رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران و تێكچوونی شیرازەی خێزانیی پەناخواز و پەنابەران لە دەروەی وڵاتی خۆیان و لەو وڵاتانەدا كە مافی هاووڵاتیبوون وەردەگرن، بەردەوام لە بەرزبوونەوەدا بووە، ئەو هاوكێشەیەش كوردەكانی تاراوگەی لێ بەدەر نییە و ئەوانیش ژمارەیەكی زۆریان تووشی ئەو حاڵتە كۆمەڵایەتییە بوون، كە دەكرێت بڵێین لە حاڵەت دەرچووە و بووەتە دیاردە، ئەوەش بووەتە جێگای پرسیار بۆ زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی كە ئاخۆ دەبێ هۆكارەكانی چی بن؟ ئایا دروستبوونی پارادۆكسێك لە نێوان كەلتووری خۆجێیی و كەلتووری بیانیدا هۆكاری زیادبوونی جیابوونەوەی هاوسەرانە لە هەندەران، یان میكانیزمێكی دیكەی لە پشتە و ئازادییەكان و یاسا كارئاسانی بۆ ئەو دیاردەیە كردووە؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
لەیلا دیوبەند وەك چالاكێكی مەدەنی سەبارەت بەو هۆكار و پاڵنەرانەی كە دەبنە هۆی جیابوونەوەی هاوسەران لە دەرەوەی وڵات، دەڵێت: «جیابوونەوەی هاوسەرانی پەنابەر لە دەرەوەی وڵات، سەرچاوەكەی هەمان ئەو كێشە و گیروگرفتانەن كە لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵات بە شێوەی بەرچاو بوونی هەیە، من پێم وایە جیابوونەوەی دوو كەس كە ناتوانن لانیكەم ئاسوودەییەكی رۆحی لە نێوان خۆیاندا جێگیر بكەن، دیاردەیەكی ئاسایی و بەجێیە، ئەوەی نائاساییە شێوازی جیابوونەوەكان و ناوەڕۆكی ئەو كێشانەن كە پرۆسەی هاوسەرگیری و پیرۆزییەكانی خێزانی خەوشدار كردووە، لە كۆمەڵگەی رۆژئاوایی، هەر وەك چۆن پرۆسەی هاوسەرگیری دیاردەیەكی باوی كۆمەڵایەتییە، بە هەمان شێوە جیابوونەوەش درێژەی ئەو پرسەیەو وەك دیاردەیەكی ئاسایی چاوی لێدەكرێ، لە راستیدا لە وڵاتانی رۆژئاوادا لە كاتی جیابوونەوەی هاوسەران لە یەكتر، نە بارێكی قورس دەكەوێتە سەر شانی پیاوەكە، نە بە هیچ راددەیەك لە ئیعتیبار و كەرامەتی ئینسانیی ژنەكە كەم دەبێتەوە.»
ئەو چالاكی مەدەنییە كە خۆی و خێزانەكەی وەك پەنابەر لە وڵاتی ئەڵمانیا گیرساونەتەوە، رایوایە: «هۆكارەكانی جیابوونەوە لە نێوان هاوسەرە ئەوروپییەكان زیاتر هۆكاری سۆزداری، یان لێكنەگەیشتنی دوو هاوسەرە لە چۆنیەتی تێڕوانینیان بۆ ژیان و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانە، واتە جیاوازیی بیروبۆچوونی سیاسی، یان ئایینی و تەنانەت پرس و بابەتەكانی پەیوەندیدار بە ئازادییەكانی تاكەوە نییە، هەروەها پەیوەندی بە ئاداب و رسووم و كەلتوورە كۆمەڵایەتییەكانەوە نییە، بۆیە دەتوانم بڵێم ئەگەر جیابوونەوەیەكیش رووبدات، لە راستیدا وەك رووداوێكی كۆمەڵایەتیی سۆزداریی نێوان دوو كەسە سەیر دەكرێت و بە شێوەیەكی زۆر ئاسایی تێپەڕ دەبێت، بەڵام بەداخەوە بەشێك لەو خێزانە كوردانەی بە هەر هۆكارێك روو لە هەندەران دەكەن، بە هەمان نەفەس و بیروبۆچوونی كۆمەڵایەتی و كەلتووریی ژینگەی كۆنی خۆیانەوە درێژە بە ژیان لەو وڵاتانەدا دەدەن، لەم حاڵەتەدا پارادۆكسێك لە نێوان كەلتووری خۆجێیی و كەلتووری واقعدا دێتە گۆڕێ، واتە وڵاتێك لێوانلێو لە ئازادیی تاك و هاوكات میكانیزمێكی بەهێزی یاسایی و كەلتووری لە پشتە، لە لایەكیترەوە بەشێك لە ئافرەتانی كورد لە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی ئایینی و كەلتووریدا دەبەسترێنەوە و بە هەمان شێوازی شەرقی هەڵسووكەوتیان لەگەڵدا دەكڕێت، لێرەدایە كە تەقینەوەیەكی پەنگخواردووی لەمێژینە روو دەدات، ئاكامی ئەو تەقینەوەیەش بێگومان دەرەنجامی دڵتەزێن و ناخۆشی لێ دەكەوێتەوە، لە راستیدا زۆر جار جگە لەوەی خێزانەكە هەڵدەوەشێتەوە، بەڵكوو هەردوو رەگەزەكە و منداڵەكانیش دەبنە قوربانیی ئەو بارودۆخە. بۆیە من سێ هۆكاری سەرەكی لەو بابەتەدا دەبینم; سەرەتا گۆڕینی جوغرافیای كەلتووری و یاسایی، دواتر درێژەدان بە رۆحی پیاوسالاری لەلایەن پیاوەكان و قبووڵنەكردنی راستییەكان، واتە داننەنان بە مافە ئینسانی و رەواكانی ژنان و پاشان ئاڵوگۆڕی هاوسەنگیی هێز بە قازانجی ماف و ئازادییەكانی ئافرەت. ئەم سێ خاڵە لە راستیدا هۆكاری زۆربەی جیابوونەوەی هاوسەرانن كە بە شێوەیەكی ناشارستانی لە یەكتر جیا دەبنەوە و رەنگە ئەگەر یاسا رێگرییان لێ نەكات، بیانەوێت ئازاری یەكتریش بدەن.»

