بەپێی راپۆرتی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) و بانكی نێودەوڵەتی زیاتر لە ملیارێك كەس لە جیهاندا بە شێوەیەك لە شێوەكان خاوەن پێداویستی تایبەتن، بەوەش 15%ی دانیشتووانی جیهان پێكدێنن. ئەم توێژە بەشدارییان لە كۆمەڵگەدا كەمە و بۆ راییكردنی كاری رۆژانەشیان زیاتر پشت بە كەسانی دیكە دەبەستن. تەنانەت لە وڵاتە سەرمایەدارەكانیش رێژەی 20 تا40%ی منداڵانی خاوەن پێداویستی تایبەت بۆ بەشداریكردن لە چالاكیی رۆژانەدا پێویستییان بە یارمەتی هەیە. بە هۆی بەرزبوونەوەی تەمەنی مرۆڤ، زیادكردنی نەخۆشییە درێژخایەنەكان، رووداووەكانی هاتووچۆ، كارەساتە سرووشتییەكان و...هتد، رێژەی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكانیش لە بەرزبوونەوەدایەو زیاتریش ئافرەتان و منداڵان و بەساڵاچووان گیرۆدەی ئەو ناساغییە دەبن، ئەركی كەسوكاریشیان گەلێك قورسە و پێویستە حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار ئاوڕی جددییان لێ بداتەوە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر ئەو پرسە تاوتوێ دەكەن.


«ساڵانە یادی رۆژی جیهانیی بۆنە و یادەكان دێت و دەڕوات و هەندێ هەرا هۆریای بۆ دەكرێت و كارو راسپاردەكانیش لە ئەنجامدانی چەند چالاكییەك قەتیس دەبێت. دواتر سەری لێ دەنێنەوە، وەك بڵێی ئەركەكان تەواو بووەو مافەكان هەمووی مسۆگەر بووە، بەڵام ساڵ بە ساڵ كەمتەرخەمی بەرامبەر بە مافەكان زیاتر دەبن.»



ئەوە قسەی شوكوریە ئەحمەد بوو. ئەو هاووڵاتییە ئافرەتی ماڵەوەیە و دایكی سێ منداڵی وردیلەیە وەك خۆی باسیكرد، هاوسەرەكەی نەخۆشی دەروونی هەیە، بەوەش نەوەستاوە و هەوڵی خۆسووتاندنی داوە، لە ئێستادا وێڕای نەخۆشی دەروونی بەهۆی سووتانەوە كەمئەندام بووە، هاوكات دەڵێت: «بەخێوكەرانی خاوەن پێداویستیی تایبەت، ئەركی پەروەردە و بەخێوكردنیان زۆر قورسترە، بۆیە حەق وایە حكومەت ئاوڕی جددییان لێ بداتەوە و بەشێك لە ئەركەكانیان لە رووی ماددی و مەعنەوی لە ئەستۆ بگرێت».
بەپێی توێژینەوەكان زۆربەی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان چاودێری تەندروستییان دەست ناكەوێت و ناتوانن خەرجی چاودێری تەندروستی دابین بكەن. جگە لەوەی خۆیان كێشەی تایبەت بە خۆیان هەیە، رۆژانەش تووشی سووكایەتی پێ كردن دەبن و بە خراپی مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت. منداڵانی ئەو توێژە شانسی چوونە قوتابخانەیان لە منداڵانی ئاسایی زۆر كەمترە. لە هەموو ژینگە جۆراوجۆرەكان و لەسەرجەم تەمەنەكانیشدا ئەو توێژە كەموكورتیی و كەلێنی فێركاریی گەورەیان هەیە، بەڵام لە دەوڵەتە هەژارەكان كەموكورتییەكانیان زۆر زیاترن. لەو دەوڵەتانەش كە منداڵە ئاساییەكان هەموویان دەچنە قوتابخانە، هەموو منداڵە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ئەوەیان بۆ مەیسەر نابێت. بۆ نموونە لە پۆلیڤیا نزیكەی 98%ی منداڵانی ئاسایی دەچنە قوتابخانە، بەڵام كەمتر لە 40%ی منداڵانی خاوەن پێداویستیی تایبەت دەچنە بەرخوێندن. لە ئەندونوسیا 80%ی منداڵانی ئاسایی دەچنە بەرخوێندن، كەچی 25%ی منداڵانی خاوەن پێداویستیی تایبەت دەچنە قوتابخانە. بەگشتی مانەوەی خاوەن پێویستی تایبەت لە ماڵەوە و دووربوونی لە سەنتەر و ناوەندەكانی راهێنان ئەركی بەخێوكەریان زۆر قورس دەكات، بەپێی توێژینەوەكان زۆربەی ئەو دایكانەی منداڵی خاوەن پێداویستیی تایبەتیان هەیە بۆ هێوربوونەوەیان چارەسەری دەروونی وەردەگرن.


