حكومەتی بەعسیی رووخاو، بە كیمیابارانی هەڵەبجە و پرۆسەی بەدناوی ئەنفال، هەوڵی پاكتاوكردنی گەلی كوردی دا، زۆربەی گوندەكانی كوردستانی خاپوور كرد، ئافرەت و منداڵ و گەنج و پیری كوردی راپێچی ئوردوگا زۆرەملێیەكانی كرد و هەزاران كوردی بەش مەینەتی زیندەبەچاڵ كرد، بەڵام هەموو ئەو تاوانە دژی مرۆڤایەتییانە كوردی بە چۆكدا نەهێنا. (31)ساڵ لەو كارەساتانە تێپەڕی و بەعسییەكان بە سزای خۆیان گەیشتن و كوردیش ئاسۆیەكی رووناك و داهاتوویەكی گەشی لە پێشە و كەسوكاری قوربانیانیش داوای یەكڕیزی و یەكخستنی ناوماڵی كورد و بەجینۆساید ناساندنی كەیسی ئەنفال و قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتوان دەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان، لە ساڵهاتی گەورەترین كارەساتی مرۆییدا راو سەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

زیا بەتروس سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «ئێمە یادی یەكێك لە گەورەترین كارەساتە مرۆییەكانی سەدەی رابردوو دەكەینەوە، كە لە یەك رۆژ و كاتدا بە بەر چاوی هەموو جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر لە 5000 هەزار مرۆڤ لە ژن و منداڵ و پیر و جوان بە گازی قەدەغەكراوی كیمیایی و دژە مرۆڤایەتی شەهید كران. كارەساتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و مەرگەساتی ئەنفال تەنیا دوو رووداوی ئاسایی و مێژوویی نین كە لە ساڵڕۆژی كارەساتەكەدا وە بیرمان بێنەوە و باسیان بكەین، بەڵكو ئەو دوو كارەسات و تاوانە ئەوەندە گەورە و دڕندە و نامرۆڤانە بوون، هەمیشە لە هزر و بیری هەموو تاكێكی كوردستانی و خاوەن ویژدان دەمێنێتەوە. بەداخەوە دوای تێپەڕبوونی 31 ساڵ بە سەر كارەساتەكە و ئەو تاوانە دژە مرۆییە، هێشتا ئاسەوارەكانی بە سەر خەڵك و هاووڵاتیانی ئەو شارە و تێكڕای خەلكی كوردستانەوە ماوە، چونكە لە كاتێكدا هەمووان لە چاوەڕوانیی ئەوەدا بووین، كە سەرانی رژێمی رابردوو، بەتایبەت سەرۆكی لەناوچووی عێراقی ئەو كاتە، لەسەر ئەو دۆسیە دادگایی بكرێن و مافی ئەو خەڵكە بێتاوانانەیان لێ وەربگیرێتەوە و بە سزای خۆیان بگەن، بەڵام دیتمان بەداخەوە سەدام حوسێن سەرەڕای ئەنجامدانی ئەو هەموو تاوانە لە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و ئەنفال و تێكدانی هەزاران گوند و لە سێدارەدانی هەزاران هاووڵاتی و ئەنجامدانی چەندان تاوانی دیكەی دژە مرۆیی، كەچی تەنیا لەسەر كەیسی (دوجەیل) سزا درا و لە سێدارە درا و كۆی كەیسەكانی دیكە بە هەڵەبجەوە فەرامۆش كران. سەرەڕای ئەوەی لە بەرامبەر ئەو هەموو زوڵم و تاوانەی بەرامبەر ئەو شارە و خەڵكەكەی كراوە، كە بەپێی هەموو بنەماكانی مافی مرۆڤ و نێودەوڵەتی تاوانی مرۆیی بووە و هەموو روكنەكانی جینۆسایدی تێدا بەرجەستە بووە كە بریتییە لە كۆمەڵكوژی و لەناوبردنی مرۆڤەكان و تێكدانی ژینگە و سەرچاوەی ئاو و پیسكردنی هەوا و داڕوخان، كەچی نە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و نە لەسەر حكومەتی ناوەند هیچ هەنگاوێكی پراكتیكیی شایستەی ئەو شارە و خەڵكەكەی نەنراوە و قەرەبووی ئەو خەڵكەش نەكراوەتەوە و تا ئێستاش وەك كەیسێكی جینۆساید لە ئاستی نێودەوڵەتی نەناسراوە و مامەڵەی لەگەڵ نەكراوە».
