ئەگەرچی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بە بنەمای پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكانیان دادەنرێت و، رۆژی 25ی نۆڤەمبەر لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، وەك رۆژی جیهانیی بۆ نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دیاری كراوە، بەڵام هەتا ئێستا ئەوە دیاردەیە لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا تەنگی بە ئافرەتان هەڵچنیوە، ئافرەتانی كوردستانیش لەو پەتایە بەدوور نین و، سەرەڕای ئەوەی لەسەر دەستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان (نێچیرڤان بارزانی) هەنگاوی بەرچاو نراون و، كار و چالاكیی بەرفراوان كراون و، دۆخی ئافرەتانی كوردستان بەراورد بە ئافرەتان لە عێراق و وڵاتانی ناوچەكە زۆر باشترە، بەڵام هێشتا ئامارەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ئامارێكی ویژدانهەژێنە و ئەوەش ئەركی رێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكان قورستر دەكات. لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا چالاكی و رێوڕەسمەكانی رۆژی جیهانیی 25ی نۆڤەمبەر كە لە هەرێمی كوردستاندا ساڵانە ئەنجام دەدرێت و زیاتر لە دوو هەفتە (16 رۆژ) دەخایەنێت، تا چەند توانیویەتی وەك میكانیزمێكی كارای كۆمەڵایەتی و رێكارێكی ئەرێنی بۆ نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، یان لانیكەم كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیە رۆڵی هەبێت؟ بەشداربوونی ئەم راپۆرتەی گوڵان روانگە و بۆچوونی خۆیان بۆ ئەو پرسە هەیە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

25ی نۆڤەمبەری ساڵی 1960 لە وڵاتی دۆمێنیكان سێ ئافرەت (پاتریا، مینروا، ماریا ترێزا) كە بە «خوشكانی میرابال» ناویان دەركردووە، بەهۆی دەست و پێوەندەكانی «ترۆئیلۆ» دیكتاتۆری دۆمێنیكەن، كوژران. پاتریا، مینروا و ماریا ترێزا كچی «ئینریكە میراباڵ» و «ماریا مێرسدێس» بوون. ئەم سێ خوشكە و مێردەكانیان لە خەباتگێڕانی شێلگیری دژ بە رژێمی «تروئیلۆ» بوون، هەرسێكیان نموونەی بەرزی خەبات و خۆڕاگری بە دژی حكومەتی ملهوڕانەی ئەو دیكتاتۆرە بوون. لە رەوتی خەباتدا هەر كامێكیان چەندین جار كەوتبوونە بەندیخانە. تێكۆشەرانی ئەم بزووتنەوە نهێنییە لە سەرانسەری وڵاتدا كەوتنە بەر راوەدوونان، لە 25ی نۆڤەمبەری 1960دا خوشكانی میراباڵ، لە كاتێكدا بۆ دیتنی مێردە بەندكراوەكانیان دەیانبردن، بە دەست بەكرێگیراوانی «ترۆئیلۆ» و بە فەرمانی راستەوخۆی ناوبراو، كوژران. ئەو تاوانە بووە هۆی تووڕەیی و بێزاریی گشتی خەڵك و هەروەها بووە یەكێك لە هۆكارەكانی بەرەوپێشبردنی خەبات بە دژی دیكتاتۆریی تروئیلۆ. ساڵێك دوای كوشتنی خوشكانی میراباڵ، حكومەتی تروئیلۆ كۆتایی پێهات. ئەم خوشكانە كە نازناوی (پەپوولە لەبیرنەكراوەكان)یان پێدراوە، بوون بە سیمبولی خۆڕاگری و خەبات بە دژی ستەم دەرحەق بە ژنان. دواتر رۆژی25ی نۆڤەمبەر لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، وەك رۆژی جیهانیی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان قبووڵ كرا.
یەكەمجار لە ساڵی ١٩٨١ لە لایان فیمێنیستەكانی ئەمریكا رۆژی 25ی نۆڤەمبەر وەكو رۆژی خەبات دژی توندوتیژی، یان نەهەیشتنی توندوتیژی دەستنیشان كرا، پاشان لە ١٧ ی دیسەمبەر ساڵی ١٩٩١ لە لایان رێكخراوی نەتەوە یەكگرتەوەكانەوە وەكو رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی راگەیاندرا.