نووسەری دوورە وڵات شەیدا بڵباس، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لە تاك بۆ جووت، ئینجا خێزان لە كۆمەڵگە دروست دەبێت. دوای جەنگی دووەمی جیهانی لە كۆمەڵگەی ئەوروپادا كە بەرەو شارستانیەت هەنگاوی هەڵێنا، مەسەلەی خێزان بەرەو كاڵبوونەوە، لێكترازان و پەرتەوازەیی رۆیشت و شپرزەیی زۆری بەخۆیەوە بینیوە. ئەمە لە كاتێكدا كە زۆربەی تاكی كۆمەڵ لە وڵاتانی رۆژئاوا بڕوایان بە دروستكردنی خێزان و خێزاندارێتی نەماوە، ئەوەش كێشەو گرفتێكی بەرچاوە؛ واتە زیاتر بە بێ گرێبەستی یاسایی پێكەوە دەژین، زۆر جاریش لە یەكتر جیا دەبنەوە و هاوژیانێكی دیكە دەدۆزنەوە، یان دەبینین پیاو چەند جار ژنی هێناوە، یان ژن چەند جار شووی كردووە، زۆرینەی خەڵكیش ئەمە وەكو قۆناغێكی بەسەرچوو لەبەرچاو دەگرن و چیتر بڕوایان بەوە نییە،كە تاك گیرۆدە و وابەستە بێت. دیارە ئەگەر دیاردەی خێزانیش تا راددەیەك مابێت، ئەوا ئەندامانی خێزانەكە هەركەسەو پەرتەوازەی لایەك بووە، ئەم دیاردەیەش هۆكاری زۆری لەپشتە، لەوانەیە وازهێنان لە ئایین، ئازادیی بەرفراوانی تاك، یان باری ئابووری و داهاتی سەربەخۆ وای لە تاك كردبێت، بەرەو ئەو ئاقارەی ببات، لە زۆربەی ئەو پەیوەندییە هاوسەرییانەشدا رێگری لە دروستبوونی منداڵ دەكەن، ئەمەش نەهامەتییەكی گەورەیە، هەر بۆیە رێژەی زاوزێ و زیادبوونی نەوەكانیان لە كزیدایە، كە لە ئێستادا وڵاتانی ئەوروپا بە وڵاتانی پیر ناو دەبرێن، جا بۆیە ئەو وڵاتانە هەمیشە پێویستییان بە هێزی كار و گەنج هەیە كە لە دەرەوەی بێنن. هەروەها بە هۆی ئەو كۆڕەوییەی جیهانی سێیەم بەرەو تاراوگە و هەڵكشانیان بۆ ئەوروپا، دیاردەی زۆربوونی سەرژمێری دانیشتووان (دیمۆگرافی-ئیتنیك) گۆڕانی بەسەردا دێت و، رێژەی موسلمانان زیاد دەكات، كە لەوانەیە لاسەنگی لە ئایینی مەسیحیی ئەوان دروست بكات، لەلایەكی دیكەشەوە بوونی خێزان لە كۆمەڵگەی پیشەسازی لە قەبارەیەكی بچووكدان، لەوانەیە لە دوو منداڵ تێپەڕ نەكات. هەرچەندە ئێستا بۆتە دیاردەیەكی بەرچاو كە سەگ و پشیلە لە زۆر خێزاندا جێگەی منداڵی گرتووەتەوە.