زیا بەتروس لە درێژەی رادەربڕینەكەیدا دەڵێت: «ئەگەرچی بەپێی یاساو بنەما نێودەوڵەتییەكان دەبوایە حكومەتی ئێستای عێراق كە بە میراتگری حكومەتەكانی پیش خۆی دادەنرێت، دەبوو قەرەبووی هەڵەبجە و خەڵكەكەی بكردبایەتەوە و گرنگیی زیاتری پێ بدابایە لە رووی ئاوەدانكردنەوە و خزمەتكردن و دابینكردنی بەشی خۆی لە بودجە و پرۆژەكانی وڵات، ئەوە جگە لەوەی لە رووی نێودەوڵەتییەوە هەر خۆی كاری لەسەر پرسی بەناساندنی وەك جینۆساید بكردبا و داكۆكی كردبا لە بەسزاگەیاندنی ئەو وڵات و كۆمپانیا و خەڵكانەی كە هاوكاریی رژێمی ئەوكاتی عێراقیان كردووە، بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانە و فرۆشتنی چەكی كیمیایی بە دەوڵەتی عێراقی ئەوكات، بەڵام بەداخەوە جگە لەوەی هیچ كام لەو هەنگاوانەی نەناوە، بەڵكو لە ئاستی ناوخۆش مافی ئەو شارەی بە تەواوی فەرامۆش كردووە. هەروەها سەرەڕای ئەوەی هەڵەبجە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە وەك پارێزگا ناسێنراوە و بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان بۆتە یەكێك لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، بەڵام بەپێچەوانەوە حكومەتی عێراق سەرەڕای هاوكارینەكردنی، هێشتا مافەكانیشی وەك پارێزگایەك لە بودجە و پرۆژەكان بۆ دابین نەكردووە. بنیمان حكومەتی ناوەندە لە بەرامبەر كەیسی جینۆسایدیش هەمان مامەڵەی كردووە، كە تا ئەمڕۆش هیچ هەنگاوێكی بۆ پرسی بە جێنۆسایدناساندنی لە ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ئەو پرسە نەهاویشتووە و تا ئێستاش روفاتی سەدان هاووڵاتی كە ئەنفال كراون، لەژێر خاك و خۆلی دەشتاییەكان و ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقە و تا ئەمڕۆش كەسوكاریان دوای چارەكە سەدەیەك هەر لە چاوەڕوانیی هاتنەوەی روفاتەكانیانن، حكومەتی عێراق بۆ منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجەش هیچ هەنگاوی نەنانەوە لەگەڵ دەوڵەتی كۆماری ئیسلامی ئێران و تا ئەمڕۆش كەس و كاریان لە چاوەڕوانی دۆزینەوەی منداڵەكانی خۆیاندان.
هەردوو تاوانی كیمیابارانكردن و ئەنفال، بە دوو تاوانی دژە مرۆیی لە ئاستی نێودەوڵەتی ناسێنراون و ئیدانەكراون، كەچی هەردوو تاوان بەرامبەر گەلی كوردستان تاقی كرانەوە و بە بەرنامەیەكی تۆكمەو داڕێژرا و هەوڵی سڕینەوەی ئەو گەل و نەتەوەیە دراوە، كۆمەڵگەی جیهانییش تا ئێستا بە جددی بەدواداچوونی بۆ نەكردووە.
سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە ساڵی 2014 گرووپی تیرۆریستیی داعش كە لە سەر هەمان بیرو بۆچوون و ئایدیای رژێمی رابردووی عێراقن، تەنانەت بەشێكی زۆری سەركردەكانی ئەو گرووپەش ئەندامانی ژرێمی ئەوكاتی بەعس بوون، بە شێواز و ناوێكی دیكەوە هاتنەوە مەیدانەكە و دەستیان كردەوە بە پڕۆسەی جینۆساید و لەناوبردن و تێكدانی كەلتوور و ئاسەواری شارستانیەتی عێراق و كوردستان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان بەتایبەت كوردانی ئێزیدی و كریستیانەكان و پیكهاتەكانی دیكە. واتە داعش بە هەمان نەفەسی بەعس دەستیان كرد بە جینۆسایدو لەژێر پەردە و ناوی ئایین و بە (سەبایا)كردنی كچان و ژنانی ئێزیدی، وەك چۆن لە پرۆسەی ئەنفالیش لەژێر ناوی ئەنفال رژێمی رابردوو بەرگێكی ئایینی بەخشیە پڕۆسەكە بۆ ئەوەی شەرعییەت بداتە كار و تاوانە نامرۆییەكانی بەتایبەت بۆ وڵاتانی هاوسۆزی». گوتیشی: «هیوادارین حكومەتی ناوەند هەوڵەكانی چڕتر بكاتەوە بۆ پرسی بەجینۆساید ناساندنی كەیسی ئەنفال و قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتوانی هەڵەبجە و قوربانیانی تاوانەكانی تری رژێمی رابردوو، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش زیاتر دەستی ئاوەدانكردنەوە بگەینێتە ئەو شارە وەك پایتەختی ئاشتی و ئاوەدانی».
نووسەر و رۆژنامەنووس سەرفراز نەقشبەندی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە: «ئەو تاوانانەی رژێمی بەعس لە دژی كورد ئەنجامی داوە، جگە لەوەی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و تاوانی دوژمنكارانەیە، زۆربەی بنەماكانی تاوانی جینۆسایدیشی تیادا بەرجەستە بووە. رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە سالی 1948 بریارێكی دەركرد سەبارەت بە رێگەنەدان و سزادانی ئەنجامدانی گەلكوژی (جینۆساید). لە یاساكانی مافـی مرۆڤی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا كە لە 9/12/1948 تۆمار كراوە و لە بڕیاری 260 پەسەند كراوە و لە 12/1/1951 بووە بەیاسا، جینۆساید لەگشت خاڵەكانیدا پێناسە كراوە كە بە ئامانجی وێرانكردنی سەرجەم، یان بەشێكی نەتەوەیەك، كەمایەتییەك، رەگەزێك، یان گرووپێكی كۆمەڵایەتی و ئایینی ئەنجام بدرێن. لەناوبردنی عەمدی و نەخشەكێشراو بەرامبەر بە گەلێك، یان گرووپە كۆمەڵایەتییەكان جینۆسایدە، بەڵام جینۆساید بە زۆر و كەمیی ژمارەی كوژراو پێناسە ناكرێ كە ئەو كۆمەڵكوژە گوناهبار بكرێ بە كرداری كۆمەڵكوژی. جینۆساید دەكرێ ئەنجام بدرێ، بێ ئەوەی تەنیا یەك مرۆڤیش تێیدا بكوژرێت. ئەوە بەجینۆساید (گەلكوژی) دادەنرێت كە ئامانجەكە لەوەدا بێت گرووپێكی كۆمەڵایەتی، یان بەشێكی گەل و كۆمەڵەكە وێران بكرێ بە مەرجەكانی جینۆسایدكردن». هاوكات دەڵێت: «من كەسێكی قانوونی نیم، بەڵام ئەگەر پێشێلكارییەكان و كۆمەڵكوژكردنی ژن و منداڵی كورد تاوەكو ئێستا بە جینۆساید دانەنراوە، هۆكاری ئەوەیە خاوەن دەوڵەت نین، ئێمەی كورد بە بێ یەكڕیزیی