لە رۆژی جیهانیی 25ی نۆڤەمبەری هەموو ساڵێك لە هەرێمی كوردستانیش هەڵمەتی نیشتمانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەستپێدەكات و بۆ ماوەی 16 رۆژ بەردەوام دەبێت. وێڕای رۆڵی ئەرێنیی ئەو جۆرە چالاكییانە، بەڵام بەشێك لە چالاكانی بواری مافەكانی ئافرەت رایانوایە كە ئەو هەڵمەتە نەیتوانیوە مۆركی دیاردەی توندوتیژی كاڵ بكاتەوە، لە بەرامبەر ئەو بۆچوونەشیان هێما بۆ ئەوە دەكەن كە ساڵ لە دوای ساڵ رێژەی توندوتیژییەكان لە هەڵكشاندا بووە، لە بەرامبەر ئەو بۆچوونەدا رایەك هەیە كە پێیوایە، بوونی ناوەند و ئەنجومەنی تایبەت بە خانمان و هەروەها كاری بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان تا رادەیەكی زۆر توانیویەتی بە سەر دیاردەی توندوتیژی دژی ئافرەتاندا زاڵ بێت، بۆ سەلماندنی بۆچوونەكەشیان ئاماژە بەوە دەكەن، كە رێژەی پەنابردن بۆ تۆماركردنی سكاڵای ئافرەتان زیادی كردووە و ئەوەش تا ئاستێكی بەرز پاشەكشەی بەو پیاوانە كردووە، كە لە دژی ئافرەت و بەتایبەتی هاوسەریان توندوتیژی بەكار دەهێنن.
هەر لەو بارەیەوە پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. نەزاكەت حسێن، لە ئاخاوتنێكیدا بۆ گوڵان، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «یادكردنەوەی هەر بۆنەیەك زیاتر زیندووڕاگرتنیەتی و یادخستنەوەیەكە بۆ دەوروبەر، هەر بۆنە و یادێكیش خەلفییەت و مێژوویەكی تایبەت بە خۆی هەیە، لە سەرتاسەری جیهانیش یادكردنەوەی جۆراوجۆر هەیە، رۆژی جیهانیی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتانیش یەكێكە لەوانە، بەڵام گرینگ ئەوەیە ئەو بۆنە و یادخستنەوانە تا چەند كاریگەرییان دەبێت.» هاوكات دەڵێت: «كاریگەریی ئەو بۆنە و یادانە دەكەوێتە سەر سیستمی حوكمڕانی و ئەو چالاكییە مەدەنییانە كە بە درێژای ساڵ لەو بوارەدا كاریان كردووە، نەك تەنیا رۆژێك كە لە رێوڕەسمێكدا یادی بكرێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو ساڵیاد و رێوڕەسمانە بایەخی تایبەتیی خۆیان هەیە و دەكرێ راسپاردەی كۆنفڕانس و سمینارەكانی لە سەر ئەجیندای پەرلەمان و حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكانی وەك میدیا و رێكخراوەكانی مەدەنی كاریگەریی ئەرێنی هەبێت. هەروەها دەبێت ئامار و داتای تەواو پێشكەش بكەن، كە رێژەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان تا چەند بەرز و نزم بووەتەوە و هۆكار و رێگەكانی چارەسەریشی دەستنیشان بكەن. لە هەرێمی كوردستانیش كە هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتوتیژی دژ بە ئافرەتان بۆ ماوەی دوو هەفتە بەڕێوە دەچێت، لەو ماوەیەدا تەنیا دەتوانین داتاكان و رێكارەكانی هوشیاركردنەوەی تاك بخەینەڕوو. واتە بێگومان لە ماوی یەك دوو هەفتەدا ناتوانین كۆتایی بەو دیاردەیە بێنین، یان كەمی بكەینەوە، دەبێت بەردەوام كار لەسەر سەرچاوەكانی وەبەرهێنانی توندوتیژی و هوشیاركردنەوەی تاك و چارەسەری