی كورد و پروسەی بەدناوی ئەنفال دەكەین، هەموو پێنووسەكانی جیهان ناتوانن تابلۆی ماندووبوون و ئازار و نەهامەتییەكانیان وێنا بكەن. ئەو دەستانەی كە لە پێناوی پەروەردە و پێگەیاندنی رۆڵەكانیان چرچ بوون، ئەو چاوانەی كە تا ئێستاش چاوەڕوانیی ئازیزانیان لە فرمێسكی پڕ كردوون، ژمارەیان زۆرە و ئازارەكانیان لە كۆتایی نایەت. ئەوان پشكی شێریان بەركەوتووە لە قوربانیبوون و قوربانیدان، جا لە رووی دەروونی بێت، یان جەستەیی، یان ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەوان هەر یەكیان بە جۆرك جەرگ سووتاون و هەڵگری برینێكی قووڵی ساڕێژنەكراون. كاتێ سەرپەرشتی خێزانیان لەدەست داوە، كاتێ منداڵیان بە ناچاری وازی لە خوێندن هێناوە، كاتێ كاری قورس و هاوشانی پیاویان بە نرخی زۆر كەمتر كردووە، هەزار جار رووخاون، بەڵام كۆڵیان نەداوە و كاریان كردووە و منداڵیان ناردووەتەوە بەرخوێندن و هەمیشەش نزاو پاڕانەویان لە خوای گەورە شادبوونەوە بە ئازیزانیان بووە. بۆیە قەرەبووكردنەوەی ئەو هەموو ئازارە كارێكی ئاسان نییە.»
لە كۆتاییدا پێویستە ئاوڕێك لەو ئامار و داتایانە بدەینەوە: لە هەرێمی كوردستان لە كۆی 182 هەزار ئەنفالكراو تەنیا روفاتی 2500 ئەنفالكراو لە بیابانەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق هێنراونەتەوە، ئەوەش لە مۆنۆمێنتەكانی تایبەت بە ئەنفال بەخاك سپێردراون. كەسوكاری ئەنفالەكان، بەشێكیان تا رووخانی حوكمی بەعس لە 2003دا ئومێدی ئەوەیان هەبوو، رۆڵە بێسەروشوێنەكانیان لە ژیاندا مابن و بگەڕێنەوە، بەڵام لەوەدا بێ هیوا بوون.
پرۆسەی ئەنفال لە 23ی شوباتی 1988 دەستی پێكرد و لە (6) ناوچەی جوگرافی باشووری كوردستان و بە (8) قۆناغ ئەنجام دران، سەرجەم قۆناغەكانیش لە 6ی ئەیلوولی 1988 كۆتایی هات، ئەم شاڵاوە بووە هۆی وێرانكردنی نزیكەی (4000) گوند و(4) قەزا، (30) ناحیە و (3100) مزگەوت و (100) كڵێسا، لە رووی ئاژەڵدارییەوە بووە هۆی بەتاڵانبردنی دوو ملیۆن سەر مەڕوماڵات و ئاژەڵ و زیانی زۆری مرۆیی و ژینگەییشی لێكەوتەوە.
قۆناغەكانی شاڵاوی جینۆسایدكردن- ئەنفال
٢١/٢/١٩٨٨ تا ١٨/٣/١٩٨٨: یەكەم قۆناغ كە لە دۆڵی جافایەتی دەستیپێكرد.
٢٢/٣/١٩٨٨ تا ١٤/٣/١٩٨٨: قۆناغی دووەم كە لە ناوچەی قەرەداغ دەستیپێكرد.
٣١/٣/١٩٨٨ تا ١٤/٤/١٩٨٨: قۆناغی سێیەم كە لە گەرمیان دەستیپێكرد.
٢٠/٤/١٩٨٨ تا ١٨/٤/١٩٨٨: قۆناغی چوارەم كە لە ناوچەی گۆپتەپە، عەسكەر، شوان، قەڵاچوغە، دەشتی كۆیەی دەستیپێكرد
٢٤/٥/١٩٨٨ تا ٣١/٨/١٩٨٨: قۆناغی پێنجەم، شەشەم و حەوتەم كە ناوچەكانی شەقڵاوە و رواندزی گرتەوە.
٢٥/٨/١٩٨٨ تا ٦/٩/١٩٨٨: كە ناوچەكانی بادینانی گرتەوە.