لایەنە كوردییەكان هیچ دەستكەوتێكمان نابێت، ئێمە وەك كورد لە ناو كەشتییەكداین لە ناو دەریا، هەر هەموومان بە داس و چەكوش هەوڵی كونكردنی ئەو كەشتییە دەدەین، قەت وا بیرناكەینەوە، ئەگەر كون بوو، هەر هەموومان دەخنكێین، تەنانەت خنكانمان ئەم جارە وەكو هەموو جارەكانی دیكە نابێت، دنیا گوڕاوە و ئێمە زۆر لە دواوەین، وا خەریكە گلولوبالیزم دنیا دەكات بە یەك، دەوڵەتی نەتەویی قۆرخ دەبن، كورت و كرمانجی دەبێ ناكوكیی نێوان لایەنەكان نەگاتە رادەی لەناوبردنی ئارمانجی سەرەكی كە نەتەوە و وڵاتە، دەبوو ناكۆكییەكان لە سەر خۆشگوزەرانی و بەرهەمهێنان و پتەوكردنی ژێرخانی ئابووری بێت، نەك لە سەر دەسەڵات كورسی و دەست بۆ خۆیان، دەبێ حزبەكانمان بزانن ئەوان بۆ خزمەتی گەل و نیشتمان دروست بوون و بە بێ گەل و خاك كەسیان هیچ نین، بۆیە پێویستە لە سەریان ناكوكیی نێوانیان بكەن بە قوربانیی ئەو خاكەی رووبارێ خوێنی رۆڵەكانی لەسەر رژاوە، مەرج نییە حزبە كوردستانییەكان ببنە كۆپیی یەكتر، بەڵكو دەكرێت ئامانجیان یەكتر قبووڵكردن بێت، ئەگەر هێندەی تەنازول بۆ دوژمنان دەكەن، نیو هێندە تەنازول بۆ یەكتر بكەن، ئەوا هیچ كێشەیەكمان نابێت، هەروەها با هێندە پشتی خۆیان بە وڵاتە دراوسێیەكان نەبەستن، چونكە زۆر ئەزموونی مێژوویی تاڵمان هەیە، پێش چاخێ لە نەخشەكێشەكانی لۆزان-یان پرسی: بۆچی ئێوە كوردستانتان پارچە پارچە كرد و ئەو گەلەتان ریسوا كرد؟ وەڵامیان ئەوە بوو: (بۆمان دەركەوت، ئەوان هەمیشە ناكۆكییان لە ناو خۆیان هەیە و عەشیرەتن و دژ بە یەكن و ناتوانن خۆیان بەڕێوە ببەن.) ئەگەر ناتەبایی ناوخۆیی كورد بەردەوام بێت، رۆژێك هەمان پرسیار لە ئەمریكا و رووسیا بكەن، هەمان وەڵام دەدەنەوە».
باران محەمەد چالاكی مافناس لە پارێزگای هەڵەبجە، سەبارەت بە جینۆسایدی كورد و كیمیابارانی هەڵەبجە دەڵێت: «مێژووی كورد پڕە لە كوشتن و نەهامەتی و ماڵوێرانی و كۆمەڵوژیی هەڵەبجەش جینۆسایدی نەتەوەیی بوو، بە ئامانجی سڕینەوەی میللەتێك ئەنجام درا».
ئەو مافناسە هێما بۆ ئەوە دەكات كە وشەی جینۆساید بۆ یەكەمجار (رافائیل لیمیكن) لە ساڵی 1933 لە پێنجەمین كۆنفڕانسی حقووقی تاوانە نێودەوڵەتییەكان لە مەدرید بەكاری هێنا، كە بەمانای لەناوبردنی كۆمەڵێك، یان میللەتێك دێت. بۆ یەكەمجاریش لە پەیمانننامەی دادگای تاوانەكانی یۆگۆسلاڤیای پێشوو و رواندا، جینۆساید وە تاوانی سەربەخۆ پەسەند كرا. لە ماددەی 6ی ئەم پەیماننامەیەدا هاتووە:
جینۆساید هەر كارێكی ناڕەوایە بە مەبەستی لەناوبردنی تەواو، یان هەندێكی كۆمەڵێك، یان گرووپێكی میللی، یان نەژادی، یان قەومی، یان مەزهەبی بێت، كە مەبەست لێی: 1-كوشتنی ئەندامانی گرووپێك بێت. 2-برینداركردنی بەهێزی جسمی، یان رۆحیی ئەندامانی كۆمەڵێك بێت.
3-بڕیاری جیاكردنەوەی ئەندامانی خێزان لە یەك و ژیانێكی ناهەموار بژین. ٤-رێگرتن لە منداڵبوون. ٥-كۆچكردنی ناچاری بە منداڵان لە كۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی دیكە».