كێشەكە بكەین. لە كۆمەڵگەی ئێمەدا میدیا بووەتە یەكێك لە سەرچاوەكانی وەبەرهێنانی توندوتیژی لە منداڵ و ژن و پیاودا، زۆربەی بەرنامەكانیان نامۆیە بە كۆمەڵگەی كوردی و پڕن لە سووكایەتی و توندوتیژی، تەنانەت لە یارییەكانی منداڵان و ئەفلام كارتۆنەكاندا رەچاوی رەنگدانەوەی ئەو توندوتیژییانە نەكراوە. هەندێ فیلم و گۆرانی بڵاو دەكەنەوە كە تەنیا نائومێدی بە گەنج دەبەخشێت، ئەمانە بووەتە داینەمۆی بەرهەمهێنانی توندوتیژی، سەرەڕای ئەوەی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا قەیرانی سیاسی و قەیرانی ئابووری و كۆمەڵایەتی، ژینگەیەكی نائارامی دروست كردووە، توندوتیژییش لەو نائارامییەوە سەرچاوە دەگرێت.» گوتیشی: «كەمكردنەوەی توندوتیژی بە پەروەردەیەكی زانستی و میدیاكی بەرپرس و پاككردنەوەی سیستمی پەروەردە لە توندوتیژی دەستەبەر دەكرێت. دەبێت میدیا لەو ململانێیە سیاسییە هێرشبەرە پاك بكرێتەوە. دەبێت سیاسییەكان لە بری ململانێی ناڕەوای یەكتری، بیر لەوە بكەنەوە كە دەرفەتی یەكسان بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە مسۆگەر بكرێت و خەڵكی كەمداهات ئاوڕی لێ بدرێتەوە، پێشینیان وتوویانە: «كاسەی پڕ، ئاشتیی ماڵە«، بەڵام ئێمە لە كۆمەڵگەیەكین كە زیاتر قسە دەكەین و پراكتیكمان كەمە، بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین، لە كۆنفڕانس و ساڵیادەكان هەندێ وتار دەدرێت، بێ ئەوەی بەڵێنی بەدواداچوونی بدەن، یان راسپاردەی كۆنفڕانس و رێوڕەسمی بۆنەكان دەگاتە لایەنی پەیوەندیدار، بەڵام جێبەجێی ناكان.»
نووسەر و رۆشنبیری كورد سەرفراز نەقشبەندی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەرەنگاری توندوتیژی پاكێتەكی شوكلێت نییە، هەر ساڵ جارێك بە هەفتەیەك لەسەر كومەڵگە بڵاو بكرێتەوە، بەڵكو كێشەیەكی قووڵ و دیروكییە لەناو كومەڵگەدا و پێویستی بە پڕۆگرامی زانستی و بنەڕەت هەیە كە دەبێت حوكمەتی كوردستان پلانێكی ستراتیژیی زانستی و دوورخایەنی بۆی هەبێت. سەرەتا لە باخچەی ساوایان و قوتابخانەكان بە مەنهەجێكی هاوچەرخ دەست پێ بكەن، چونكە ئەوەی ئێستا رێكخراوەكانی نەهێشتنی توندوتیژی ئەنجامی دەدەن، تەنیا هەوڵدانە بۆ چارەسەركردنی ئەنجامەكانی توندوتیژی، ئەوەش نازانین كا تا چەند توانیویانە سەركەوتوو بن.» گوتیشی: «كومەڵگەی ئێمە تا ئێستا بە عەقڵییەتی نێر بەڕێوەدەچیت، ئەوەش رەنگ و دەنگی لە ناو پەروەردەدا زاڵە. مامۆستا هەن كە خویان پێویستییان بە خولی زانیاریی هزری هەیە، بۆ نموونە، بیستم لە قوتابخانەكی تێكەڵاو كە مامۆستا بیەوێ سزای قوتابییەكی (كەڕ) بدات، دەیبات لە رێزی كچان دایدەنێت، ئەوە كارەساتە و ئا بەم شێوەیە منداڵ لەسەر جیاوازیی رەگەزی پەروەردە دەكرێت. دەبوا وەزارەتی پەروەردە پەنا ببەن بۆ كەسانی زانستزانی جڤاكی بۆ ئامادەكردنی شێوازێكی هاوچەرخی پەروەردەیی، ئەمەش ببێتە مەنهەج كە نابێت مامۆستا بە ئارەوزوی خۆی شێوازەكە تێك بدات. بۆ نموونە، لە ئەڵمانیا قەدەغەیە مامۆستا بیروبۆچوونی تایبەتی بە خۆی بە قوتابی بڵێت، جا ئەو بیرو باوەڕە چ ئایینی بێت، یان حزبی، یان بیروڕای كومەڵایەتی بێت. بەداخەوە ئەمە لە سیستەمی قوتابخانەكانمان نییە. وەزارەتی پەروەردە لە جیاتی ئەوەی شێوازی جیاوازیی رەگەزی چارەسەر بكات، زۆر جار هەوڵی داوە قوتابخانەكانی كچان و كوڕان لە یەك جیا بكاتەوە، ئەوەش گوڕانكاریی ئەرێنی لە ناو جڤاك هەڵدەوەشێنێت و دەیگەڕێنێتەوە بۆ خاڵی سفر. زۆر پێویستە هەردوو رەگەزەكان بە منداڵی یەكتر بناسن و برادەرایەتی و هاریكاری لە نێوانیان پەرە بستێنێ و رێز لە یەكتر بگرن. لە لایەكی دی، رۆڵی پیاوی ئایینی و مەلایانی مزگەوت زۆرە و دەبێ وشیار بكرێنەوە كە سیستمی دیاریكراوی خوتبەكان دەرنەچن. زۆر جار دەبینین لە خوتبەكانی هەینی مەلایەك باسی هەندێك مەسەلە دەكات، كە نە خزمەتی كۆمەڵگە و نە خزمەتی ئایینێكی پاك و نیشتمانپەروەری ناكات. ئەوانە تا ئێستا هەمان قەوانی بەر لە هەزار ساڵ دووبارە دەكەنەوە و زۆر جار بە رەهایی هزر و بیری تایبەتی خۆیانیش دەخەنە ناوی. ئەمە جگە لەوەی كە دەبێ رێكخراوەكانی مەدەنی بەردەوام لە دژی توندوتیژی گرووپیان هەبێت و بچنە ناو كومەڵگە و وشیاری بە ژن و پیاو بدەن و دەرگایان بۆ هەموو سكاڵایەك واڵا بێت.»
بڵند نەوڕەس مامۆستای زانكۆیە لە كۆلێژی ئاداب لە زانكۆی سەلاحەدین و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەسەر هەر ئاستێك و بۆ هەر ماوەیەك بێت، كاریگەریی خۆی هەیە، ساڵانە وەك نەریتێك هەفتەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەڕێوەدەچێت، ئەم چالاكییە كرۆكیی كاری مرۆڤانەیە بۆ هوشیاری كۆمەڵگە و دوركەوتنەوەیان لە توندوتیژی، جا توندوتیژی بە هەموو شێوەكانی كە لە نێوان دوو كەسدا دەستپێدەكات، تا دەگات بە كۆمەڵگە. بەڵام ساڵانە هەفتەیەك بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەس نییە بۆ كەمكردنەوە، یان رێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی توندوتیژی، بەڵكو ئەم پرسە پێویستی بە بەرنامەیەكی درێژخایەنی هوشیاریی گشتی هەیە كە تاك و خێزان بكرێت بە چەق وەك دەروازەیەك بۆ كۆمەڵگە. پێویستە ئەم چالاكییە بەردەوامی هەبێت لە ناو گەڕەك و كۆڵان و ماڵەكاندا بە شێوەی مەیدانی، بەردەوامیش ئامرازەكانی گەیاندن و كەناڵەكانی راگەیاندن كاتی رۆژانەی بۆ تەرخان بكەن و شێوازی هوشیارییەكە لە ئاستێكدا بێت كە بەركەوتن دروست بكات لە نێوان پەیام و ئامانجەكان و دەروونی خەڵكدا و بە راددەیەك سادە بێت كە هەموو كەس لە مەبەستەكە بگات. لەگەڵ ئەمەشدا پێویستە مامۆستایانی ئایینی و رۆشنبیران و ئەكادیمییەكان هەریەكەو بەپێی كاری خۆی شیكردنەوەی توندوتیژی و زیانەكانی بۆ خەڵك بكەن و هوشیاریی گشتی بڵاوبكەنەوە. لەگەڵ ئەمانەشدا زۆر گرنگە دامەزراوەو دەزگا فەرمییە سەرپشكەكان دەستكراوە بن لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو كەس و لایەن و