دوای رووخانی رژێمی بهعس لەعێراق لەسەر دهستی هێزەكانی ئەمریکا و هاوپەیمانان، بیرۆكەی (پرۆسەی چاكسازیی سزادراوان و راگیراوان) هاتەئاراوە و هەوڵدرا بنەماكانی پرۆسەی چاكسازی لە بەندیخانەكانی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی جێبەجێ بكرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر زوو لە رێگەی وەزارەتەكانی (ناوخۆ، داد، تەندروستی، كار و كاروباری كۆمەڵایەتی و مافی مرۆڤی) ههوڵی دا، میكانیزمێكی سهردهمییانه بۆ بەندیخانەكانی هەرێم رهنگڕێژ بکات، بە شێوەیەك که هاوتهریبی ستانداردی جیهانی بێت و رەچاوی بنەماكانی مافی مرۆڤ و بەندییەكان بكرێت، بهڵام زۆر جار پرسیار دهکرێت: ئایا ناوەندەكانی چاكسازی، تاچەند توانیویانە به بهرنامهی چاکسازیی خۆیان کار لهسهر کهسایهتیی تۆمهتبار و تاوانکارانی بهندکراو بکهن و تێكهڵ به کۆمهڵگهیان بکهنهوه؟ بهشداربووانی ئهم راپۆرتهی گوڵان لهو بارهیهوه راو سهنجی تایبهت به خۆیان ههیه.

دیمەن محەمەد بەڕێوەبەری چاکسازیی ئافرەتان و منداڵان، له ئاخافتنێکیدا بۆ گۆڤاری گوڵان هێما بۆ ئهوه دهکات که له دهستپێکی پرۆسەی چاكسازیی بهندکراوان و بهتایبهتی چاكسازیی ئافرهتان و منداڵان، وهک یەكەم هەنگاو بە جیاكردنەوەی سزادراوان و راگیراوان (المحكومین و الموقوفین) لە یەكتری دهستی پێکرد و بەڕێوەبردنی ئیدارەكانیش بە هاوبەشی لەلایەن وەزارەتی (ناوخۆ و وهزارهتی کار و كاروباری كۆمەڵایەتی) لەناو یەك بینایە لهو بوارهدا کاری هاوبهشیان کردووه.
بهپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی چاكسازیی ئافرەتان و منداڵان له ئێستادا ژمارهی ئافرەتی راگیراو(90) و ئافرەتی سزادراو(35) و نەوجەوانی سزادراو(70) و نەوجەوانی راگیراو(55) کەسن و وهک بەڕێوەبەری ئهو ناوهندهش باسیکرد، «بهندکراوان بە رێژەیەكی بەرز ئەو كەسانەن كە بە هۆی ماددەی تیرۆر لە چاكسازیدان، دوای ئەوان كوشتن و ماددەی هۆشبەر و تاوانی جۆراوجۆری دیکه ههن. بەڕێوەبەری چاکسازیی ئافرەتان و منداڵان دهڵێت: «ئێمە وەك بەڕێوەبەرایەتیی چاكسازی هەموو جۆرە خزمەتگوزارییەك پێشكەش بە نەوجەوانان و ئافرەتان دەكەین، تا ئەو كاتەی لە چاكسازی دەردەچن، لەوانە خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتی، دەروونی، یاسایی، پەروەردەیی، وەرزشی و خوشگوزەرانی. توێژەرانی كۆمەڵایەتی و دەروونی خزمەتگوزاری جۆراوجۆر پێشكەش دەكەن، لە نێو چاكسازی سەنتەرێكی دەروونی بۆ نەوجەوانان، بە هەماهەنگی رێكخراوی وچان كراوەتەوە، هەروەها لە رێگەی وەزارەتی تەندروستییەوە پزیشكێكی دەروونی هەفتانە سەردانی چاكسازی دەكات، ئەویش بۆ بینین و چارەسەری ئەو كەیسانەی كێشەی دەروونییان هەیە، قوتابخانەیەك لە نێو چاكسازی هەیە كە هەمان سیستەمی قوتابخانەی ئاساییە و نەوجەوانان و ئافرەتان تیایدا بەردەوامی بە خوێندن دەدەن. ههروهها فێربوونی زمان بۆ نەوجەوانان بە هاوكاری رێكخراوی یونسێف و منداڵپارێزی و چەند رێكخراوێكی لۆكاڵی و چەند كەسێكی خۆبەخش بهردهوامه، له رووی راهێنانی پیشهییش چەندین خولمان كردۆتەوە، وەك خولی سەرتاشی، وێنەكێشان، وینە گرتن، كارەبا، ئاسنگەری، ههروهها وەرشەیەكی كاری دەستیمان بۆ ئافرەتان هەیە و هەماهەنگیمان كردووە لەگەڵ سكرتاریەتی ئافرەتان بۆ ئەوەی كەلوپەلەكانیان بۆ بفرۆشین و داهاتەكانیان پێ بدەین، لە رووی یاساییەوە پارێزەریان بۆ دابین دەكەین، بۆ ئەوەی كەیسەكانیان لە دادگا بجووڵێنن، هاوكات فەرمانگەی داواكاری گشتی لە نێو چاكسازیمان هەیە، كە بەدواداچوون بۆ كارەكانی چاكسازی دەكات و رۆڵی بەرچاویان لە بەرەوپێشخستنی كاری چاكسازی هەیە، هەفتانە دوو روژ لەلایەن خێزانەكانیان سەردانی دەكرێن، هەروەها پەیوەندی تەلەفۆنییان بۆ دابینكراوە، لە هەموو مەراسیم و یاد و بۆنەیەك شدارییان پێ دەكرێت.»
رۆژنامەنووس هەڵبەست ساڵح له وهڵامی ئهو پرسیارهدا که ناوەندەكانی چاكسازی تاچەند توانیویانە تۆمهتبار و تاوانکارانی بهندکراو تێكهڵ به کۆمهڵگه بکهنهوه؟ دهڵێت: «بە رای من، ناوەندەكانی چاكسازی نەك نەبوونەتە ناوەندێكی باشی چاكسازی بۆ كەسانی تاوانبار، بگرە داڵدەی كەسی تاوانباریشیان داوە و بوونەتە پاڵنەرێك بۆ تاوانی زیاتر، چونكە خەڵکێك ههیه كە لە زیندان ئازاد كراوە، تاوانی زۆر قێزەونتری ئهنجام داوە.» گوتیشی: «هەر وڵاتێك پاداشت و سزای نەبێت، دۆسیەی تاوان تێیدا كراوە دەبێت، لە وڵاتی ئێمەشدا پەیڕەوی سیستەمی پاداشت و سزا ناكرێت، بۆیە لەلایەك تاوان زۆر بووە، لەلایەكی دیكەیشدا هیچ چاكسازییەك نەكراوە. خاڵێكی دیكە، كە زۆر گرنگە نەبوونی توێژەی دەروونی و كۆمەڵایەتیی باشه لە ناوەندەكانی چاكسازی، كە وایكردووە، هیچ گۆڕانكارییەك لەكەسی تاوانبار روونەدات، چونكە زیندانی ههبووه، تاوانی زۆر گەورەتر و قێزەوەنتری كردووە، بۆیە تۆ ناتوانی كاریگەری ئەرێنی لەسەر ئەوانەدا دابنێی، ئەگەر پلان و بەرنامەیەكی چاكسازی تۆكمە دانەنێی، كە ئەوەی دەگوزەرێت چاكسازی نییە و ناوێكی قەبەیە، بەپێویستی دەزانم هەموو ناوەندەكانی چاكسازی بایەخێكی زیاتریان پێ بدرێت، بۆ ئەوەی بتوانن بەرهەمی چاكسازی بهێننە بوون، كە لەئێستادا من هیچ شتێك نابینم بە ناوی چاكسازییەوە. ههڵبهت بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیکه لە رووی زۆری و رێژهی ئەنجامدانی تاوانەوە، هێشتا كوردستان زۆر باشترە، لەبەر ئەوەی كەلتوور و دین و ژینمان جیاوازە و له تاوان دوورمان دهخاتهوه، هاوكات گەلی كورد پێكهاتەیەكی نەرمە و رێز لە گەلانی دیكە دەگرێت، بەوەش ئاسایش و ئارامییەكی باش و پێكەوەبوون و پێكەوەژیانێكی جوان لەنێوان پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانی كوردستاندا هەیە، كە سیمایەكی جوانی نیشانی دنیای دەرەوە داوە، هاوكات گرنگە كار بۆ ئیدارەدانێكی باشتر بكەین و عەدالەتی كۆمەڵایەتی بهێنینەدی.»
توێژەری كۆمەڵایەتی لەتیف حوسێن، سهبارهت به ههمان پرس ڕایوایه: «تاوانباران پێویستیان بە جۆرێك لە مامەڵەی تایبەت هەیە، بۆ ئەوەی بتوانرێت لەو رێگەیەوە بگەڕێندرێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگە و ژیانی ئاسایی خۆی دەست پێ بكاتەوە، بۆ ئەمەش هەنگاو و كاری زۆری پێویستە كە دهبێت حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار و چاكسازییەكان بەهەماهەنگی بیگرنەبەر. بەداخەوە زۆرجار روانینی كۆمەڵگە بۆ كەسی تاوانبارو تاوانكار، روانینێكی خراپە و كەسێك كە تاوانێكی كرد، زۆر بە ئەستەم دەتوانێت لەو سزا كۆمەڵایەتییە رزگاری بێت، كە كۆمەڵگە بەسەریدا دەیسەپێنێت، وێڕای تەواوكردنی سزا یاساییەكەی، بۆیە ئەگەر تا ئێستا نەتوانرابێت چاكسازییەكان بكرێنە شوێنی چاكسازیكردنی تاوانباران، یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم روانینەی كۆمەڵگەیە، كە بەداخەوە سیستمی چاكسازییەكانیشی لەسەر بینا دەكرێت. ئێستا لەكوردستاندا بەهۆی گۆڕانكارییەكان و بوونی چاودێری و پابەندبوون بە مافەكانی مرۆڤ، وایكردووە تا رادەیەك هەنگاوی باش بنرێت و چاكسازییەكان بكرێنە شوێنی چاكسازیكردن لە رەفتاری ئەوانەی كە تاوانیان ئەنجامداوە، بەڵام تا ئێستا ئەم بابەتە وەك پێویست نییەو لە ماوەكانی رابردوودا بینیومانە كەسانێك كە سزاكەشیان تەواو كردووەو گەڕاونەتەوە ناو كۆمەڵگە، دیسان تاوانی دیکهیان ئەنجامداوە، بۆیە دەكرێت بڵێین چاكسازییەكان بەهۆی كۆمەڵێك كێشەو گرفت كە پێشتر ئاماژەم بۆ كرد، نەیتوانیوە ببێتە شوێنی چاكسازیكردن لە رەفتاری تاوانكارەكاندا.»
لوقمان محەمەد مامۆستای زمانی عەرەبی و قوتابی كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتییه له قوناغی چوارەم و له روانگهی خۆیهوه باسی رۆڵی ناوهندهکانی چاکسازی دهکات و دهڵێت: «چەمكی (پرۆسەی چاكسازیی سزادراوان و بەندكراوان) لە كوردستان مێژوویەكی زۆر دووری نییە، هەرچەندە سەرەتای جێبەجێكردنی سیستەمی چاكسازی لە بەندیخانەكان، بینایە و ژینگەی بەندیخانەكان گونجاو نەبوو بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەكە، بەڵام بە سەرتایەكی باش دادەنرا لەلایەن رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان (UNAMI ) و مانگی سووری نێودەوڵەتی و رێكخراوەكانی (NGO)، تاكو ساڵی 2015 كە دوو باڵەخانەی مۆدێرن بە جیا دروستكران، كە یەكێكیان تایبەت بوو بە ڕاگیراوان و ئەوەی دی تایبەت بە سزادراوان، هەرچەندە پرۆسەی چاكسازیی سزادراوان تەنیا لە دەزگاكانی چاكسازی ئەنجام دەدرێت و كار لەسەر چاككردنی رەوشت و رەفتاریان دەكرێت، لە میانەی دابینكردنی ژینگەیەكی گونجاو بۆ ئەوەی رۆژانە ژیانێكی ئارام و تەندروست و باش بگوزەرێنن لە نێو چوارچێوەی بەندیخانەكان، لە رێگای هەڵسوكەوتكردن لەگەڵیان لەلایەن كارمەندانی بەندیخانە و سەیركردنیان بە چاوێكی پڕ لە رێزگرتن لە مافەكانیان بەڵام بەداخەوە ئەگەر سەیری ئامار و لێدوانەكانی لایەنی ئەمنی و پۆلیس و بەشی نەهێشتنی تاوان بكرێت، دەبینین هێشتا كەسانێك هەن لە نێو سزادراوانی ئازادكراو که دووبارە هەڵساون بە ئەنجامدانی تاوان، یان مەترسیی ئەنجامدانی تاوانیان لێ دەكرێت و كاریگەی پرۆسەی چاكسازیان لەسەر دیار نییە، پاش ئەوەی چەندین ساڵ تەمەنیان لە بەندیخانەكان و چاكسازییەكان بەسەر بردووە. ئەمەش هۆكاری زۆری هەیە، یەكێك لەو هۆكارانە ئەوەیە كە هێشتا بەندیخانەكان و دەزگاكانی چاكسازی کاریگەرییەكی بەهێزیان نەبووە لەسەر گۆڕین و چاككردنی