هەڵەبجە بە رووبەری 1523 كیلۆمەتری چوارگۆشە، دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی عێراق و دەكەوێتە 76 كیلۆمەتریی باكووری رۆژهەڵاتی سلێمانی، باكووری رۆژهەڵاتی دەشتی شارەزوورە و كەشوهەوایەكی مامناوەند و بارانی هەیە و بە چیاكانی باڵامبۆ و شنروێ و سورێن و شرام و رەنگین و بەفری میری دەورە دراوە، لەگەڵ بوونی چەند سنوورێكی هاوبەش لەگەڵ ئێران. لە رۆژی 16/3/1988 لە سەعات 11:35 دقیقەی بەیانی رژێمی بەعس هەستا بە بۆمبارانكردنی خەڵكی سڤیل و بێتاوانی ئەم شارە، بە گازی (سیانید و خەردل و ڤی ئێكس)، كە بووە هۆی ئەوەی چەندین ئاسەواری كوشەندە، هەر لە مردنی هەزاران كەسەوە بۆ برینداركردنی دەیان هەزار كەس و بێ سەروشوێن بوون و ئاوارەبوونی هەزاران كەسی لێ كەوتەوە، كە كاریگەرییەكانی تا ئێستا لە ژیانی رۆژانەی خەڵكی شارەكەدا بەرجەستەن، هەر لە كەسوكاری قوربانییانەوە بگرە، تا بریندارەكانیان و ماڵە رووخاوەكانیان. ئەوەی گرنگە پێویستە كار بۆ قەرەبووی قوربانیان و كەسوكاریان بكرێت و دەبێت كاری جددیتر بۆ بەجینۆسایدناساندنی كەیسی هەڵەبجە لە دادگای دادی نێودەوڵەتی بكرێت، چونكە پشتگیرییەكی بەهێزی یاسایی بۆ ئەو كارە لەبەردەستەو دەبێت فشاریش بخرێتە سەر بەغدا هەتا قەرەبووی قوربانییانی كارەساتەكە لە روی ماددی و مەعنەوییەوە بكاتەوە». هێمای بۆ ئەوەش كرد كە «بەجینۆساید ناساندنی كەیسی هەڵەبجە و ئەنفال لە هەرێم و لە عێراق لەلایەن پەرلەمان و دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقەوە مژدەیەكی دڵخۆشكەرە بۆ میللەتی كورد و خەڵكی شارەكە بە مەبەستی سەلماندنی ئەو تاوانە نامرۆڤانەیە».
باران محەمەد سەبارەت بە قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری قوربانییان دەڵێت: «قەرەبووكردنەوە تەنیا بواری ماددی نییە، بەڵكو بە چەندین شێوەی جیاواز و جۆراوجۆر دەستەبەر دەكرێت، هەرچەندە زیاتر لەلایەن هەندێ دەوڵەت قەرەبووكردنەوە زیاتر ماددییە، بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە كردارێك بە ناوی قەرەبووكردنەوەی قوربانییان لەڕوی ماددی و مەعنەوییەوە هەبێت، كە چەندین شێوازی هەیە، لەوانە: 1-قەرەبووكردنەوەی خێزانی ئەو كەسانەی كە لە كارەساتەكە گیانیان لەدەست داوە. 2-قەرەبووكردنەوەی ئەو كەسانەی كە بریندارن و چارەسەركردنیان لە دەرەوەی وڵاتە. 3-قەرەبووكردنەوەی ئەو كەسانەی كە دوچاری ماڵوێرانی و نەهامەتی بوون و داوای لێبوردنكردن لێیان. ٤-رازیكردنی خێزانی قوربانیان. ٥-دڵنیایی دان بە دووبارە نەكردنەوە و ئەنجامنەدانی ئەم تاوانە. ٦-فەراهەمكردنی ژیانێكی ئارام و باشتر بۆ ئەو كەسانەی كە دوچاری ئەو تاوانە بوون. 7-خزمەتكردن و برەوپێدانی ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچەیەی كارەساتەكە تیایدا رووی داوە و دابینكردنی هەموو جۆرەكانی دڵنیایی و خزمەتگوزاری، بەمەبەستی دابینكردنی ژیانیكی ئارام» .گوتیشی: «بە هەوڵدان لە رێی دامەزراوە یاساییەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق وەك پەرلەمان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و چین و توێژە رۆشنبیرەكانی كوردستان، دەكرێت دەنگێگی گەورە دروست بكرێت و ئاراستەی دادگای نێودەوڵەتی بكرێت، تا ئەم كەیسە شكڵێكی یاسایی نێودەوڵەتی وەربگرێت، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە تاوانی لەو جۆرە روونەداتەوە، پاشان قەرەبووی قوربانییان لە رووی ماددی و مەعنەوییەوە هێزێكی نێودەوڵەتی هەبێت».