پێشەكی
سیستەمی پەروەردە یەكێكە لە گرنگترین و بەهاترین دەزگاكانی دەوڵەت. لە پلان و ستراتیجی دەوڵەتدا پەروەردە و ئاسایشی نیشتمانی تەواوكەری یەكدین بۆ چەسپاندنی كیانی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری. پەروەردە بەرهەمی فەلسەفەی دەوڵەتە كە بیرو بۆچوون و بەڕێوەبردنی دەوڵەت گوڕا، سیستەمی پەروەردەش لەگەڵ خۆیدا دەگۆڕێت، وەك دیمان لە ئێراندا پاش رووخاندنی شای١٩٧٩، ئەفریقیای باشوور و جمهووریەكانی سۆڤێتی پێشوو لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا و هەروەها داعشیش لە ماوەیەكی كورتدا پەروەردەیان گۆڕی.
دوای راپەڕین، پەروەردەی كوردستان كەوتە دەست خۆمان، بە بڕیارێكی سیاسی پڕۆگرامەكان/مەنهەج خرانە سەر زمانی كوردی، چەندین هەنگاوی باش نران بۆ پاكژكردنی پڕۆگرامەكان لە شیعارە زەقەكانی بەعس، وێنە و ووتەكانی سەدام حوسێن. سەدان قوتابخانە/خوێندگا بیناكران و هەزاران نوێژەن كرانەوە، رێژەی قوتابی/خوێندكار بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبۆتەوە، ئەمە یەكەم جارە لە مێژووی گەلەكەماندا پتر لە ١.٧ ملیۆن قوتابی/خوێندكار روو لە دەزگاكانی خوێندن دەكەن، بەڕێوەبردنی ئەم دەزگا زەبەلاحە بەرپرسیارییەتێكی نیشتمانیی گرنگە.
ئەوەی تێبینی كراوە بەگشتی پرۆسەی پەروەردە پەراوێزخراوە، بۆ نموونە لە كۆی ناردنی٣٠٠٠ قوتابی/ خوێندكاری باڵا بۆ دەرەوەی وڵات كەمتر لە ٢٠ كارمەندی وەزارەتی پەروەردەی تێدایە، لە كاتێكدا ئەم وەزارەتە گەورەترین وەزارەتی هەرێمە لە دوای وەزارەتی پێشمەرگە و پتر لە ١٥٠ هەزار كارمەندی هەیە.
وەزارەتی پەروەردە هەندێ پڕۆگرامی/پەڕتووكی نۆێكردۆتەوە، بەڵام تێبینی كراوە كاریگەری بنەمای فكری پەروەردەی عێراقیان لە سەرە، بابەتی بە سەرچووی تێدایە كە كاتی حكومەتی عێراقی دەخوێندران و بابەتە تازەكانیش بە هاوشێوەی پڕۆگرامەكانی پەرەوەردە عێراقی نووسراونەتەوە.
ئەم پرسیارانە دێنە گۆڕێ:
١- ئایا دەوڵەت پڕۆگرامێكی گشتگیر و ئامانجێكی دیاریكراوی هەیە لە سەر بنەمایەكی فكری و روانگەیەكی روون بۆ پەرەپێدانی پەروەردەی وڵات جگە لەوەی كە دەبێت خوێندن بە زمانی كوردی بێت؟
٢-كاریگەری فكری پەروەردەی عێراق چییە لە سەر پڕۆگرامەكانی پەروەردەی هەرێمی كوردستان؟
٣- لە سەر چ بنەمایەكی فكری پڕۆگرامەكانی پەروەردەی عێراق داڕێژدراون؟
٤- لە سەر چ بنەمایەكی فكری پڕۆگرامەكانی پەروەردەی هەرێمی كوردستان داڕێژدراون؟
بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكان، پێویست دەكات، شەنوكەوی دامەزراندنی بنەمای فكری پەروەردەی عێراق بكەین، لەسەرەتای دامەزراندنیەوە، شرۆڤە بۆ پێنچ پەڕتووكی خوێندنی بنەڕەتی/پەروەردەی كوردستان دەكەین و هەوڵدەدەین بۆ دەستنیشانكردنی ئەو بنەما فكرییەی بابەتەكانی-پەڕتووكەكانی پێ نووسراون.
دووـ پەروەردە و دەوڵەت
سیستەمی پەروەردە لە سەر دیدە و رووانگەی (رۆئیا-Vision) دەوڵەت دادەمەزرێت، ئەمەش لە شۆڕشی فەرەنسیەوە سەرچاوەی گرتووە، بیرمەندانی دەمی رۆشەنگەری بایەخێكی گرنگیان داوە بە پەروەردە، بەتایبەتی سیستەمی پەروەردەی دەوڵەت بۆ گەیاندن و چاندنی بیرۆكەیان لە ناو كۆمەڵگەدا.
رۆسۆ پەڕتووكێكی پەروەردەیی نووسیوە (ئەمەلی)، دەڵێت: "لە رێی پەروەردەوە دەتوانرێ نیشتمان بخرێتە نێو دڵ و هزری هاووڵاتییەوە. منداڵ پێویستە وڵاتەكەی ببینێ هەتا مردن، هیچیتر.” دوای مردنی بە دوو دەیە كەمتر، رابەرانی شۆڕشی فەرەنسی بینییان لە رێی پەروەردەوە دەتوانرێت خەڵك/گەڵ یەكبخەن و یەكبگرن لە وڵاتدا، یەكەم جارە لە مێژوی ئەوروپادا سیستەمێكی پەروەردەیی گشتگیر هاتەدامەزاندان، بەو ئامانجەی، نیشتمانپەروەری دروستكبات لە هزر و دڵی هاووڵاتیدا. توانرا جووتیاران بكەن بە هاووڵاتی- سڤیل و گرێیان بدەن بە دەوڵەتەوە كە بێشتر گرێدرابوون بە كۆمیونیتەو دەڤەرە بچكۆلەكانی خۆیانەوە، بۆ ئەم مەبەستە، پڕۆگرامەكانی خوێندن گۆڕان، مێژووی نیشتمانپەروەری، زمان و ئەدەبی فەرەنسی لە جێگەی پڕۆگرامەكانی كلاسیك وەکو فەلسەفە و مێژووی یۆنان و زمانی لاتینی دانران. هۆنەر بەتایبەتی موسیقا بەكارهێنرا بۆ چاندن و بەرزبوونەوەی هەستی نیشتمانپەروەری و نەتەوایەتی، زمانی فەرەنسی بوو بە تاكە زمانی خوێندن لە سەر حسابی زمانەكانیدی (Dawisha، 2005).
دەوڵەت مۆنۆپۆڵی سیستەمی پەروەردە دەكات، پڕۆگرامەكانی خوێندن لە سەر دیدەو روانگەی دەوڵەتەوە دادڕێژدرێت، بە شێوەیكی سیستەماتك قوتابی/خوێندكار ئامادە دەكات بۆ گرێدان بە دەوڵەت و كۆمەڵگەوە. سوید وڵاتێكی دیمۆكراتیی نموونەییە لە جیهاندا دادپەروەری، مافەكانی تاك، یەكسانی و...هتد بەشێكن لە مۆدێلی حكومڕانیی سویدی (Sewdish Model) و سعودیە وڵاتێكی دینییە، لە هەردوو وڵاتدا دیدە و روانگەی دەوڵەت بە چڕی خراونەتە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە.

سێ ـ سەرچاوەی فكریی پەروەردەی عێراق
٣.١ پەروەردە بەر لە بوونی دەوڵەتی عێراق
بەگشتی بۆ چەندین سەدە خوێندنی دینی لە حوجرە و مەدرەسە، تاكە سەرچاوەی خوێندن بوو. خوێندنی حوجرە/ مەلا بریتی بوو لە لەبەركردنی قورئان، فێربوونی خوێندن و نووسین و فێربوونی سەرەتاكانی بیركاری. لە هەموو مەدرەسەیەكدا زمانی عەرەبی و ئایینی ئیسلام بە فراوانی دەخوێندران و لە هەندێ مەدرەسەدا بەشێك لە عیلمی مەنتیق (ئەرستۆ)، ماتماتیك و عیلمی فەلەك دەخوێندران، مزگەوت،(تەكیە)و تەلاری تایبەت جێگای خوێندن بوون (M. Akrwi).
هەروەها پێكهاتە دینییەكانیتر وەكو مەسیحی و جوو قوتابخانە و فێرگەی تایبەتیی خۆیان هەبوو.
لەسەدەی نۆزدەدا ئیمپراتۆری عوسمانی سیستەمی پەروەردەی نوێی دامەزراند لەسەر شێوازی پەروەردەی ئەوروپی – فەرەنسی بەڵام بە زمانی توركی، گرنگییەكی زۆری پێدرا، بەپێی (فەرمانی تەنزیمات ١٨٣٩) ریفۆرمی (خەتی هیما یون) و پاشتر ریفۆڕمەكانی عەبدولحەمید بێ جیاوازی ئیسلامەكان و نائیسلامەكان لەم قوتابخانە/خوێندنگادا وەرگیراون. وای بۆدەچم، فێرخوازە نائیسلامییەكان مەبەستی جوو و كریستان بن (اهل الكتاب). پلان وابوو جێی پەروەردەی دینی بگرێتەوە.
قوتابخانە/خوێندنگای سانەوی (ناوەند + ئامادەیی) لە موسڵ، كەركووك، سلێمانی، بەغدا و بەسرە هەبوون.
پێش گرتنی بەغدا لە ساڵی ١٩١٧ سیستەمی پەروەردە هەڵوەشابوو، ئینگلیز سیستەمی پەروەردەی سەر لەنوێ دامەزراندەوە، ساڵی١٩١٥ لە بەسرەوە دەستیان پێكرد و لە ساڵی ١٩٢١دا ٨٨ قوتابخانە/ خوێندنگای سەرەتایی هەبوون. زمانی عەرەبی لەجیاتی زمانی توركی كرا بە زمانی خوێندن، زمانەكانی تر مافی زاراوەی خۆجێیان پێدرا.
بنەمای فكری پەروەردە بەرلە بوونی دەوڵەتی عێراقی
ا- پەروەردەی دینی
لە سەر بیروباوەڕی ئایینیی دامەزراوە، بەو ئامانجەی پەیام و بەهاكانی ئایین لە بیر و هرزی فێرخوازدا بچێنێت، كادیر دروست بكات بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگای ئیسلامی. هەروەها ئەمەش راستە بۆ دینەكانیتر.
ب- پەروەردەی نوێی عوسمانی
لە سەر ئەو بنەما فكریە دامەزرابوو، كادری كارامە دروست بكات بۆ دەزگاكانی دەوڵەت، گەشەپێدان/ ئینتیما بۆ پان ئیسلام (ئومەتی ئیسلام) بە رابەرایەتیی ئیمپراتۆری عوسمانی/سوڵتان.
ج- پەروەردەی دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا.
لەسەر بنەمای فكری پەروەردەی كۆڵۆنیزم (3R) دامەزرابوو كە بریتییە لە فێربوونی خوێندنەوەو نووسین و بیركاری، پڕۆگرامەكانیش لە میسرەوە هاوەردە كرابوون و خۆجێیی نەبوون.

٣.٢ دامەزراندنی پەروەردی دەوڵەتی عێراق.
عێراق وڵاتێكە بەریتانیا لكاندی بەیەكەوەو هەیكەلێكی حكومڕانی بۆ دامەزراند، لە سەرەتای دامەزراندانی سیستەمی پەروەردەدا ناكۆكی دروست بوو لە نێوان راوێژكارەكانی بەریتانیا و حكومەت، هەروەها كورد و حكومەتدا، بەریتانیا سیستەمێكی پەروەردەی خستبووەگەڕ پێش دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای پەروەردەی كۆڵۆنیزم، بەڵام حكومەت دەیویست پەروەردە لە سەر بنەمای تیۆریی پان عەرەب ناشناڵیزم دابمەزرێنێت. كورد پێداگیر بوو زمانی خوێندن بە كوردی بێت، حكومەت دەیویست زمانی عەرەبی فەرزبكات، “ پەروەردە بوو بە گۆڕەپانی شەڕ” (Sluglett،2007).
ا- دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا.
بەریتانیا سیستەمێكی پەروەردەی خستبووە گەڕ پێش دروستبوونی عێراق١٩٢١ لە سەر تیۆریی پەروەردەی كۆلۆنیزم وەكو وڵاتە كۆڵۆنییەكانی دی لە ئەفریقا و ئاسیا، راوێژكارەكانی دەیانویست پەرەی پێ بدەن، لایەنوێڵ سمس دەیوست سیستەمێكی پەروەردەی مۆدیرن دابمەزرێت، باشتر لە سیستەمی پەروەردەی كۆڵۆنیزم و بلكێت بە ژیانی عێراقییەكانەوە، لە گەڵ داخوازییەكانی كورددابوو، بەڵام بێ كێشە نەبوو. مەلیك فەیسەڵ پلانێكی دیكەی هەبوو، لە سەر داواكاریی فەیسەڵ، حوسەری لە میسر هات بۆ عێراق ١٩٢٢، سیستەمی پەروەردەی پێ سپارد. جێرمی فاڕوڵ راوێژكار لە وەزارەتی پەروەردە ١٩٢٠-١٩٢٢ دەستی لە كار كێشایەوە دژی پۆستەكەی حوسەری، پاش ساڵێك لەو پۆسەتەدا هامفری بۆمان لە ١٩٢٢-١٩٢٣ خاوەن ئەزموونێكی زور لە دامەزاندنی سیستەمی پەروەردی لە میسر و سودان، دەستی لە كار كێشایەوە بە چەند هۆكارێكی شەخسی، لایەنوێڵ سمس لە١٩٢٣-١٩٣١ لە پۆستەدا بوو، لە گەڵ حوسەری ناكۆك بوو لە سەر سیاسەتی پەروەردەی وڵات و بە كابرایەكی ناشناڵیست وەسفی دەكات، چەندین جار ویستوویەتی دەست لەكار بكێشێتەوە، نامەیەكی دەست لەكاركێشانەوە(١٩٢٤) دەنووسێت،پەشیمان دەبێتەوە (Hassanpour، 1992). نامەیەكی رەخنەگرانەیە لە حكومەت و دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا، دۆكیومێنتێكی گرنگە بۆ هەڵسەنگاندن.
بە كورتییەكەی دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەبووە لە سەر داڕشتنی بنەمای فكری پڕۆگرامەكانی خوێندن، رۆڵی راوێژكاریان هەبووە و لە زۆربەی كاتدا گۆێیان لێ نەگیراوە. ئەوشی بینایان كرد حوسەری هەڵیوەشاندەوە. بۆ نموونە: لایەنوێڵ سمس دوو پڕۆگرامی پەروەردەیی هەبوو بۆ شار و لادێ، لە كۆتاییدا پڕۆگرامەكەی حوسەری زاڵ بوو، وەك پڕۆگرامێكی گشتگیر بۆ سەرانسەری وڵات.
ب- حكومەتی عێراق.
ناشناڵیستەكانی پان عەرەبیزم بە رابەرایەتی حوسەری، لە بیستەكان و سییەكانی سەدەی بیستدا فۆكەسیان لە سەر پەروەردە بوو، بەو ئامانجەی عێراق بكەن بە ناوەندێك بۆ بڵاوبوونەوەی بیرۆكەی یەكێتی عەرەب، سامی شەوكەت بەڕێوەبەری گشتی پەروەرد، عێراق وێنادەكات بە پرۆسیا (ناوندێك بوو بۆ یەكگرتنەوەی دەڤەرەكانی ئەڵمانیا) بۆ یەكگرتنەوەی وڵاتانی عەرەب (Dawisha، 2005). بۆیە لێرەدا پێویست دەكات تیشك بخەینە سەر تیۆری پان عەرەب ناشناڵیزم و كاریگەری لە سەر بنەمای فكری دامەزراندنی پەروەردە لە عێراق.
تیۆریی پان عەرەب ناشناڵیزم
بنەڕەتی تیۆریی پان عەرەب ناشناڵیزم كە بە عەرەبیزم، عەرەب ناشناڵیزم ناسراوە، زمان و مێژووە بۆ پێكهێنانی دەوڵەت كە لە ئەڵمانیای رۆمانتیزم/ناشناڵیزمی كولتووری وەرگیراوە، بیرۆكەی دەوڵەتی كولتووری لە كارەكانی هاریدەر (١٧٤٤-١٨٠٣) سەرچاوەی گرتووە زمان و كولتوور كراوە بە مەرج بۆ پێكهێنانی دەوڵەت، لای هاریدەر نەتەوە/نەیشن بریتییە لە یەك زمان و یەك كولتوور، زمان سنووری نەتەوە دیاری دەكات. بەڵام حوسەری هەندێ گۆڕانكاری تێدا كردووە، وەكو زمان پەیوەندی نییە بە رەگەز و كولتوورەوە و لای حوسەری عەرەب (ئەگەر لە نەتەوەیەكی دیكەش بێت) ئەو كەسانەن بە عەرەبی قسەدەكەن و مێژوویەكی هاوبەشیان هەیە. ئەگەر لە مێژووی هاوبەش ورد بینەوە، تەنیا مێژوی ئیسلامە كە هاوبەشە لە نێوان عەرەبدا. بەم چەمكە، گشت شارستانییەكانی دیكەی عەرەب و پێكهاتەكان پەراوێز خراون.
حوسەری دەڵێت:
عەرەب ئەو كەسەیە بە عەرەبی پەیڤ دەكات، هەر كەسێك لە پەیوەندیدا بێت لە گەڵ یەكێك، یان خەڵك/گەڵێك بە عەرەبیی بپەیڤن، (ئەویش) عەرەبە ئەگەر وانەزانێت/ئیدراك نەكات كە عەرەبە، دەبێت هەوڵبدەین بۆ دۆزینەوەی هۆكارەكان، كە بۆچی ئەو هەڵوێستەی وەرگرتووە كە ناخوازێت ببێت بە عەرەب، رێز لە عەرەببوونەكەی ناگرێ، كەواتە، ئایا عەرەب نییە؟ (نەخێر) عەرەبە، بە خواستی خۆی نییە، ئەگەر نەفامییە، كەمتەرخەمییە، كەللەڕەقییە، یاخیبوونە، یان بێوەفاییە، عەرەبە، بەڵام عەرەبێكە بە بێ هەست و فكر و ویژدان. (Dawisha، 2005)
تیۆرییەكەی حوسەری بە زۆرەملێ گەلان/خەڵكانی دی دەكات بە عەرەب و زەوتی مافاكانیان دەكات، هەروەها پێناسەی زمان و مێژووی شێواندووە و بەشەكانی دی كولتووری عەرەبی جگە لە زمان و مێژووی هاوبەش پەراوێز خراون. لە سەر ئەم بنەما فكرییە پەروەردەی عێراق دامەزراوە.
بنەمای فكریی دامەزراندنی پەروەردەی عێراق
حوسەری بە پشتگیریی راستەوخۆی مەلیك فەیسەڵ توانی بە سەر راوێژكارەكانی بەریتانیا زاڵ بێت، سیستەمێكی پەروەردەیی دابمەزرێنێت، گرنگی درا بە زمان و مێژووی هاوبەشی عەرەب، كە هەردووكیان دوو ستۆنەی تیۆری پان عەرەبیزمن، هەروەها پەروەردەكەی حوسەری-فەیسەڵ بە زۆربەی وڵاتانی عەرەبیدا بڵاوبووەوە، جێی خۆیەتی بە پەروەردەی زمان و مێژووی هاوبەشی پان عەرەبیزم بناسرێت، چونكە، تەنیا بە عێراقەوە تایبەتمەند نییە.
بنەمای فكری پەروەردەی زمان و مێژووی (هاوبەش) پان عەرەبیزم/عێراق
ناشناڵیستەكانی پان عەرەبیزم توانییان پڕۆگرامەكانی پەروەردە دابڕێژن بە ئاراستەی بیناكردنی یەكێتی عەرەبی/وەحدەی عەرەبی، لێرەدا بە كورتی هەندێ تایبەتمەنی پڕۆگرامەكانی پەروەردەی عێراقی دەخەمەڕوو، ئەم بابەتە پێوێستی بە لێكۆڵینەوەی زیاتر دەبێت.
١- گرنگی دراوە بە زمان و ئەدەبی عەرەبی. خوێندن بە زمانەكانی دی پەراوێزخراون، یان قەدەغە كراون.
٢- گرنگی دراوە بە مێژووی هاوبەشی عەرەب (مێژووی ئیسلام)، مێژووی شارستانیەكانی دی عەرەب و پێكهاتەكانی دی پەراوێزخراون.
٣- تەنیا پەروەردەیەكی ناشناڵیزمە ئامانجەكەی نیشتمانبەندی نییە بە وڵاتەوە (ئەو وڵاتەی فێرخواز تێیدا دەژی) بەڵكو نیشتمانبەندی/ ئینتیما بۆ جیهانی وڵاتانی عەرەبییە (الامەالعربیە).
٤- پڕۆگرامەكانی خوێندن نەلكاون بە ژێنگەی وڵاتەوە، لۆكاڵی نین، ئەمە ناكۆكە لە گەڵ تێۆرییەكانی فێربوونی پەروەردە.
٥- كێشەكانی كۆمەڵگە نەخراوەتە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە بۆ چارەسەكردنیان، بەڵكو كۆمەڵگەی عێراق و گشت وڵاتانی عەرەبی وێنادەكات بە كۆمەڵگەیەكی ئایدل، ئەم جۆرە پەروەردەیە فێرخواز ئامادە ناكات بۆ ژیان.
٦- هەمە جۆری (diversity) لە كولتوور و ئایین و پێكهاتەكانی وڵات نەخراونەتە پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە تا لە سەرانسەری وڵاتدا بخوێندرێت. ئەم جۆرە پەروەردەیە فێرخواز ئامادە ناكات تەقەبولی جیاوازییەكان بكات.
٧- جێندەر، گرنگی دراوە بە رۆڵی نێرینە لە پڕۆگرامەكاندا.
پرۆسەی پەروەردە كراوە بە ئامرازێك بۆ بووژانەوەی پان عەرەب ناشناڵیزم و دژایەتیی ئیمپریالیزم، كەواتە پەروەردە كراوە بە ئامرازێك بۆ گەیاندن و پەرەپێدانی ئایدیۆلۆژی و لە پەیام و ئامانجە پیرۆزەكانی پەروەردەیی خۆی داماڵدراوە.

تێبنی: كورد و پێكهاتەكانی دی كە توانیوانە بە زمانی دایك بخوێنن لە عێراقدا، بەشێك نین لە پڕۆگرامی پەروەردەی زمان و مێژووی (هاوبەش)ی پان عەرەبیزم، بەڵكو دەستكەوتی خەباتی مەدەنی و سیاسییە. هەركاتێك توانیبێتیان ئەو مافانەیان لە گەڵانی عێراق سەندووەتەوە.
پەیڕەوكردنی پڕۆگرامەكەی حوسەری
حوسەری، خوێندكاری پەروەردەی باڵا بووە لە فەرەنسا(١٩٠٠)، شارەزاییەكی وردی هەبوو لە سەر پەروەردەی ئەو وڵاتە، بۆیە كۆپی سیستەمی پەروەردەی شۆڕشی فەڕەنسا دەكات، هەندێ دەستكاری تێدا دەكات، لە باتی مێژووی وڵات (عێراق) مێژووی هاوبەشی عەرەبی داناوە و بەشەكانی دی كولتوور پەراوێز خراون، بە هەمان شێوە زمان و ئەدەبی نەتەوەی باڵا (عەرەب) فەرزدەكات.
لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا، دوای دامەزاندانی دەوڵەتی عێراق، سیستەمێكی مەركەزیی تۆكمە دامەزرا بۆ پەروەردە لەسەر بنەماو بۆچوونی فكری ساتع حوسەری پسپۆڕی زانستی پەروەردەو بیری پان عەرەب ناشناڵیزم سەپێندرا بەسەر هەموو گەلانی عێراقدا (كورد، عەرەب، توركمان، ئاشووری و پێكهاتەكانی دی) كە بە بەرنامەیەكی داڕێژدراو هەموو قۆناغەكان و پڕۆگرامەكانی خوێندنی گرتەوە.
هەروەها توانرا جووتیاران (ئەبناء ئەلعەشائر) بكەن بە هاووڵاتی سڤیل و گرێیان بدەن بە بیری وەحدەی عەرەبییەوە، نەك نیشتمانبەندی بە وڵاتەوە/عێراق.
پڕۆگرامەكانی خوێندن و مامۆستایان
حوسەری بە شێوەیەكی سیستەماتیك و بە بەرنامەڕێژی كاری لە سەر دوولایەن كردووە، پڕۆگرامەكانی خوێندن و مامۆستایان.
زمانی عەرەبی و مێژووی هاوبەشی عەرەب، گرنگی زۆریان پێدراون لە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندندا كە هەردووكیان دوو ستونی تیۆرییەكەی حوسەرین.
حوسەری دەڵێت: “دەبێت پڕۆگرامەكانی مێژوو دوو ئامانج بپێكێنن، جەخت بكرێت لە سەر یەكێتی نەتەوەی عەرەب و عەرەببوونی عێراق.” بۆ نموونە، پەرتووكی (تاریخ الامة العربیة-١٩٣١) قەبارەیەكی گەورە تەرخان كراوە بۆ پیاهەڵدان، دەسكەوتەكانی عەرەب و فەزڵیان بەسەر جیهاندا لە سێبەری حكومی عەباسی و ئەمەویدا، پێنج سەدە لە مێژووی عوسمانی كورت كراوەتەوە بۆ ١١ لاپەڕە و بەشێكی كورت تەرخان كراوە بۆ مێژوی ئەوروپا، تیشك خراوەتە سەر كۆڵۆنیزم. (Dawisha، 2005)
حوسەری بە وردی چاودێریی گشت سیستەمی پەروەردەی كردووە، ئەوەی لە گەڵیدا هاوڕا نەبووە، لە كارەكەی دووری خستووەتەوە، لەوانە جەواهیری شاعیری گەورەی عەرەب كە ئەو كاتە مامۆستا بوو. لەو سەردەمەدا بیری وەحدەی عەرەبی لاواز بوو، مامۆستای لە فەلەستین هێناوە، تا دڵنیا بێت كە پڕۆگرامەكەی لە قوتابخانەكاندا بە پێی رێنماییەكانی پەیڕودەكرێت.
پەروەردەكەی (حوسەری- فەیسەڵ) توانی نەوە دوای نەوە لە قوتابیان/خوێندكاران بخاتە سەر رێباز و رێچكەی بیرو باوەڕیان و عێاق بكات بە ناوەندی بزووتنەوەی پان عەرەبیزم و زەمینە خۆش بكات بۆ دامەزراندنی حزبی بەعس لە چلەكانی سەدەی بیستدا لە کاتێکدا “عێراق پێش جەنگی یەكەمی جیهانی دوور و دابڕاو لە شارستانیەت (M. Akrwi)”

چوارـ سەرچاوەی فكری پەروەردەی كوردستان
لە سەرەتای دامەزراندنی پەروەردەی عێراق- راپەڕین ١٩٩٢
داواكاری سەرەكیی كورد خوێندن بە زمانی كوردی بوو لە هەردوو قۆناغی سەرەتایی و سانەویدا ( ناوندی + ئامادەیی). بە درێژایی حكومڕانیی مەلیكی و جمهووری پڕۆگرامەكان لە عەرەبییەوە خراونەتە سەر كوردی جگە لە رێزمانی كوردی، خوێندنی كوردی /پولی یەك و لە ماوەی رێككەوتننامەی١١ی ئازار ١٩٧٠دا، چەند بابەتی ئەدەبی و مێژوویی خرانە نێو پەروەردەی كوردییەوە.
لە لایەكی دی حوسەری خاوەن تیۆری پان عەرەبیزم (هەر كەسێك لەگەڵ عەرەبدا بژی عەرەبە) كەوتە دژایەتی و زەوتكردنی مافی خوێندن بە زمانی كوردی، ناكۆكییەكی توندی لێكەوەتەوە،” پەروەردە بوو بە گۆڕەپانی شەڕ (Sluglett، 2007)” لە نێوان كوردو حكومەتی ناوەنددا. خوێندن بە زمانی كوردی بەبێ چارەسەر مایەوە و بووە هۆی بەردەوامێتی و خرایە ناو پڕۆگرامی هەموو پارتە كوردییەكانی باشوور و پارچەكانی دی، هەروەها بووە یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكان لە دانوستانەكانی بزووتنەوی كورد و حكومەتەكانی ناوەنددا.