گرووپانەی توندوتیژی بڵاودەكەنەوە، یان ئەنجامی دەدەن، بە شێوەیەك كە خەڵك لەبەر قورسیی سزاكان سڵ بكەنەوە لە ئەنجامدانی توندوتیژی، بێگومان بە پێی یاسای ڕێپێدراو. بۆیە هەفتەیەك بۆ توندوتیژی لە هۆڵێكی داخراودا و چەند پەناڵێك و سیمینارێك و چاپكردنی چەند پۆستەر و بروشور و هەندێك گرنگیی میدیایی كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێت لەسەر گۆڕینی رەوتی توندوتیژی لە ناو كۆمەڵگەدا، بگرە تەنیا وەك چالاكییەكی میدیایی تێپەڕدەبێت و لە ناوەڕۆكدا هیچ بەجێ ناهێڵێت لای خەڵك، بەڵكو لە رووكەشدا زوم دەكرێت و تەواو. چارەسەری توندوتیژی پەیوەستە بە سایكۆلۆژیەتی تاك و خێزانەوە، بۆیە چارەسەركردنی پێویستی بە كات و بە زەمینەسازی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئایینی هەیە و دەبێت لە پرسێكی فەرمییەوە بكرێت بە پرسێكی پەروەردەیی هوشیاری. بۆیە ئەو هەفتەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژییەی كە ساڵانە ئەنجام دەدرێت، نەك بەر بە توندوتیژی ناگرێت، بەڵكو دوورمان دەخاتەوە لە ناوەڕۆكی كێشەكە. لە رووی میدیاییەوە وەك هەواڵ و چالاكی گرنگی پێ دەدرێت، بەڵام لە رووی هوشیارییەوە بنەماكانی پتەو نین، وەك باسم كرد تا كار بكاتە سەر كۆمەڵگە. گرنگە بڵێم هەبوونی لە نەبوونی باشترە، بەڵام دەكرێت زۆر فراوان بكرێت و كاری هەمیشەیی بۆ بكرێت.»
زەینەب رزگار، كارگێڕی لقی كەركووك (ی.ق.ك)، یەكێكە لەو هەزاران هاووڵاتییەی كە دیدێكی ئەرێنی لە رێكخستنی هەفتەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دەڕوانێت و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «من بە ئەركێكی جوان و پیرۆزی دەبینم، چونكە هەوڵێكە بۆ هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە، بەتایبەتی ئێمەی كورد هەر لە دێرزەمانەوە ئافرەتمان رۆڵ و پێگەی خۆی هەبووە لە هەموو بوارەكانی ژیاندا و جگە لە پەروەردەكردن و پێگەیاندنی نەوەی نوێ، لە كاروباری حوكمڕانییش بەشدار بووە، كە دەتوانین دەیان و بگرە سەدان ئافرەت وەكو نموونە بێنینەوە، بەڵام ئەوەی لێرەدا مەبەستە نەهێشتنی ئەو كولتوورە باوكسالارییەیە لە نێو كۆمەڵگەی كوردەواریدا هەیە، كە رێگرە لە بەردەم پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگە». گوتیشی: «پێموایە نابێت هەنگاوەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی تەنیا لە چوارچێوەی هەفتەیەكدا قەتیس بمێنێ، بەڵكو بە پێچەوانەوە پێویستە بكرێتە پڕۆگرامی خوێندن لە قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتاییەوە باس لە یەكسانبوونی پیاو و ئافرەت بكرێت، هەروەها پێویستە رێكخراوەكانی ئافرەتان و ژنان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رۆڵ بگێڕن بۆ هۆشیاركردنەوەی تاكی كۆمەڵگە، چونكە تا ئێستاش بەشێكی بەرچاوی ئافرەتان لەژێر ناو و بیانووی جۆراوجۆر رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە».