كوشتنی ئافرەت بە بیانووی جۆراوجۆر و لە ژێر هەر پاساوێكدا لە لایەن زۆربەی دەوڵەتانی جیهان و حكومەتی هەرێمی كوردستانیشەوە سزای قورسی بۆ دیاری كراوە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەو تاوانە رێژەیەكی بەرزی هەیە و بە پێی ئامارەكانی كوشتنی ئافرەت لە ساڵی 2017 كە نووسینگەكانی نەهێشتنی تاوان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان تۆماریان كردووە، لە ساڵی رابردوو زیاتر لە 50 ئافرەت كوژراون. چالاكانی بواری مافی ئافرەتان جەخت لەوە دەكەنەوە كە سەرەڕای هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم و بوونی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی كە زیاتر لە حەوت ساڵە لە هەرێمی كوردستان كاری پێ دەكرێت، هێشتا نەیانتوانیوە سنوورێك بۆ كوشتنی ئافرەت دابنێن و رۆژانە لێرە و لەوێ ئافرەت بە پاساوی شەرەف دەكوژرێت. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە دەكەن.


ئێوارەی رۆژی 30/10/2018 لە گەڕەكێكی شاری هەولێر كچێكی تەمەن 17 ساڵان بە ناوی (شەیما) بە دەستی برایەكی كوژرا. رائید هۆگر عەزیز گوتەبێژی پۆلیسی هەولێر، لەو بارەیەوە رایگەیاند: «پۆلیس ئاگاداركرایەوە كە كچێك لە گەڕەكی رۆشنبیرانی شاری هەولێر لە ماڵەكەی خۆیاندا خۆی كوشتووە، بەڵام دوای لێكۆڵینەوە دەركەوت كە كچەكە كوژراوە». گوتەبێژی پۆلیسی هەولێر ئاشكرای دەكات كە «یەكێك لە براكانی كچەكە بە ناوی (م) كە تەمەنی 20 ساڵە، دەستگیر كراوە و دانی بەوەدا ناوە كە خوشكەكەی بە چەكی كڵاشینكۆف كوشتووەو 7 گوللەی پێوە ناوە، سەبارەت بە هۆكارەكەشی بكوژەكە وتوویەتی، خوشكەكەی چووەتە دەرەوە و دوو رۆژ نەگەڕاوەتەوە ماڵەوە، بۆیە كوشتوویەتی. هەروەها دەڵێن دایكی مۆبایلی بە دەستی كچەكەیەوە بینیوە و بانگی كوڕە گەورەكەی كردووە كە دراوسێی خۆیانە، ئەویش هاتووە و كوشتوویەتی. تەنانەت خێزانەكەی پرسەشیان بۆ دانەنا».
ئەوە لە كاتێكدا دێت كە چەند یاسایەك لە بەرامبەر كوشتنی ئافرەتان هەموار كراوەنەتەوە، لەوانە:
1- یاسای ژمارە (14) ساڵی (2002):
«ئەنجامدانی تاوان لە دژی ئافرەت بە بیانووی پاڵنەری ئابڕووپارێزی بە بەهانەی یاسایی دانانرێت بۆ سووككردنی سزا بۆ مەبەستەكانی جێبەجێكردنی دادكارییەكانی ماددەكانی (128 و 130 و 131) لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111)ی ساڵی (1969) هەمواركراو.»
2- یاسای ژمارە (43)ی ساڵی (2004):
«راگرتنی جێیەجێكردنی ئەو سزاییەی لە ماددەی (144) لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969) هەمواركراو هاتووە پیادە ناكرێت لەسەر ئەو تاوانانەی لە دژی ئافرەتی بە شوو ئەنجام دەدرێت.»
3- لە یاسای لێبوردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (4)ی ساڵی (2007)»
لە ماددەی (7) هاتووە: «دادكارییەكانی ماددەكانی (1و2و4و5) لە یاساكە پیادە ناكرێت لەسەر ئەو حوكمدراوانەی راهاتوون و ئەنجامدەرانی ئەم تاوانانەی لای خوارەوە لە بڕگەی (11) هاتووە (كوشتن بە بیانووی پاڵنەری ئابڕووپارێزی.»
4- لە یاسای لێبوردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان عێراق ژمارە (2)ی ساڵی (2012) لە ماددەی (6) بڕگەی (9) هاتووە ئەنجامدەرانی ئەم تاوانانەی لای خوارەوە یاساكە نایانگرێتەوە (كوشتن بە بیانووی ئابڕووپارێزی ).
جگە لەو یاسایانەی لای سەرەوە لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969)ی هەمواركراو سزا دیاری كراوە بۆ تاوانەكانی كوشتن بە گوێرەی بارودۆخی ئەنجامدانی تاوانەكە و لەبەر ئەوەی ئەم تاوانە بە مەبەست ئەنجام دەدرێت بۆیە بە كوشتنی بەئەنقەست دادەنرێت.