رەوشت و ڕەفتاری كەسی تاوانبار، ئەمەش وادەكات پرۆسەی چاكسازیی سزادراوان لە كوردستان بخرێتە ژێر پرسیارەوە، بۆیه پێویسته دووبارە پێداچوونەوە بە سیستەمی دەزگاكانی چاكسازیدا بكرێت و بەرنامەیەكی تۆكمەو گونجاو دابندرێت و چاوێك بە یاسای سزادانی عێراقی و لێبوردنی گشتی و تایبەتدا بخشێندرێتەوە بۆ نموونە: ئەگەر كەسێكی تاوانبار دوای بەسەربردنی ماوەیەكی زۆر لە دەزگاكانی چاكسازیی سزادراوان، دووبارە هەڵسا بە ئهنجامدانی تاوانێكی دی، ئەوا رێوشوێنی توندتر و سزایەكی قورستر بدرێت، بۆ ئەوەی ببێت بە پەند و عیبرەت بۆ كەسانی دیکه، بۆ ئەوەش که كەسی تاوانبار جارێكی دیکه بیرۆكەی ئەنجامدانی تاوان لە مێشكی نەمێنێت، پێویستە چەند رێوشوێنێك بگیردرێتە بەر وەك:
- گرینگدان بە لایەنی دەروونی و رۆحی و عەقڵیی سزادراوان لەلایەن توێژەرانی كۆمەڵایەتی و پزیشكانی دەروونی.
- گرینگیدانی زیاتر بە لایەنی پەروەردە و فێركردن و هۆشیاركردنەوەیان لە مەترسیی ئەنجامدانی تاوان، ئەویش لە رێگای كردنەوەی خول و پێشكەشكردنی وتار و ئامۆژگاری ئایینی و پەروەردەیی و رۆشنبیری و فەلسەفی.
- تەنیا كار لەسەر چاكسازی و راهێنان و هۆشیاركردنەوەی سزادراوان نەكرێت لە بەندیخانەكان بۆ ئەوەی رەوشت و رەفتاریان چاك بكەن و دیدگایان بگۆڕێت لەسەر ئەنجامدانی تاوان، بەڵكو پێویستە كار لەسەر ژینگەی دەرەوەی بەندیخانەكانیش بكرێت، واتە تاكی كۆمەڵگه وا تێبگەیهندرێت كە پێویستە رقی لە تاوان ببێتەوە، نەک بە چاوی رێزەوە سەیری كەسی سزادراو بكات، ههروهها پێویسته پاش ئازادبوونی تاوانبار لە دەزگاكانی چاكسازی، یان تەواوبوونی ماوەی سزاكەی، چاودێری و ئاسانکاریی بۆ بکرێت و هەلی كاری بۆ بڕهخسێت، بۆ ئەوەی بتوانێت وەك كەسێكی ئاسایی بگەڕێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگه و دووبارە بیر لە ئەنجامدانی تاوان نەكاتەوە.»
د. ئازاد مورادیان د.ئازاد مورادیان، پزیشكی دەروونناس و پسپۆڕی كێشەی خێزانی و ئەندامی فەرمی رێكخراوی دەروونناسانی خێزان لە ئەمریكا، جهخت لهوه دهکاتهوه که «شێوازی هەڵسوكەوت لەگەڵ بەندكراو و تاوانبار كاریگەریی بەرچاوی دەبێت لەسەر گۆڕانكاری لە رەفتار و كردەوەی كەسی تاوانبار، ئەمەش بە پشت بەستن بە یاسا و سیستمی داد و شێۆازی كاری ناوەندەكانی چاكسازی دهکرێت، واته بێگومان رەفتار و كرداری زیندانی لە سیستمی چاكسازیدا دەتوانێت بگۆڕدرێت، بەڵام ئەگەر كۆمەڵگە و سیستمی كولتووری و ئابووری یاریدەری كەسی ئازادكراو نەبن، ئەگەری ئەنجامدانی تاوان و گەڕانەوەی بۆ زیندان زۆر دهبێت.» هاوکات دهڵێت: «روانگەی سیستمی رۆژهەڵاتی بە تاوان و تاوانبار لەسەر دوو بنەمای كۆمەڵایەتی دامەزراوە، كە تاك و كۆمەڵگە لە ژیاندا دەبێت یارمەتیدەری یەك بن. ئەگەر ئەندامێكی كۆمەڵگە رێگەی هەڵەی گرتەبەر، ئەركی كۆمەڵگە و ناوەندەكانی پهیوهندیداری حكومەتە که بە هەموو چەشنێك یارمەتی تاوانبارەكە بدەن و بیگەڕێننەوە نێۆ باوەشی كۆمەڵگە، زۆربەی سەرچاوە زانستییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە تاوان و تاوانبار هەڵقۆڵاوی كۆمەڵگەن و كۆمەڵگەی تەندروست دەتوانێت كەمترین رێژەی تاوان و تاوانباری تێدا بێت، زۆربەی دەروونناسەكان باوەڕی تەواویان بە گۆڕانی رەفتار و كردەوەی تاك هەیە، هەرچەند بە رێژەیەكی زۆر كەم لە تاوانباران هەن كە لە باری سایكۆلۆژییەوە دژ بە یاسا و دژ بە هەڵسوكەوتی كۆمەڵایەتی پێناسە كراون و گۆڕانكاری لە هەڵسوكەوتیاندا كارێكی درێژخایەنی دەوێت و بەداخەوە زۆر سەركەوتووش نابێت.»