گوڵاڵە پشدەری پەرستار وچالاكی بواری تەندروستی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «كەمئەندامی، یان نەخۆشیی درێژخایەن، یان خاوەن پێداویستیی تایبەت، هەمیشە لە بارودۆخێكی ناخۆش و یەكجار نالەباردا دەژین.بەڵام هەر یەك لەوانە لە هەر كوێیەك بژین، ناچارن تا رادەیەك بارودۆخەكە بۆ خۆیان لەبار بكەن و شێوەی ژیانیان بگونجێنن لەگەڵ ئەو ژینگەیەی كە تێیدا دەژین، بۆ ئەوەی بتوانن وێڕای ساغەكان هەنگاو بۆ ژیان و بەردەوامی بنێن.» هاوكات دەڵێت: «خاوەن پێداویستیی تایبەت دەتوانێ بە رێگەی فیزیكی هەندێك گۆڕانكاری لە خۆیدا بكات، بۆ نموونە ئەوانەی كە پێیان بڕاوەتەوە، پێی دەستكرد بەكار بهێنن، بەڵام گرینگ قبووڵكردنی واقیعەكەیە و دەبێت كەسی خاوەن پێداویستیی تایبەت بزانێت كەسایەتیی ئەو بەستراو نییە بە كەمئەندامی و ئەو كەموكوڕییە جەستەییە، بەڵكو تواناكانی مێشك كاراكتەری گرینگن، تاكو بەختەوەریی خۆی تێدا بدۆزێتەوە.» گوتیشی: «ئەگەر بمانەوێ باس لە كێشەكانی كەمئەندامانی دانیشتووی ئەوروپا و ناو جەرگەی دیموكراسی و وڵاتانێك بكەین كە بە یاسا مافەكانیان رێكخراوە و حكومەتی سۆشیال دیموكراتین، ئەوە باسێكی جیاوازە لەگەڵ مافەكانی كەمئەندامانی وڵاتانی بلۆكی رۆژهەڵاتی وەكو كوردستان و جیاوازییەكی بەرجەستەی هەیە.


ئەوەی كە من زانیومە لە ١٣/١٢/٢٠٠٦ ولایەتە یەكگرتووەكان لە نیویۆرك پەیماننامەیەكیان پێكهێنا كە مافەكانی كەمئەندامی تێیدا نووسراونەتەوە و حكومەت ئەركی سەرشانیەتی كار بكات بۆ چاككردنی بارودۆخی كەسانی كەمئەندام بكات لەسەر سەكتەرەكانی وەكو كاروپیشە، پەروەردە، هاتوچۆ، كەلتوور، وەرزش و ساغڵەمی و ...هتد، كۆمەڵێك وڵات واژوویان لەسەر كردووە كە جێبەجێی بكەن لە ناو یاسای وڵاتیاندا. هۆڵەنداش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە ئەوەی قبووڵ كردووە و لە ١٤/٧/٢٠١٦دا هەندێك خاڵی تایبەت بە كەسانی كەمئەندام بە یاسایەك لە دەستوورردا بە ناوی (WGBH/CZ)هاتووە، هەروەها یاساش ئاماژە بەوەش دەكات كە كەسانی كەمئەندام، یان ئەوانەی نەخۆشیی درێژخایەنیان هەیە، دەبێ وەكو هەموو كەسانی ساغ بشدار بن لە ناو كۆمەڵگە و بەرامبەر بە یاسا یەكسانن. لە هۆڵەندا ئەو بابەتە بە جۆرێك رێكخراوە كە كەسی كەمئەندام بە هیچ شێوەیەك بە هۆی كەمئەندامی لە كەسانی ئاسایی لە دواوەتر نییە لە هیچ بارێكدا، نە لە خوێندن، نە لە ژیان و ئیمكانات و پێداویستی و...هتد،