رەجەب حاجی رەجەب، كادیری پارتی دیموكراتی كوردستان و بەرپرسی نووسینگەی ئەكادیمیای پارتی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لەم قۆناغەدا واتە لەكاتی گیرسانەوە لە وڵاتێكی دیكەدا، زۆر جار لە نێوان هاوسەراندا ساردی و سڕی دروست دەبێت، هۆكارەكەشی زیاتر ئەوەیە كە پیاو لە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارەوە هاتووە و خۆی پێ بەهێزترە و گوشاری دەروونی دەخاتە سەر هاوسەرەكەی، هاوسەرەكەشی دەرفەتی ئەوەی بۆ رەخساوە كە لێی قبووڵ نەكات.» گوتیشی: «لەوانەیە ئەو پرسیارە بۆ خوێنەر بێتەئاراوە كە لە وڵاتانی رۆژئاواییدا كە مافی تاكەكان یەكسانە، پیاو چۆن دەتوانێت لەگەڵ ژن توندوتیژی بنوێنێت؟ لە وڵامدا پێویستە ئاماژە بە پەروەردەی ژنی كوردیش بكرێت كە پاشخانی كۆمەڵایەتیی ژن بنەمایەكی نەرێنی پتەوە بۆ بێدەنگبوونی، بۆ پاراستنی ژیانی هاوبەشی. هەروەها تاكێك كە لە كۆمەڵگە، یان بنەماڵەیەكەوە هاتبێت كە توندوتیژی تێدا باو بووە، ئەوەندە ئاگاداری مافەكانی ژن نییە و ئەو شێوە هەڵسوكەوتە بە بەشێك لە رەوتی ئاسایی ژیان دەزانێت. بۆیە زۆربەی ژنان لەگەڵ هاوسەرەكانیان دەمێننەوە، بەو هیوایە كە ئەم رەوتە بەرەو كۆتایی دەچێت و پاش وەرگرتنی مافی پەنابەری ژیانێكی ئارام دەست پێ دەكەنەوە و درێژە بە ژیان دەدەن. بەڵام یاسا لە زۆربەی وڵاتانی رۆژئاواییدا بە شێوەی یەكسان لە هەردوو رەگەز دەڕوانێت و بە خۆشحاڵییەوە یاسا پارێزەری مافی ژنانە، هاوكات لە رووی ئابوورییەوە ژن لە وڵاتانی ئەورووپیدا چیتر بۆ دابینكردنی بژیوی ژیانی خۆی پەیوەست بە پیاو نییە و دڵەڕاوكێ و ترس ناچاری ناكات هەموو توندوتیژییەك لە پیاو قبووڵ بكات. واتا ژن لە پاش جیابوونەوە لە هاوسەرەكەی دەتوانێت بە یارمەتی سۆشیال زۆر بە سانایی لەسەر پێی خۆی راوەستێت و منداڵەكانیشی بە باشی پەروەردە بكات و ژیانی بەڕێوەببات، بێ ئەوەی قسە و قسەڵكی لە دوا بكرێت، پیاوێك كە لە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارەوە هاتووە بۆ وڵاتێكی ئازاد و كراوەتر و درێژە بە هەمان نەریتی چەوتی كۆمەڵگەی خۆی دەدات و ژن بە چاوی خزمەتكارێك دەبینێت، پەلاماری ژن و منداڵەكەی خۆی دەدات و ماڵەكەی دەكات بە مۆڵگەی شەڕ و نائاسوودەیی، ئەوانە وادەكات هاوسەرەكەی لێی دوور بكەوێتەوە.» هێمای بۆ ئەوەش كرد كە «كۆمەڵگەی كوردی وەك هەموو كۆمەڵگەیەك خاوەنی دوو چەمكی» ئایین و كولتوورە». زۆرینەی كۆمەڵگەی كوردی موسلمانن و كۆمەڵگەیەكی موسلمانیش، پیاوسالارە. واتە پیاو فەرمان دەر دەكات و ژن پیویستە جێبەجێی بكات، پاش پێكهێنانی ژیانیش، ژنان ئەركێكی قورس دەخریتە سەرشانیان و ئەویش خێزانداری و ماڵدارییە. بەداخەوە لە باری كولتووریشەوە، كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی داخراو و گرێدراو بە نەریتە پیاوسالارییەكانە، بۆیە تەنانەت ئەوانەی غەیرەموسلمانن، یان باوەریان بە هیچ ئایینێكیش نییە، دیسانەوە بە جۆرێك ئەم نەریتەیان پەسەند كردووە. هەر بۆیە ژیان لە وڵاتانی یاسامەند و ئازاد بۆ ئەم دەستەیە لە بنەماڵەی كوردی دژوارە. لێرەوەیە كاتێك بنەماڵەیەكی كورد سەفەری وڵاتێكی ئازاد دەكات كە لەودا مافەكانی مرۆڤ و بەتایبەت مافی خێزان پارێزراوە، لەگەڵ كێشە و ململانێی ژیان بەرەوڕوو دەبن و لە ئاكامدا پەنادەبەنە بەر جیابوونەوە، هۆكارێكیتری ئەم كێشەیە خراپ كەڵكوەرگرتنی ژنانە لەو دەرفەتانە، واتە هەندێك لە ژنانیش بەبێ ئەوەی حیساب بۆ هەستی پیاوەكەیان بكەن، بە جۆرێكیتر ئەو ئازادییە دەقۆزنەوە كە لەگەڵ دابونەریتی كوردەواری یەك ناگرێتەوە، ئەوەش یەكێكە لەو هۆكارانەی كە جیابوونەوەی هاوسەران بەدوای خۆیدا دەهێنێت.»