بەپێی راگەیاندراوی نەتەوە یەگكرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ، نوێنەرایەتی ئافرەتان لە دەسەڵاتی جێبەجێكاریدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە روانگەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە لاوازە، راگەیاندراوەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی بەوە كردووە كە ئافرەتانی عێراق رووبەڕووی گرفتی گەورەی ئابووری بوونەتەوە. بەپێی ئاماری رێكخراوی كاری نێودەوڵەتی تەنیا 14%ی ئافرەتانی عێراق لە دەروەی ماڵەكانیان كاردەكەن. ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمە لە ئاستی جیهاندا، بەرەو ئەو ئاراستەیەش دەڕوات كە ئافرەتانی عێراق و هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نین، چونكە خاوەنی داهاتی تایبەت بە خۆیان نین و ئەوەش دۆخی كۆمەڵایەتییانی سەخت كردووە. بەپێی ئەو بەڵگانەی كە وەرگیراون لە ئافرەتانی عێراق بە رێژەی 60% رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە لەلایەن هاوژینەكانیانەوە، هاوكات ئەوەی دەبیندرێ و دەبیسترێ لە دەرەنجام و راسپاردەكانی هەڵمەتەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لە كوردستان ئاماژە بە خاڵێكی جەوهەری كراوە، ئەویش نەبوونی داهاتی سەربەخۆی ئافرەتە كە وایكردووە رێژەی توندوتیژییەكان زیاد بكات. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان ئەو پرسە گرینگە تاوتوێ دەكەن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

رۆندك فارس، هەڵگری بڕوانەی ماستەرە لە ئابووری و پێوەری ئاماری پێشكەوتوو، بەپێی پسپۆڕیی خۆی لە بواری ئابووری، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بازرگانی بە یەكێك لە بنەما هەرە سەرەكییەكانی بەرقەراربوونی كۆمەڵگە لە جیهاندا دادەنرێت، رەخساندنی هەلی كارو هاندانی بەردەوام بۆ زیاتر بەرەپێشچوونی ئایدیا و بیری تەكنەلۆجی سەردەمییانە، كە ئامانج لێی هێنانەكایەی بەرهەمێكی گونجاوە، بەپێی ئاستی هەنووكەیی بەركاربەر، ئەمەش لە رێگەی فراوانكردنی سەرجەم تۆڕە پەیوەندییەكانە بۆ گەیشتن بە ئامانجی بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگە بەتایبەت لە لایەنی دابینكردنی بژیوی ژیان و بەرزبوونەوەی هۆشیاریی ئابووریی تاكە.» هاوكات دەڵێت: «ئافرەت دەتوانێت لە ئاوەدانكردنەوە و پێگەیاندنی كۆمەڵگە رۆڵی گەورە ببینێت، كارابوونیشی لە سەرجەم بوارەكان دەبێتە سەرچاوەی سەرەكی بۆ هێنانە كایەی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی.» ئەوەشی خستەڕوو كە «بەپێی دوایین ئامارەكانی رێكخراوی ئابووریی نێودەوڵەتی، لە جیهان بەگشتی و وڵاتە پێشەنگ و بەرهەمهێنەكان بەتایبەتی، ئەگەر رێژەی بەشداریی ئافرەت لە بازاڕی كاردا زیاد بكات، ئەوا لە ساڵی 2025 دا بڕی 28 ترلیۆن دۆلار لە داهاتی نیشتمانی وڵاتانی جیهان زیاد دەكات. كەواتە ئەو میللەتانەی كە ئافرەتەكانیان ئەرك و كاریان لە بازاڕ و شوێنە گشتییەكان پێ سپێردراوە، رۆڵی سەرەكی دەبینن لەوەی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو بنیاد بنێن و هەر ئەوەش كاریگەریی سەرەكی دەبێت لە پێشهاتە ئابوورییەكانی جیهاندا. بەڵام گرنگیی ئافرەت بە تەنیا لەم دیدگەیەوە كاریگەری نابێت، بەڵكو ئازادبوونی ئافرەت، بە واتای ئازادبوونی مرۆڤەكانە، واتە ئازادبوونی پیاوەكان و منداڵەكانیشە. كۆمەڵێك فاكتەریش بۆ گەشەكردن و دەركەوتنی گەلان هەیە، كە گرنگترینیان سەیركردنی ئافرەتانە وەكو مرۆڤێكی ئاسایی، كاتێك هاوسەنگ و تەواوكەر دەبن لەگەڵ پیاوان، لە دابینكردنی پێداویستیی ژیان. گوتیشی: «هەرێمی كوردستان دوای پێكهێنانی یەكەم كابینەی حكومەت لە ساڵی 1992 دا، پێشەوەچوونی یەكجار زۆری بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت لە گرنگیدان بە ئافرەت لە سەرجەم سێكتەرەكانی كاری كۆمەڵگەدا، ئامارەكانی هەڵكشانی رێژەی بەشداریی ئافرەت بەتایبەت لە بواری خوێندن و پەروەردەدا، دڵخۆشكەرن، رێژەی بەشداریی ئافرەتانی كوردستان بەتایبەت لە سێكتەری پەروەردە و نەهێشتنی نەخوێندەواری بەراورد بە ناوچەكانی عێراق و تەنانەت وڵاتە عەرەبییەكانیش لە پێشەنگدایە، لە ماوەی 20 ساڵی حوكمڕانیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رووی هاوسەنگیی رەگەزییەوە كاری باش کراوه و لە ستافی ئەكادیمیی زانكۆ حكوومییەكاندا رێژەی (53.5٪)ی لە رەگەزی نێرینە و (46.5٪) لە رەگەزی مێینەیە.»