كەواتە ئەو دەتوانێ پێش بكەوێ و جاریوایە لە ساغەكانیش زیاتر بەرەو ئارەزووەكانی ژیانی بەرزتر دەفڕێ و بە ئاواتی دەگات. نموونەش زۆرن لەو وەرزشوانانەی كە میدالیای شانازییان وەرگرتووە، یان هەمووشت زان و بلیمەتی جیهانی كە زۆربەی دونیای زانست دەیناسێ ستیڤن هاوكینگ كە ١٤/٣/٢٠١٨ دونیای بەجێ هێشت، كە لەسەر كورسیی چەرخدار و بە كەمئەندامی دەست و پێ، لە ملیاران مرۆڤ باشتر و زیاتر گەردوونی ناسی و تا ناسینی كاكەشانەكان رۆیشت. ئەوەی من زانیومە لە كوردستانیشدا یاسایەك لە لایەن وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی دانراوە لە ساڵی ٢٠١٢دا پێموایە ژمارە ٢٢یە و ئاماژە بە ماف و ئیمتیازاتی مرۆڤی كەمئەندام دەكات. بەڵام بەڕاستی حكومەتی كوردستان تا ئێستاش نەیتوانیوە بواری باشتر بۆ كەمئەندامان بڕەخسێنێت، هەتا لانیكەم ئاسانكارییەك بۆ بەخێوكەرانی خاوەن پێداویستیی تایبەت بكات. بۆ سەلماندنی ئەو رایە دەپرسین: ئایا پەروەردە و خوێندنی خاوەن پێداویستیی تایبەت تا چەند گرینگی پێدراوە؟ ئایا رێگەوبانی گونجاو و رێخۆشكەر بۆ خاوەن پێداویستیی تایبەت هەیە؟ ئایا شوێنی نیشتەجێبوونی تایبەت و رێكخراو و شایەستە بەوان دابین كراوە؟ ئایا هاتووچۆ و پاسی تایبەت و ئاسانكارییان بۆ چوونە ناو پاس و گواستنەوەیان كردووە؟ نەخێر، ئەوانە نەكراون، تەنیا مووچەیەكی زۆر كەمیان بۆ خاوەن پێداویستیی تایبەت داناوە، كە تەنانەت بەشی كڕینی دەرمانەكانی ناكات، ئیتر چۆن ژیانی خۆیان دەتوانن بگونجێنن لەو كۆمەڵگە سەختەدا كە بۆ ساغەكان هێندە دژوارە، ئینجا چ بگاتە كەمئەندامان. لێرەدا پێویستە باسی ئەوەش بكەم كە شێوەی پەروەردەو دابونەریتیش كاریگەری زۆر نەرێنی لەسەر بارودۆخی خاوەن پێداویستیی تایبەت داناوە، بەداخەوە زۆجار كەسایەتییان دەشكێندرێ و سووكایەتییان پێ دەكرێت. ئەوان وەكو خۆیان قبووڵ ناكرێن و بە چاوی گاڵتەجاڕی یانیش بە بەزەیی سەیر دەكرێن، ئەوەش لە پێشكەوتنی مرۆڤی كەمئەندام بەربەستی گەورە دروست دەكات. خۆزگە دەخوازم رۆژێك دابێت لە كوردستانیش بە روانگەیەكی مرۆڤدۆستانە بارودۆخی كەمئەندامان بێتە بەردید و مافەكانیان بە یاسایی بكرێت و پیادەی بكەن هەر بە دروشم نەبێت. دەبێت حكومەت لایەنی پەیوەندیدار بزانن، بەخێوكەرانی خاوەن پێداویستیی تایبەت كێشەی جۆراوجۆریان هەیە و دەبێت بۆ چارەسەری كێشەكانیان هاریكاری بكرێن».


فەرەیدون بێوار، سەرۆكی رێكخراوی هوما بۆ منداڵانی ئۆتیزم، هاوكات باوكی دوو منداڵی خاوەنپێداویستی تایبەتە سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «منداڵان و كەسانی كەمئەندام و خاوەن پێداویستییە تایبەتەكانی هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی نالەبار و دژواری كۆمەڵایەتی و دەروونی و ئابووریدا ژیان دەكەن، كە ژیانێكی كۆلەمەرگییە و خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان سەرەتاییترین مافی ژیان و مرۆییان بۆ دابین نەكراوە و لە سیاسەت و فەرهەنگی حوكمڕانیی هەرێمدا وەك هاووڵاتی پلە دوو سەیریان دەكرێت، هەر بۆیە فەرامۆش كراون و رۆژانە سووكایەتییان پێدەكرێت. هەر چەندە بە گوێرەی یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2011ی تایبەت بە كەمئەندامان، بەشێك لە مافەكانی كەمئەندامانی دەستەبەر كردووەو حكومەت و وەزارەتە پێوەندیداری پابەند كردووە بەجێبەجێكردنی یاساكە و دابینكردنی ژیانێكی شایستە لە رووی دارایی و پەروەردەو خوێندن و تەندروستی و خزمەتگوزارییەوە بۆ كەمئەندامان، بەڵام یاساكە هیچی لێ جێبەجێ نەكراوە، بەڵكو بگرە لەدوای یاساكەوە رەوشی كەمئەندامان و كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت و خانەوادەكانیان خراپتر بووە.» هاوكات دەڵێت: «پێموانییە پێویست بكات داوا لەحكومەت بكرێ ئاوڕێك لە كەمئەندامان بدرێتەوە، چونكە حكومەت بڕوای بە مافەكانیان نییەو هیچیان بۆ ناكات و وەك وتم وەك هاووڵاتی پلەدوو سەیریان دەكات. نەبوونی خزمەتگوزاری و كەمتەرخەمیی حكومەت، ئەركی سەرشانی خانەوادەی كەمئەندامانی قورستر و سەختتر كردووە، تەنانەت بووەتە هۆی هەڵوەشانەوەی شیرازەی سەدان خێزان.لەم نێوەندەدا دایك و خودی كەمئەندامەكە قوربانیی سەرەكین.»


كەتان خادمی راگەیاندنكارە و هاوكات دایكی منداڵێكی خاوەن پێداویستیی تایبەتە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «تێكچوونی باری تەندروستیی هەر تاكێكی نێو خێزانێك، كاریگەریی راستەوخۆ لە سەر تەواوی ئەندامانی خێزانەكە جێدەهێڵێت، بە تایبەت ئەگەر تێكچوونەكە درێژخایەن بێت، یان وێڕای جەستە، دەروون و هەڵسوكەوتیش بگرێتەوە. بەتایبەت نەخۆشییە دەروونی و دەمارییەكان ....كە ئازاری خۆی و دەوروبەری دەدات، لەوانەیە لە ساتێكی زۆر كورتدا گەورەترین كارەسات لەدەستیان بقەومێت. بۆیە پێویستە خێزان بەردەوام چاودێری بكات. ئەمەش فشارێكی بەردەوامە لەسەر خێزان. دوورەپەرێز دەبن لەخەڵك و دەوروبەر، یان لەكارو پڕۆژەكانی ژیانیان دوا دەكەون، یان بەهۆی سەردانی پزیشك و داودەرمان خێزان تووشی قەیرانی ئابووری دەكات، ئەم كێشانەش لە خێزانێكەوە بۆ یەكێكی دی جیاوازن، بۆ نمونە باوك یان دایكی لە ژیاندا نەمابن بەهەر هۆكارێك، یان دوچاری نەخۆشییەكی درێژخایەن بووبن، خێزان ئەگەر نەدار بێ، كرێچی بێ، یان نەخوێندەوار یان دایك و باوك ناكۆك بن. ئەمانە هەموو كاریگەریی نەرێنی دروست دەكەن. بۆ كەمكردنەوەی ئەو فشارانە لەسەر خێزان ئەركی حكومەتە كە بە هەموو شێوەیەك هاوكاری خێزانەكان بكات، بەپێی جۆری كەمئەندامییەكەیان هاوكاریی پێویستیان بۆ دابین بكات، لە نزیكەوە چاودێریی خێزانەكان بكات، مەبەستم بە جددی كاركردنە. نەك بەناو و لەدەزگا راگەیاندنەكانەوە بیبینن. من وەك دایكێك 18 ساڵە كوڕەكەم كە خاوەن پێداویستیی تایبەتە بەخێو دەكەم، تا ئێستا هەنگاوی جددیم لە حكومەت نەبینیوە، بەداخەوە ئەوەندە لەخەمی مەعیشەت و خەمی خۆیانن لە خەمی كەمئەندامان نین. ناوی چەندان خێزانتان بۆ دەهێنم كە لە خراپترین بارودۆخدا دەژین. خۆزگە ئەوەندەی خەڵاتیان دابەشكرد بەسەر ئەكتەری عەرەب و راگەیاندنی بێ بەرهەمدا پلانیان بۆ ئەم هاووڵاتیانەی خۆیان دادەڕشت كە زمانی داواكردنی مافەكانی خۆیانیان نییە. مەگەر تەنیا دایكەكان فرمێسكی گەرم بە دیاریانەوە بڕێژن. بەداخەوە لە وڵاتێكدا دەژین پڕ لە ناعەدالەتی و كەمئەندامان گەورەترین پشكیان بەركەوتووە. مەعقوولە كەمئەندام پارەی دەرمانی نەبێت، بەڵام هەر بەرپرسێك سەدان موڵك و خانووی هەبێت؟».


تانیا جەمال توێژەری كۆمەڵایەتی و بەرپرسی پەیمانگای ناوین بۆ پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان، رایوایە: «كۆژان و ئەركی ئەو خێزانانەی كە منداڵی كەمئەندام، یان خاوەن پێداویستیی تایبەتیان هەیە، زۆر زیاترە لە هەر خێزانێكی ئاسایی، لەبەر كۆمەڵێك هۆكاری ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەندروستی و پەروەردە و خوێندن و ...هتد. بۆ نموونە خێزانی ئاسایی رووبەڕووی كێشە بوونەتەوە كە منداڵەكانیان بخەنە كام قوتابخانە و چۆن كرێی قوتابخانە و هاتوچۆ و جلوبەرگیان دابین بكەن، چ جای خێزانێك كە خاوەندارێتی منداڵی خاوەن پێداویستی تایبەتی دەكات. جگە لەوەی كە لە قوتابخانەكان و كۆمەڵگەدا تووشی گێچەڵ و توندوتیژی دەبنەوە..جا بڕۆ بۆ تەواوی سێكتەرەكانی دیكە و ژیان و گوزەرانی خێزانیان و بیر لە حاڵەتی دەروونیی ئەو خێزانانە بكەنەوە لە كۆمەڵگەیەكی تەواو دواكەوتوو و نەبوونی هیچ ئیمتیاز و پێداویستی تایبەت بەو توێژانە، دەبێت چۆن بەردەوام بن و چۆن پێداویستی تەندروستی و تەعلیمی و ژیانیان پێ دابین بكرێت؟ ئەوە جگە لە غیابی رێزگرتن و گرنگی پێدان، یان وەك مرۆڤ هەردەم بە چاوی كەمتر سەیر دەكرێن، خۆ كە زۆر گرینگیش هەبێت، تەنیا لە رووی دینی و عاتفییەوەیە كە ئەویش دەچێتە خانەی خێر و خێراتەوە. لەبەر ئەوە ئەركی ئەو خێزانە چەندین جار سەختتر و دژوارترە لە خێزانێكی ئاسایی». گوتیشی: «ئاوڕدانەوە لە خاوەن پێداویستیی تایبەت و بەخێوكەرانیان نیوە چڵ و بێ بەرنامەو دوور لە شێوازی ئەكادیمی بووە و حیسابێكی وایان بۆ نەكردوون. بۆ نموونە ناوچەكەیان تا كەمئەندامێك وەردەگرێت چەندین ساغ و سەلیم وەردەگرێت. مۆڵەتی بەخێوكەر تا كەمئەندامێك وەری دەگرێت، چەند ساغە سەلیم وەری دەگرن. ئەوە جگە لەوەی چەندین ساڵە پەروەردەی تایبەت لە وەزارەتی پەروەردە هەیە، بەڵام مامۆستایەكیان نییە زمانی ئاماژە یا برایانی بزانێت. ئەوانە و چەندین كێشەی دیكەیان هەیە كە تا ئێستا حكومەت نە بیری لێ كردۆتەوە، نە بەرنامەشی بۆی هەیە».

لەلای خۆیەوە رەحمان عەلی ماستەر لە كۆمەڵناسی باسی ئەوە دەكات كە «لە هەر خێزانێكدا پرۆسەی پەروەردەكردن پرۆسەیەكی گرنگ و ئەركێكی قورسە لەسەر خێزان، بەتایبەت ئەگەر ئەو خێزانە كەسێكی كەمئەندام، یان پەككەوتەی هەبێت، ئەوكاتە ئەركەكە دوو ئەوەندە قورس دەبێت، چونكە خزمەتكردنی كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت لە رووی تەندروستی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە ئەركێكی قورسە، ئەندامانی ئەو خێزانانە وێڕای قورسیی ئەركەكەیان باری دەروونییان نالەبارە و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیان رۆژ لە دوای رۆژ كاڵتر دەبێتەوە، لەم نێوەندەدا لە بەڕێكردنی سەختییەكان دایك پشكی شێری بەردەكەوێت، بەپێی ئەو توێژینەوانەی ئەنجاممان داون، دەركەوتووە زۆربەی ئەو دایكانەی منداڵی خاوەن پێداویستیی تایبەتیان هەیە، بۆ ئارامبوونەوەیان چارەسەری دەروونی وەردەگرن، بەداخەوە تا ئێستا حكومەت نەیتوانیوە بۆ باشتركردنی رەوشی توێژی كەمئەندام و بەساڵاچووان سیستەمێكی تۆكمەی هەبێت و خزمەتگوزاری تەندروستی پێویست دابین بكات و لە هەڵگرتنی ئەو قورساییە هاوكاری خێزانەكان بكات».