عەونی عەلی راوێژكار لە پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بەو پرسە دەڵێت: «لە روانگەی كارەكەم وەك راوێژكاری پەرلەمانی كوردستان دەتوانم بڵێم كە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە، هەرێمی كوردستان لە ریزبەندی پێشەوەی وڵاتانی كراوە و پێشكەوتوو لە رووی كۆمەڵایەتی دێت، بەتایبەت لە رووی ئەو یاسایانەی كە بە مەبەستی پاراستی مافی ئافرەت دەركراوە، بەڕای من ((یاسای ژمارە (٨)ی ساڵی٢٠١١یاسای بەرەنگاربوونەوەی خێزان لە توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان)) یەكێكە لە هەرە یاسا باشەكان كە پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە و مافی ئافرەت تا راددەیەكی یەكجار زۆر دەپارێزێت، بەڵام مەخابن ئەم یاسایە بەهۆی نزمیی ئاستی هۆشیاری یاسایی تەنانەت لەلای بەشێك لە رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ئافرەت رێچكەی سرووشتیی خۆی نەگرتووە.
ئەمە لەلایەك، لەلایەكی ترەوە تەنیا دەركردنی یاسای باش بەتەنیا نابێتە هۆی بنبڕكردنی توندوتیژی، یان كوشتنی ئافرەت، بگرە پێویستی بە هەڵماتی نیشتمانی بۆ هۆشیاری لە گشت ئاستەكانی كۆمەڵایەتی و ئایینی هەیە.» گوتیشی: «رێكخراوەكان و كەسانی داكۆكیكار لە مافی ئافرەت درێغییان نەكردووە، بەڵام لەبیرمان نەچێت، ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەژین كە تێیدا لە زۆرێك لە وڵاتانیدا ئافرەت ناتوانێت هەندێك كار، یان پۆست وەربگرێت، تەنیا لەبەر ئەوەی ئافرەتە، هەر بۆیە ئەم بابەتە هەستیارە پێویستی بە خەبات و تێكۆشانی بێوچان هەیە و لەگەڵ گۆڕانی سەردەم پێویستی بە مێتودی نوێ هەیە و تا ژیانیش بەردوام بێت، تێكۆشان بەردەوام دەبێت.»
سندوس حسێن هەڵەبجەیی چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هەرچەندە بۆ كەمكردنەوەو هەوڵدان بۆ بنبڕكردنی دیاردەی توندوتیژی، بەردەوام چەندین رێكخراوی جیهانی و نێوخۆییەكان كاردەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو تاوانە، بەڵام وەك دەیبینین حالەتەكان روو لە زیادبوونن، بۆیە دەتوانین بڵێین كەمترین ئەنجام هەبووە بۆ كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیە، سەبارەت بە هۆكاری ئەوەش گوتی: «بە رای من هۆكارەكەی زیاتر دەگەڕیتەوە بۆ ئەو پێشكەوتنە كۆمەڵایەتی و پیشەسازییانەی لە ناو كۆمەڵگەكاندا دروست دەبن، كە بە خێرایی زیاتر گەشە دەكەن.» نموونەشی بەوە هێناوە كە «هەمیشە لە وڵاتە پێشكەوتووەكانەوە دەستپێشخەری كراوە بۆ دروستكردنی رێكخراوی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژییەكان و رێكخراوە مرۆییەكان، بێگومان ئەم رێكخراوانەش بۆیە دروست بوون، بەهۆی زۆریی ئەو ناعەدالەتی و توندوتیژییانە بووە كە لە ناوچەكەیاندا بوونی هەبووە و ئافرەت بە رێژەیەكی زۆر پەراوێز خراوەو لە كۆمەڵگەكەیاندا بە پلە دوو سەیر كراوە، بۆیە بە هەموو جۆریك رووبەڕووی توندوتیژی و سەركوتكردن هاتوون، بەمەش ئافرەت ئیتر دەستەوەستان نەوەستاوە، بە هۆی كرانەوەی فیكری و تێگەیشتنی لە گەمەی پیاو و قبووڵنەكردنی ژێردەستەیی بە ناوی خاوەندارێتی پیاو بۆ ژن، كەوتنە هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەی ماف و شكۆ و دەسەڵاتی خۆیان، كە تا ئێستاش لە نێو كۆمەڵگەدا بۆ پاراستنی ماف و ئەركەكانی خۆیان تێدەكۆشن، پاڵپشتیی ژمارەیەكی باش لە پیاوانی ئازادیخواز و مافپەروەریش كە هەمیشە پاڵپشت بوون بۆ سەرخستنی شۆڕشی فیكری و هەستانەوەی ئافرەتان لە ئاست نادادپەروەرییەكان، ئاسانكاری بۆ كردوون.»