رۆندك فارس هێما بۆ ئهوهش دهکات که «لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان 13.5% بووە، بەڵام دوای باشتربوونی ژیان و گوزەرانی خەڵك لە ئێستادا رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان بە رێژەی 10% دەخەمڵێندرێت، بهڵام زۆربەی رێژەی بێكاری لە نێوان چینی ئافرەتدایە كە بە رێژەی 20% دەخەمڵێندرێت، لە ئاستێكی بەرزدایە بە بەراورد بە رێژەی بێكاری لە پیاواندا كە بە 8% دەخەمڵێندرێت، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە تا ئێستا ژمارەیەكی زۆری خانمان لە بازاڕی كاری هەرێمی كوردستان بێبەشن، هۆكارێكی كەمیی بەشداریی ئافرەتیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی، رێژەی 76%ی خانمانی خاوەن كار لە كەرتی حكومەتدا كار دەكەن، واته نەیانتوانیوە بە شێوازێكی سەردەمییانە پشت بە خۆیان ببەستن و لە كەرتی تایبەت و رێكخراوەكاندا كار بكەن.» هاوکات دهڵێت: «لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و له كۆمەڵگەی خۆماندا بەتایبەتی، ئافرەت وا راهاتووە بەكاربەر بێت، نەك بەرهەمهێنەر، بۆیە بۆ ئەوەی بتوانین هاوسەنگیی بازاڕی كار بۆ ئافرەت دروست بكەین، دەبێ كار بۆ كاڵكردنی ئەو نەریتە بكرێت، لە هەمان كاتدا پێویسته ئەوه له سیستەمی پەروەردەیی و لە ناوەندەكانی خوێندندا وهک وانه بخوێندرێت، بۆ ئەوەی هونەری پشت بەخۆ بەستن ببێت بە كهلتوورێكی بنچینەییانە بەتایبەت بۆ ئافرەت.» گوتیشی: «لە ئێستای كوردستاندا رێژەی دەرچووانی زانكۆ لە رەگەزی مێ، زیاترە لە رەگەزی نێر، بەڵام لە رووی بەشداریی له بازاڕی كاردا رێژەكە پێچەوانەیە، بۆیە پێوستمان بە گۆڕانكاریی جددی هەیە بۆ بەشداریكردنی ئافرەت لە سەرجەم كەرتەكان و له بازاڕی كاردا، ئەمەش بە پێی پێشبینییەكانی شارەزایانی ئابووری بێت، كوردستان بەرهو گۆڕانكاریی گرنگ هەنگاو دەنێت، چونكە ئەندامانی پهرلهمانی كوردستان خاوەن پڕۆژه یاسا و بیرۆكەی نوێن.»
لەلای خۆیەوە عارف روشدی راوێژكاری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، هێما بۆ ئەوە دەكات: سەربەخۆ بوونی ئابووری بۆ هەموو كەسێك پێویستە، بۆیە گرنگە هەلی كار بدۆزرێتەوە بۆ هەر كەسێك ئارەزووی كاركردنی هەبێت، ئافرەتان شان بەشانی پیاوان دەتوانن لە بوارە جیاوازەكاندا كاربكەن، گوتیشی:كۆمەڵگەش دەبێت رابێت لەسەر ئەوەی ئافرەت بونەوەرێكی لێهاتووە و خاوەن بەهرەیە، چەند هاوكاری بكرێت لە بینینی رۆڵی خۆی ئەوەندە گرفتەكانی كۆمەڵگە بەرەو پوكانەوە دەچن، تەنانەت لەسەر ئاستی یەك خێزانیش كاتێك ئافرەت خاوەن كار دەبێت، باری قورسی ژیان ئاسانتر دەبێت و بە هاوبەشی لەگەڵ پیاودا تەنگوچەڵەمە ئابوورییەكان چارەسەردەكەن، دەرەنجامەكەش باڵ كێشانی ئاسوودەییە بە سەر پێكهاتەی خێزانەكەدا و مەودای پەیوەندییەكانی خۆشەویستی و ریزگرتن و توانای دەربازبوون لە كێشەكان فرانتر دەبن.
عارف روشدی ئاماژە بەوە دەكات كە: پێویستە رێكخراوەكانی تایبەتمەند بە كارو چالاكییەكانی ئافرەتان، پێویستە تەنها لە چوارچێوەی رێكخستنی تەقلیدی و حزبیدا خۆیان قەتیس نەكەنەوە، بەڵكو راهێنان و گەشەپێدانی تواناكانی ئافرەت و دۆزینەوەی هەلی كار، لە پێشینەی ئامانجەكانیان بێت، چەند ئافرەت لە بواری ئابووری و دارایی ئاسوودە بێت وەك هەر تاكێكی دیكەی كۆمەڵگە، ئەوەندە كۆمەڵگە لە كێشەو ئاریشە كۆمەڵایەتییەكان دوور دەكەوێتەوە، بەڵكو دیاردەی لێكترازانی خێزان و سەرهەڵدانی توندوتیژیش بەرە ئاوابوون هەلدەكشێت، سەربەخۆیی ئابووری ئافرەتان دەروازەیەكی ئەرێنی دەكاتەوە لە پەرەپێدانی پەیوەندییە خێزانی و كۆمەڵایەتییەكان و دیاردەی پێشێلكردنی مافی ئافرەتان كز و لاواز دەكات.
ماجید خەلیل مامۆستای زانكۆ و سەرۆكی بەشی مێژووه لە كۆلێژی پەروەردەی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی، سهبارهت به تهوهری راپۆرتهکه رایوایه: «لە زەمینەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ژینگەی كەلتووریی ژنانی كوردا، فاكتەری فرە هەن تاوەكو فشار و فەوزای توندوتیژی له سەر ژنان كەم ببێتەوە. راستە ئایدیا و مەزهەب و كەلتوور و كینەی خێڵەكی بازووی بەهێزی خنكاندن و خەفەكردنی توانا و تینی ژنانن، بەڵام دەكرێ ئابووریی سەربەخۆی تاك و داهاتی دیاریكراو و شایستەی ژنان ببێتە هێزێكی كاریگەر بۆ ئاڵنگاریی توندوتیژییەكانی سەر ژن. لێرەدا میكانیزمە ئابوورییەكە دەخەینە پێش چاوان، ئەویش وەك چۆن لە كەرتی گشتیدا ژن و پیاو وەك یەك خودانی مووچە و دەرماڵە و ئەرك و مافن. دەكرێ بوارە جیاوازەكانی كەرتی گشتی بۆ ژنان زیاتر فەراهەم بن، بۆ نموونە، دامەزراندن لە وەزارەتی ناوخۆ و پێشمەرگە، كە نومایانی هێزی تاكی كۆمەڵن، دەبێ ئەۆ سنوورە لەسەر ژن لاببرێ، وەك چۆن لە پەروەردەو خوێندنی باڵادا ژنان زیاد لەنیوەن، بەو جۆرەیش نۆرماڵ بێ لەو دوو وەزارەتیش ژن وەك نێرینە داری ماف بێت، ئەم ئەزموونە لە گەلێ وڵاتی پێشكەوتووی دونیا خراوەتە روو، سەركەوتووش بووە، بۆ نموونە لە خۆرئاوای كوردستان، لە ئیسڕائیل، لە ئەسكەندەنافیا و.. هتد. هەروەها لە كەرتی تایبەتیشدا كە بازاڕ دەجووڵێنێ هێشتا ژن لەسەدا دەی كۆنتڕۆڵ نەكردووە، بۆیە دەكرێ لە رووی كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەوە بەربەستە مەعنەوییەكان تەخت بكەین، تا ژنان بێنە ناو ئەو كەرتانەوە، چونکه هۆكاری سەرەكیی بێبەشبوونی ژن لە داهاتی سەربەخۆ نەبوونی زەمینەی كارە لە بوارە جیاكانی كەرتی تایبەتدا.»
لەیلا دیوبەند چالاكی كۆمەڵی مەدەنییه و یهکێکه لهو ههزاران کهسهی که بوونی داهاتی سهربهخۆ بۆ ئافرهتان به پێویست دهزانن. جهختیش لهوه دهکاتهوه که رێكخراوەکانی مەدەنی لهو بوارهدا بهرپرسیارن و ههر لهو بارهیهوه دهڵێت: «یەك لەو رەوت و ناوەندانەی لە ئێستادا بە رادەیەكی زۆر بەرپرسیارە لە سەرپێخستنی ژنان لە بوارە جیاجیاكانی ژیاندا، چ لە خێزان و چ لە كۆمەڵدا، ئەو رێكخراوە مەدەنییانەن كە ئەمڕۆ لە گۆرەپانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیی كوردستاندا لە چالاكی و هەڵسووڕاندان. هەڵبەت ئەم بەرپرسیارێتییە تەنیا لە ئەستۆی ئەو رێكخراوانەدا نییە، بەڵكو كێشەی ژنان هەر لە پرسەكانی نێو خێزانەوە تا پرسە گشتییەكانی نێو كۆمەڵگە، كێشەیەكە كە لە بنەڕەتدا بە بێ هەرەوەزێكی هەمەلایەنە و گشتگیر چارەسەر ناكرێ. ئەوەندەی پێوەندی بە پرسی رەخساندنی هەلی كار و دەستەبەركردنی ئابووریی سەربەخۆ بە ژنانەوە هەیەك من پێموایە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رۆڵی بەرچاویان لەو بوارەدا هەبووە، رێژەی ئەو ژنانەی ئەمڕۆ لە كوردستاندا لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆن لە هەڵكشاندایە، ئەو خانمانەی لە بازاڕەكان و شوێنە گشتییەكان و دامودەزگای ئیداری و كارگێڕیدا كار دەكەن، ژمارهیان کهم نییه، بەڵام ئەوە سەرەتای ئەو كرانەوەیەیە بە رووی ژناندا لەو بوارەدا، پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە سەر ئەم پرسە زیاتر خۆ ماندوو بكەن و لە سەر ئەم خاڵانە پێداگری بكەن. یەكەم: پێویستە ههوڵ بدرێ خاوەنداڕێتی تایبەت بۆ ژنان لە خێزان و كۆمەڵدا بە شەفافی لە پەرلەمانی كوردستاندا بە یاسا رێك بخرێ، دووەم: ههوڵ بدرێ بۆ سڕینەوەی ئەو یاسا و كەلتوورانەی ژنان ناچار دەكهن بە مانەوەیان لە چوارچێوەی ماڵدا، سێهەم: پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەم بەستێنەدا زیاتر بخزێنە هەناوی كۆمەڵگە و بە شێوەی ئاكادیمی بۆ چەسپاندنی هەژموونی و مافی بڕیاردانی ژنان لە رووی ئابوورییەوە ههوڵ بدەن. دیارە ئەوەش وەدینایە ئەگەر كەرامەتی ژن بە پێی یاسا و بە میكانیزمێكی گونجاو لە دەرەوەی خێزان نەپارێزرێ، چۆن پیاوان بە بێ كێشە و دوودڵی ئەركەكانیان لە دەرەوەی ماڵ رادەپەڕێنن، دەبێ هەمان ژینگە لە دەرەوەی خێزان بۆ ژنانیش دەستەبەر بكرێت. هەروەها پێویستە ههوڵ بدرێ وەك وڵاتانی پێشكەوتوو ئەو ژنانەی بە هەر هۆكارێك لە چوارچێوەی ماڵدا خەریكی ئەركە تایبەتەكانن مووچە وەربگرن و لە رووی ئابوورییەوە ئەوانیش سەربەخۆ بكرێن. ئەوەی ئێستا ئێمە لەم وڵاتانە دەیبینین، بۆ نموونە وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا، دیاردەیەكی زۆر جیاوازە لە چاو وڵاتانی جیهانی سێیەم، لێرە چ ئەو ژنانەی سەڵتن و چ ئەوانەی خاوەن مێرد و منداڵن لە رووی ئابوورییەوە تەواو سەربەخۆن، ئەوەش وای كردووە ئەو وڵاتە لە رووی ئابووری و ئیداری و كارگێڕی و تەنانەت سیاسییەوە رۆژ لە دوای رۆژ بەرەوپێش بچێت. بەداخەوە لە چوارچێوەی ئەم لێدوانەدا ناگونجێ و دەرفەت نییە كە باس لە خاڵە پۆزەتیڤەكانی سەربەخۆیی ژن لە رووی ئابوورییە لە كۆمەڵگەدا بكەم، هیوادارم لە دەرفەتێكدا ئەم باسە زیاتر گرینگی پێ بدرێ بۆ شیكاری و شەنوكەوكردنی ئەو پرسە كە پرسێكی چارەنووسسازە لە هەوراز و نشێوەكانی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی وڵاتاندا. ئەو رۆژەی زۆربەی ژنانی كورد دەستەبەری ئابووریی سەربەخۆ بكەن، ئەو رۆژە كومەڵگە كوردەواری دەگاتە ترۆپكی بەختەوەری و لووتكەی پێشكەوتن، من حەز دەكەم بە كورتیش بووبێ بیڵێم كە سەربەخویی ژن لە رووی ماڵییەوە نەك هەر كاریگەری ئەرێنی لە سەر پرسە كۆمەڵایەتییەكان دادەنێت، بەڵكوو لە رووی ئابووری و پەروەردەی خێزانییەوە، لە باری كەلتووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، ئاڵوگۆڕی بەرچاو بە ئاراستەی بەرەوپێشبردنی كۆمەڵگەدا پێك دێنێ.»