د. ئازاد مورادیان سیستمی زیندان و ناوەندەكانی چاكسازی لە ژیانی تاوانباران لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا به نموونه دههێنێتهوه و دهڵێت: «لە ماوهی 40 ساڵی رابردوودا لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بیروڕای تاوان و سزادانی تاوانبار جێگەی خۆی داوەتە چاكسازی و راهێنان و گۆڕانكاری لە رەفتاری تاوانبار، ئەم سیستمە سێ گرووپی بەرپرسی لە خۆ گرتووە، ئەو گرووپانە زیندانی لە نێو زیندانەكاندا دەپارێزن و چاودێرییان دەكەن.» گوتیشی: «سیستمی چاكسازی لە وڵاتانی رۆژئاواییدا كاتێكی گونجاو و مەودایەكی دابینكراو بۆ چاودێریی تاوانباری ئازادكراو دادەنێت و بەپێی دۆخی تاوانبارەكە ماوەی چاودێرییەكەش دابین دەكرێت. ئەم چاودێرانە یارمەتیدەری تاوانبارە ئازاد كراوەكە دەدەن، بۆ ئەوەی لە ئەزموونەكانی زیندان و هەموو ئەو زانیارییانەی كە فێر بووە بۆ گەڕانەوەی بۆ ناوكۆمەڵگە كەڵك وەربگرێت. لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆرترین رێژەی زیندانی هەیە. بەپێی ئاماری رێكخراوی ئاماری ئەمریكا، لە ساڵی ٢٠١٧ پتر لە دوو ملیۆن و سێ سەد هەزار كەس لە زیندانەكانی ئەمریكادا بوون، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە رووی رێژەی زیندانەوە، یەكەم وڵاتە لەسەر ئاستی جیهان و یەك لەسەر چواری هەموو زیندانییەكانی جیهان لە ئەمریكادان. بەپێی ئاماری فەرمی لە هەر سەد كەس یەكیان لە زینداندان. پتر لە 46%ی ئەم زیندانییانە بە هۆی كڕین و فرۆشی ماددەی هۆشبەر گیراون، سیستمی چاكسازی و بارهێنانی زیندانی و تاوانبار لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە دە ساڵی رابردوودا هەوڵیداوە رێژەی زیندانییان كەم بكاتەوە، ئەویش بە گۆڕانكاری لە هەندێ یاسا. هەرچەندە هەموو لێكۆڵینەوەكان كارامە بوون و تۆكمەیی سیستمی چاكسازیی ئەمریكا ئەرێنی بووە، بەڵام بەپێی ئامارەكان تەنیا 23%ی تاوانبارە ئازادكراوەكان پاش ئازادبوون لە زیندان، ژیانی ئاسایی خۆیان دەست پێ كردووەتەوە و سەركەوتوو بوون، 77%ی ئازادكراوەكان لە ماوەی پێنج ساڵدا بۆ جارێك یان چەند جارێك زیندانی كراونەتەوە، ئەمەش ئەو راستییە دەسەلمێنێت كە كاری پسپۆڕ و راوێژكارانی كۆمەڵایەتی، دەروونناسان و پۆلیسی چاودێر تەنیا بەشێك لە هۆكاری نەخۆشی و ناكۆكی تاوانبار دەرمان دەكات، كۆمەڵگە و ئەندامانی و ناعەدالەتی باری ئابووری و نەداری لە بازنەی ئەو چاكسازییەدا نین.»