بەڵام لەگەڵ بوونی سەرجەم رێكخراوەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، دیاردەی كوشتنی ئافرەتان هەر بەردەوامەو رەنگە لە زۆر شوێن رێژەكانیش زیاتر ببن بە بەراورد بە ساڵانی پێشتر، سەبارەت بەوەش سندوس حسێن هۆكارەكەی بە چەند خاڵ دیاری دەكات:
* هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی تەندوتیژی تا ئیستا وەك مەنهەجی خوێندن گرنگییەكی ئەوتۆی پێ نەدراوە، كە پێویستە لە باخچەی ساوایانەوە تا دواقۆناغەكانی خوێندن گرنگی پێ بدرێت.
* نەبوونی پەیوەندیی جددی و هەماهەنگی لە نێوان رێكخراوە مەدەنی و حكوومییەكان و كارنەكردنی پێویست بۆ ئەم مەبەستە.
* دەزگاكانی راگەیاندن هاوكار نین و زۆر جار ئەو دەزگایەش كە بە ناوی داكۆكییەوە كاردەكات، جیاوازیی چینایەتی و فیكری و ئایینی زۆری تێدا بەدی دەكرێت، كە گوێگر و بیسەر گرنگی و بایەخی پێ نادەن.
*گرنگینەدان بە پەروەردەی خێزانی و نەبوونی چاودێری خێزانی.
* لاوازیی دەزگاكانی دادپەروەری و سزانەدانی تاوانباران و ئەنجامدەرانی توندوتیژی كە هەمیشە پاش سزایەكی كەم ئازاد دەكرێن.
* زیادبوونی فشارە دەروونییەكان كە بەهۆی گۆڕانكارییە خێراكان دروست دەبن، چ پێشكەوتنی پیشەسازی بێت، چ سەرهەڵدانی شەڕ و ئاژاوەو داگیركاری .»
رۆزار ئەحمەد نووسەر و مامۆستای قۆناغی ئامادەیی لە داقوق، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «پێموایە لە كۆمەڵگەی ئێمە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی شێوازی پەروەردەكردن و چۆنیەتی هەڵسوكەوت لەناو خێزان و گەڕەك و تا دەگاتە شەقام و شار لەگەڵ ئافرەتدا هێشتا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی لە رووی ماف و ئازادی و كارو دەسەڵاتەوە بە راستی دانی پێدا بنێن، ئەوەی دەگوزەرێ لە ناو بازنەیەكی بچووك و تەنگ و تارە و دەرەوەی بە حوكمی نێرینە داپۆشراوە، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی ترەوە رێكراوەكانی ژنان نەیانتوانیوە كاراترو واقیعییانەو مەیدانییانە بێنە گۆڕێ، ئەگەر تەماشای هەوڵەكانیان بكەین، دەبینین تاوان و تاوانباران پێشتر و ئێستا جیاوازییەكی وایان نییە، ئەمەش ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە كۆمەڵگەی ئێمە مەیل و حەزی بە داخراوییە و حكومەت و دەسەڵات هێشتا نەیانتوانیوە ئەو تەوقەی شەرع و فەتوا و كولتوورە جیا بكەنەوە كە ئافرەتی بە هەڵە داپڵۆسیوە و تا ئەمڕۆ بانگەشەی لە زیادبووندایە، بۆیە تاوەكو ئەو كولتوورە چەند سەد ساڵە جیا نەكەینەوە، بەكاركردن و سزادانی سەرپێچیكەران بە ئەنجام ناگەین، دواتر خودی ژنان و ئافرەتان ئەو جورئەتەیان تێدا نەخوڵقاوە دەربچنە سەرشەقام، دیارە ئەمەش باج و قوربانی دەوێ، نموونەیش وڵاتانی مەغریب و تونس، كە ئافرەتان بە قوەتی خۆیان توانییان بەیاسا بیچەسپێنن و بگەن بەو ئازادییەی كە ئافرەت بۆ قۆناغێكی دی دەپەڕێنێتەوە.» گوتیشی: «بەداخەوە هەموو دۆسییەكی كوشتنی ئافرەتان بە تۆمەتی شەرەف و كێشەی كۆمەڵایەتی لە دادگا دادەخرێ، بە روون و ئاشكراش دیارە ئەوانەی تۆمەتبارن بەو پاساوە، رزگاریان دەبێ، ئەوەش وایكردووە سڵ لە كوشتنی ئافرەت نەكرێتەوە. بۆیە بە بۆچوونی من گرووپێكی دادپەروەرانە لەناو دادگای هەرێمدا پێك نەهێنراوە كە بە تەواوی هێز و تواناوە رووبەڕووی ئەو دۆسیانە ببێتەوە و ئەوانەی رایانگرتوون بە مادەی یاسایی بدرێنەوە دادگا.»