دوریا شێروانی چالاكی كۆمەڵی مەدەنییه و سهبارهت به ههمان پرس رایوایه: «سەربەخۆیی ئابووری دەرچەیەكە بۆ رزگاربوون لە توندوتیژیی ئابووری كە ئەم جۆرە توندوتیژییە بابەتی رۆژە لە ئهمڕۆدا بەتایبەت لە كۆمەڵگەی كوردیدا كە زۆر جار هەڵوەشانەوەی خێزان و تەنانەت تەڵاقی سۆزداریشی لێدەكەوێتەوە، بمانەوێ یان نا، لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سەردەم خواست و داواكاریی تاك تاوەكو كۆمەڵگەش بەردەوام لە زیادبووندایە و بۆ ئەو خێزانانەشی كە داهاتی ئابوورییان سنووردارە دابینكردنی سەرجەم پێداویستییەكان قورسە و بگرە بڕێكجار ناكرێت، لەگەڵ ئەمەش دەستاودەستكردنی دراو و جموجووڵی بازاڕ و سەقامگیریی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیش كاریگەری ههیه و جێ پەنجەی خۆی جێدێڵێت چ بە ئەرێنی چ بە نەرێنی..» هاوکات رۆڵی رێکخراوەکانی كۆمەڵگەی مەدەنی بهرز دهنرخێنێت و دهڵێت: «رێکخراوەکانی كۆمەڵگەی مەدەنی توانیویانه دەرگایەك واڵا بكەن بۆ خانمان كە بتوانن خاوەن داهات و بژێوی خۆیان بن و تا رادەیەكی زۆریش رێنیشاندەر و هاندەر بوون بۆ ئەوەی خانمان بتوانن و هۆشیاربن بەرامبەر ئەوەی كە پێویستی ژیان لەم كاتەدا وایكردووە خانمانیش بە توانای خۆیان كار بكەن و خاوهن داهاتی خۆیان بن.» سەبارەت بەوەش که رێكارەكان چین بۆ چۆنیەتی رەخساندنی هەلی كار بۆ خانمان، گوتی: «سەرەتا دهبێت پەیوەندیەكی توندوتۆڵی رێکخراوەكان لەگەڵ حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار و هەروەها كەرتی تایبەت دروست بکرێت، هاوشانی ئەوەش گەڕان بە دوای خانمانی ئارەزوومەند بۆ كاركردن که ئاسانکارییان بۆ بکرێت. لەگەڵ ئەوەش رەچاوكردنی بڕوانامە و دانانی كەسی شیاو لە شوێنی شیاوه، با چیتر وەك زەعیفەیەك سهیری ئافرەت نەکرێت و له ڕووی بهزهییشهوه نهخرێتە سەركار، بەڵكو کارپێدانیشی لەسەر بنەمای بڕوانامە و توانا و كەفائەت و لێهاتوویی بێت.» گوتیشی: «هاندانی ئافرەت بۆ خوێندن و خۆپێگەیاندن و ئەنجامدانی خولی راهێنان و پیشەیی و كۆكردنەوەی سی ڤی و پێشكەشكردنیان بە لایەنی پەیوەندیدار زۆر ههنگاوی گرینگ سوودبەخشن و بێگومان پشت بە خۆ بەستن و ئابووریی سهربهخۆی خانمان هاندەرە بۆ ئاشتیی خێزانی و چەكێکی بەهێزیشه بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی، ئهوهش سهلمێندراوه که خانمانی خاوهن داهات کهمتر رووبهڕووی توندوتیژی دهبن و ئهگهریش توندوتیژییان بهرامبهر بکرێت، قبووڵی ناکهن.»