بەپێی ئامارێكی فەرمیی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی هەرێمی كوردستان، لە ساڵی رابردوودا (2018) لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە نۆ هەزار (9000) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران تۆمار كراوە. ئەوە جگە لەو رێژەی كە هەندێ لە هاوسەران لە دەرەوەی دادگاكان پەنای بۆ دەبەن و لە یەكتر جیا دەبنەوە. لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا تێكچوونی شیرازەی خێزانی و بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران، بە زەنگێكی مەترسیدار دادەنرێت، لەبەر ئەوەی قوربانییەكی زۆری لێ دەكەوێتەوە و منداڵانیش لەو بوارەدا پشكی شێریان بەردەكەوێت و باجی سەرەكیی ئەو بەسەرهاتەی دایك و باوكیان دەدەن، كۆمەڵناس و دەروونناسانیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەو منداڵانەی یەك سەرپەرشتیان هەیە، واتە ئەوانەی تەنیا باوك، یان دایكیان هەیە و لە سۆزی یەكێكیان بێبەش دەبن، بە زەحمەت كەسایەتییەكی بەهێزیان لێ دروست دەبێت. بهشداربووانی ئهم راپۆرتهی گوڵان لەو بارەیەوە راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

بەپێی ئامارێكی فەرمیی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی هەرێمی كوردستان، لە ساڵی 2018 نزیكەی 40 هەزار پڕۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام دراون، زۆرترینی لە هەولێر بووە بە زیاتر لە 15 هەزار هاوسەرگیری، هاوكات 9 هەزار و 102 لێكجیابوونەوە (تەڵاق) تۆمار كراون، كە كەمترینی لە دهۆك بوووە بە هەزار و 509 حاڵەتی جیابوونەوە، زۆرترینیشی لە سلێمانی بووە بە 4 هەزار و 85 حاڵەت، لە هەولێریش 3 هەزار و 598 حاڵەت رووی داوە. زۆربەی حاڵەتەكانی جیابوونەوەش لە نێو ئەو هاوژینانەدا بووە، كە تەمەنیان لە نێوان 15 تا 30 ساڵان بووە.
ئەوەی لە ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەری دەردەكەوێت ئەوەیە، لە هەرێمی كورستان زۆرترین رێگەپێدان بە ژنهێنانی دووەم لە ساڵی 2018دا (89) حاڵەت بووە، زۆرترینی لە سلێمانی بووە بە 48 رێگەپێدان و كەمترینی لە دهۆك بووە بە پێنج حاڵەت و لە هەولێریش 36 حاڵەتی ژنهێنانی دووەم هەبووە. ئەو ئامارە، ئەو حاڵەتانەی رێگەپێدان بە ژنهێنانی دووەم دەگرێتەوە، كە بە فەرمی لە دادگاكان تۆمار كراون، چونكە بەپێی بەدواداچوونەكان، بەشێكی زۆری ژنهێنانی دووەم لە دەرەوەی دادگاكانی هەرێمی كوردستان تۆمار دەكرێن. بەپێی ئامارێكی حەوت ساڵی ئەنجومەنی دادوەری، لە 2010 بۆ 2017 ئاماژە بە مارەبڕینی دەرەكییش كراوە، كە 22 هەزار و 873 حاڵەت بووە، واتە ئەو مارەبڕینانە لە دەرەوەی دادگاكانی هەرێمی كوردستان تۆمار كراون.
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، لە ساڵی 2016دا 32 هەزار و 789 حاڵەتی هاوسەرگیریی هەبووە لە كوردستان، كە زۆرینەیان لە شاری هەولێر بووە، هاوكات 6 هەزار و 882 حاڵەتی جیابوونەوەش هەبووە، كە زۆرینەیان لە سلێمانی بووە.
كۆمەڵناس ئیبراهیم حاجی زەڵمی كە خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی، هێما بۆ ئەوە دەكات،»پرسی پێكەوەنانی خێزان و پێچەوانەكەشی كە تەڵاق و جیابوونەوەیە، پرسێكی ئینسانییە و تا سەر ئێسقان پەیوەندی تەواوی بە مرۆڤ و ژیان و بەردەوامیی نەوە و وەچەی مرۆڤ و هەروەها پەیوەندیبە ژیانیبەكانیەوە هەیە. ئەم پرسە نە شتێكە ئەمڕۆ هاتبێتەئارا و كۆمەڵگە بینیبێـتی و نە سبەینێی كۆمەڵگەش بێبەش دەبێت لێی، بۆیە لە هەموو كۆمەڵگە مرۆییەكان هەبووە و هەیە و بەردەوامیش دەبێت. چونكە مان و دواڕۆژی كۆمەڵگەكان لەسەر ئەم پرسە بەندە. بەڵام پرسی زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران لە یەكتر، ئەمە بۆ خۆی ئەو گرفت و كێشەیەیە كە هەر كۆمەڵگەیەك دوچاری ببێت واتای وەستان و بچووكبوونەوەی دەبێت و دواجار وەك هەڕەشە لەسەر ئایندەی ئەو كۆمەڵگەیە دێتەهەژمار.» هاوكات دەڵێت: «زیادبوونی رێژەی تەڵاق و جیابوونەوەی هاوسەران لە یەكتر، كە من وەك مەترسییەكی گەورەی دەبینم، بۆ چەند هۆكار دەگەڕێتەوە كە لێرەدا سێ خاڵ وەك دیارترینیان دەخەمە بەرچاو. یەكەم: گۆڕانكاری لە بونیادو سترەكتۆری كۆمەڵایەتیی كوردەواری بەهۆی ئەو گۆڕانكاری و پێشكەوتنە ماددییەی كە كۆمەڵگەكەی گرتووەتەوە، بەڵام لایەنی هزری و هوشیاریی تاكەكان هێشتا لە ئاست ئەو گۆڕانكارییە نوێیانەدا نین. دووەم: زاڵبوونی بەها و شێوازی كەلتوور و سەبكەلتووری بیانی سا لە رێگەی راستەوخۆی، وەك تێكەڵاوبوون بێت لەگەڵ كەلتووری كوردی، یان ناڕاستەوخۆ لە رێگەی ئەم دراما بیانییانەوە بێت، بەتایبەتی توركی كە سەردەكێشێت بۆ مامەڵەیەك كە لەگەڵ بەهای كوردەواری نایێتەوە و دواجار لێكترازان روودەدات. سێیەم: بە هۆی ئەو بەربڵاوی و فرە و بێ كۆنتڕۆڵیەی میدیا و سۆشیال میدیا كە ئەمڕۆ هەموو ماڵەكانی كوردەواری بڕیوە و تەنیوە. كە بە باوەڕی من جۆری گۆرینی پەیوەندیەكانی و نەمانی كۆت و بەند لە دروستكردنی پەیوەندیە جۆربە جۆرەكاندا سازاندووە، كە بە هۆی ناهوشیاری و نەبوونی رۆشنبیرییەك و تێكئاڵانی بەها تەقلیدییەكان لە بوونی پەیوەندییەكاندا لەگەڵ ئەم جۆرە پەیوەندییانە، بێ متمانەیی لەنێو تاكەكاندا وەها دروست كردووە كە مشتومڕ و دواجار لێكترازان لەنێو تاكەكاندا بەتایبەتی خێزان دروست ببێت و سەرەنجام سەربكێشێت بۆ هەڵوەشانی خێزان.»
پارێزەری راوێژكار نەزیرە عەزیز، سەبارەت بە هەمان پرسیار دەڵێت: «كاتێك خوای گەورە زەوی دروست كرد و مرۆڤی لە باشترین و پێشكەوتووترین بوونەوەرەكانی لە رووی ژیرییەوە دروست كرد، خوای گەورە دە فەرموێت: (ولقد خلقنا الانسان في احسن تقویم)، لەم ئایەتە پیرۆزەوە دەردەكەوێت كە جیاوازی لە بەینی رەگەزەكان لای خوای گەورە نییە و هەردوو رەگەزی بە باشترین شێوە خەلق كردووە، بێگومان كە جیاوازی نەبوو، مافیش یەكسانە بۆ هەردوو رەگەز و بۆ مانەوەی مرۆڤایەتیش، مرۆڤی بە دوو رەگەزی جیاواز دروست كردووە، كە ئافرەت و پیاوە، لێرەدا باسمان لە سەر كوردستانە و دەبینین لە كوردستان پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا مرۆڤەكان بەرەو كرانەوەی زۆرتر دەبات، بەڵام ئەو كرانەوەیە دەبێت هوشیاریشی لەگەڵ بێت، بە پێچەوانەوە دەبێتە هۆی زۆربوونی كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی كە دواجار جیابوونەوە و تەڵاقی لێدەكەویتەوە، ئەمەش قەیرانی كۆمەڵایەتی دروست دەكات، بەتایبەتی لە رووی پەروەردەیی و پێشێلكردنی مافی منداڵی لێ دەكەوێتەوە، ئەمەش بۆ كۆمەڵگە بە قەیرانێكی گەورە دادەنرێت و زۆر جار ئەشكەنجەدانی قورسی بۆ منداڵ تیادایە، لەلایەن باوك و زڕدایكی كە مرۆڤ بە بیستنی دەتاسێ و سەرسام دەبێت.» سەبارەت بە هۆكاری زۆربوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەرانیش لە كوردستان چەن خاڵە دەستنیشان دەكات و دەڵێت:
1/ ئێمە لە كوردستانین و زۆرینەی دانیشتووانی كوردستان موسڵمانین و پەیڕەوی ئایینی ئیسلام دەكەین و یاساكانمان لەسەر بنەمای ئایینی ئێسلام دەردەكرێن، ئەو ئایینەش زۆر رێنمایی تیایە بۆ ئەوەی هاوسەران تا كۆتایی پێكەوە بژین و لە یەكتر جیا نەبنەوە. لە ساڵانی پێشووتریش رێژەی تەڵاق زۆر كەمتر بوو لە ئێستا، چونكە لە ئێستادا ئافرەت زیاتر چاوكراوەن بە بەراورد لەگەڵ پێشوودا و هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە 188ی ساڵی 1959ی باری كەسێتی و دەركردنی یاسای ژمارە 8 ی ساڵی 2011 توندوتیژی خێزانی ئەم یاسایانە مافی ئافرەتی زیاتر پاراستووە، بەڵام پیاوان لێرەدا مافیان لێ وەرگیراوەتەوە.
2 / لە یاساكانی پێشوو پیاو مافی هێنانی ژنی دووەمی هەبوو، بەڵام لە یاسای هەمواركراوی پەرلە مانی كوردستان ژمارە (15)ی ساڵی 2008 دا، شەش خاڵی داناوە بۆ پیاو وەك رێگریكردن لە هێنانی ژنی دووەم، رێگەپێدانی دادگاو جێبەجێكردنی ئەو شەش خاڵە زۆر جار ئاستەنگە لە بەردە م پیاوان، بۆ نموونە ئەگەر هاوسەری یەكەمی نەخۆش بێت، كە چاكبوونەوەی ئەستەم بێت و پیاوەكەش باری دارایی باش بێت كە بە یەكسانی هەردوو هاوسەری بەخێو بكات، پیاو دەبێت بەڵێن بدات لە بەردەم دادگا بۆ راگرتنی ئەو هاوسەنگییە لە نێوان هاوسەرەكانی، هەروەها ئەگەر بە بێ رەزامەندیی هاوسەری یەكەمی ژنی دووەمی هێنا، سزا دەدرێت بە گرتن كە لە شەش مانگ كە متر نەبێت و بە پێبژاردنی 10000000ملیۆن دینار، لەم كاتەدا پیاوان بۆیان قورسە كە ئەم خاڵانە جێبەجێ بكەن و تەڵاقدان زۆر ئاسانترە لایان، بۆیە پەنا دەبەنە بەر تەڵاق، تەڵاقیش بۆ ئافرەت زۆر قورس دەكەوێت لە سەری، بەڵام بۆ پیاو ئاسانترە و سزای قورسی تیا نییە.
3 / یاسای توندوتیژی خێزانی كە یاسایەكی باشە لە رووی یاساییەوە، بەڵام لە رووی جێبەجێكردنەوە هەڵەیە، بۆ نموونە كاتێك ئافرەت سكاڵا دەكات كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە، راستەوخۆ پیاوەكە دەگیرێت و رادەگیرێت، واتە (توقیف) دەكرێت و جاری وا هەیە، پیاوەكە دوای چەندین رۆژ ئازاد دەكرێت، لەوانەشە ئامادە نەبێت جارێكی دیكە لەگەڵ هاوسەرەكەی بژی، واتە زۆر جار كێشەی كۆمەڵایەتی و تەڵاقی لێ دەكەوێتەوە، ئەگەر دوولایەنی ئەم كێشەیە هاوسەر بوون، چونكە كۆمەڵگەی كوردی ناتوانێت لای ئاسایی بێت، كە ئافرەتێك هاوسەرەكەی بە گرتن دابێت و دواتریش بگەڕێنەوە لای یەك و بە ئاشتەوایی بژین، بۆیە بە جیابوونەوە كۆتایی دێت.
4 / بە هەڵە بەكارهێنانی تەكنۆلوجیا كە زۆر جار هاوسەرەكانی رووبەڕووی جیابوونە و تەڵاق كردۆتەوە، بەهۆی هەڵە بەكارهێنانی ئینتەرنێت و بابەتەكانی كە زۆر جار هەندێك لە هاوسەران بە ئازادی دەزانن كە لەگەڵ كەسانی دیكە پەیوەندییان هەبێت، كە ئەمەش بە دڵنیاییەوە بە هۆی ناڕۆشنبیری كەسەكەیە و ناكرێت سنووری پیرۆزی خیزان بەناوی ئازادی ببەزێندرێت.
5 / كرانەوەی خێرای كوردستان وای كردووە كە جیابوونەوە ئاسایی بێت، چونكە لە ساڵەكانی كۆندا جیابوونەوە بۆ پیاو و بۆ ئافرەت بە عەیبە دادەنرا و هەر لە بەر ئەوەش هاوسەران زیاتر پابەند دەبوون بە پاراستنی خێزان و ژیانی هاوسەرایەتییان، بەڵام ئێستا ئەوە تا راددەیەك گۆرانی بەسەردا هاتووە.
6/ ئەو كچ و كوڕانەی لە تەمەنێكی بچووك هاوسەرگیری دەكەن، ئاستی فكر و رۆشنبیرییان لەو ئاستەدا نییە كە بتوانن ئەركەكانی هاوسەرداری و خێزانداری بپارێزن، بۆیە ئەگەری جیابوونەوەیان زۆر دەبێت، منداڵی ئەوانەش زۆرترین زیانیان پێ دەگات، كە دایك و باوكی تەمەن بچوكیان هەیە و هێشتا خۆیان پێویستییان بە پەروەردەكردن هەیە، جا چۆن دەتوانن بە دروستی منداڵ پەروەردە و بەخێو بكەن، زۆربەی ئەم هاوسەرگیرییانە زۆر زوو هەڵدەوەشێنەوە و تەڵاق بەرهەم دێنن. وەك ئامارێك زانیاریی تەواوم نییە كە ریژەی تەڵاق لە ئێستادا چەندە، بە ڵام بە دڵنیاییەوە بە رێژەی چەند بەرامبەرە ئەگەر لەگەڵ ساڵانی پێشوو بەراوردی بكەین.»
ئەو پارێزەرە لە كۆتایی قسەكانیدا پێشنیار دەكات: «بۆ پاراستنی كۆمەڵگەی كوردستان پێویستە رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی لە رێگەی كەسانی پسپۆڕی دەروونی و كۆمەڵناسانی شارەزا و لێزان لە بوارەكانی پاراستنی خێزان، خولی رۆشنبیریی خێزانی بكەنەوە بۆ كچان و كوڕان پێش پرۆسەی هاوسەرگیرییان، هەروەها پێویستە كەسانی پسپۆڕی پەروەردەیی رێنمایی و زانیاری بە ئافرەتان ببەخشن، پێش پرۆسەی هاوسەرگیری و بوونیان بە دایك، هەتا بتوانن خۆیان بۆ دایكایەتیكردن ئامادە بكەن. واتە كچان و كوڕان كاتێك كە گرێبەستی هاوسەری دەردەكەن، چۆن پشكنینی نەخۆشی دەكەن، پێویستە بڕوانامەی ئەو خولە پەروەردەیی و رۆشنبیرییانەش بهێننەوە بۆ دادگا، ئەو كات گرێبەستەكەیان بۆ تەواو بكرێت. هەروەها بۆ یاساكانی باری كەسێتی دەبێت هاوسەنگیی تەواو هەبێت لە یاساكە، بۆ هە ر دوو رە گەز، چونكە هەر ناهاوسەنگیییەك كێشەی لێ دەكەوێتەوە بۆ خێزان، هەڵوەشانەوەی هەر خێزانێكیش كەلێنێك دەخاتە نێو كۆمەڵگە و ئەگەر منداڵیشیان هەبێت، ئەمە نەك كەلێنە، بەڵكو نەگبەتییە بۆ لایەنی كۆمەڵایەتی، باشترین چارەسەر ئەوەیە كە حكومەت پلانی تۆكمەی بۆ پاراستنی خێزان هەبێت و كەسانی زۆر پسپۆڕ ئەم پلانە جێبەجێ بكەن، هەتا كۆمەڵگەی تەندروستمان هەبێت.»
محەمەد گۆمەشینی توێژەری كۆمەڵایەتی و گوتەبێژی دەستەی سەربەخۆیی مافی مرۆڤ، سەبارت بەم تەوەری راپۆرتەكەی گوڵان دەڵێت: «دەستخۆشیتان لێدەكەم بۆ ورووژاندنی ئەو بابەتە گرنگە، لەبەر ئەوەی پاراستنی ئاسایشی كۆمەڵگە لە خێزانەكانەوە دەست پێدەكات، دەكرێ دەزگاكانی راگەیاندن، رۆژنامەنووسان، توێژەرانی دەروونی و كۆمەڵایەتی و لایەنە پەیوەندیدارەكان وا بكەن حكومەت بە پلانێكی تۆكمە هەڵوەستە لەسەر ئەو بابەتانە بكات.»، گوتیشی: «بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوە ئاماژەیەكی مەترسیدارە و پێویستی بە بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە هەیە، چونكە بابەتێكە پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی، لەبەرئەوەی هەر كاتێك ئاسایشی خێزان و تاك رووبەڕووی مەترسی ببێتەوە، راستەوخۆ كاریگەری لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگە و وڵات دەبێت.»
ئەو توێژەرە كۆمەڵناسە جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەگەر هۆكارەكان نەدۆزرێنەوە، ناتوانرێت چارەسەر بۆ ئاریشە و گرفتەكانیش بدۆزرێتەوە. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «بەداخەوە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كوردستان بە قەیرانێكی سەختی ئابووری تێپەڕی و ئەوەش چەندان خێزانی لێك هەڵوەشاندنەوە، هاوكات تەكنەلۆژیا هۆكارێكی دیكەیە بۆ بەستنی پەیوەندی بەئاسانی و پەیوەندی پیاوی خێزاندار و ئافرەتان كە بە خیانەتی هاوسەری ناسراوە و ئەوەیان زۆر زۆر بووە، لەلایەكی دیكەوە هاتنی بە لێشاوی ئاوارە بۆ هەرێمی كوردستان هۆكارێكەو هەر ئەو كاتیش گوتم: ئەگەر تێكەڵاویی ئەم خەڵكە لە رووی كۆمەڵایەتی و كولتوورییەوە سنوورێكی بۆ دانەندرێت، لەداهاتوودا كاریگەری نەرێنی دەبێت، هەروەها هاوسەرگیری لەگەڵ ئافرەتی بیانی نموونەی عەرەبی عێراقی و سووری و ئێرانی لە دەرەوەی دادگاكان زۆر بووە، ئەوەش جیابوونەوەی هاوسەری پێشوو بە دوای خۆیدا دەهێنێت.» گوتیشی: «هۆكارەكانی گەیاندن و هێنانی كرێكاری بیانی بێ فلتەر ئەنجام دەدرێت، ئەوەی كە فەرامۆش كراوە، پرسی ئاسایشی تاكە لە هەرێمی كوردستان، پێویستە چاودێریی ورد بخرێتە سەر ئەو پاڵنەرانەی كە باسمان كرد، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە دەزگاكانی راگەیاندن مامۆستایانی ئایینی و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی هاوكار بن، هەروەها كۆنتڕۆڵی ئەو بەرنامە و درامایانە بكرێت كە لە كلتووری كوردەواری دوورن.