كورد كاریگەرییەكی نەبووە لە سەر داڕشتنی بنەمای فكری پڕۆگرامەكانی خوێندن لە عێراق و كوردستادا، بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبەردستدایە دۆكیومێنتێك نییە رەخنە و هەڵسەنگاندنی كردبێت لە پڕۆگرامەكەی دەوڵەت، جگە لەوەی خوێندن بە زمانی كوردی بێت و بە مافی رەوای خۆی زانیوە و دەزانێت.
لە دوای راپەڕینەوە١٩٩٢ – ئێستا
پەرەپێدان و نووسینی پڕۆگرامەكانی خوێندن لە ژێرچاودێری و كۆنتڕوڵی حكومەتی مەركەزیدا نەماون، لەم ماوەیەدا چەندین پڕۆگرام نۆێ كراونەتەوە.
هەوڵدەدەین ئەو بنەما فكری و تیۆرییانە دیاری بكرێت كە كاریگەرییان هەیە لە سەر نووسینی پڕۆگرامەكانی خوێندن. بۆ ئەم مەبستە، شیكاری دەكەین بۆ پێنج پەڕتووك كە لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ نووسراون، خوێندەوەی كوردی پۆلی دوو- پۆلی شەش.
هەر یەك لەو پەڕتووكانە چەندین بابەتی جیاواز لەخۆدەگرێت، بەپێی ئەو پەیام/بنەما فكرییەی لە دەقی بابەتەكەدایە، بابەتەكان پۆلێن دەكەین بە دوو بەشەوە: هەمەلایەنی و نیشتمانی.

خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی دووەمی بنەڕەتی:
هەمەلایەنی= ٢٥ بابەت، نشتیمانی= ٢ بابەت.
خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی سێیەمی بنەڕەتی:
هەمەلایەنی=٢١ بابەت، نشتیمانی= ٥ بابەت.
خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی:
هەمەلایەنی=٢٣بابەت، نشتیمانی=٨ بابەت.
رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی:
هەمەلایەنی= ١٢بابەت، نشتیمانی=٩ بابەت
رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی:
هەمەلایەنی=١٢بابەت، نشتیمانی= ١٢بابەت.
کۆی هەمەلایەنی=٩٣ بابەت، کۆی نشتیمانی = ٣٦بابەت.
خشتەی١ جۆری بابەتەكانی/ پەڕتووك

بەشی یەك: هەمەلایەنی/ گشتی
بەشی هەمەلایەنی٩٣ بابەتی جیاواز لەخۆ دەگرێت لە پێنچ پەڕتووكەكدا، پەیامێكی پەروەردەیی گشتی تێدایە بۆ فێرخواز، بەپێی ئەو پەیام/بنەما فكرییەی لە دەقی بابەتەكەدایە، بابەتەكان پۆلێن دەكەین بۆ چەند گرووپێك: رەوشت، ژێنگە، زانست، توخمی مێینە، مافی منداڵان، تەندروستی، چیرۆك/ بەسەرهاتی زیندەوەران بۆ منداڵان و....هتد، ئەمانە هاوبەشن لە گشت پەروەردەی جیهاندا، بەڵام هەندێ جیاوازی هەن، بۆ نموونە بابەتێك دەربارەی ژینگە لە پڕۆگرامەكانی كوردستاندا جیاوازە لە وڵاتێكی وەك بەریتانیا، ئەو جیاوازییانە لەو بنەما فكرییەوە سەرچاوە دەگرێت كە بەكاردێت بۆ داڕشتنی ئەو بابەتە: ئامانجی ئەو بابەتە چییە؟ چەند زانیاری لەخۆ دەگرێت؟ چەند لكاوە بە كۆمەڵگاوە، ژینگە و وڵاتەوە؟
بە گشتی بابەتەكانی ئەم بەشە نەلكاون بە ژینگەی فێرخواز و وڵاتەوە، بۆ نموونە: بابەتەكانی “دلڤین و ژینگە”، “رەوشی رێگەوبان”، “باخی گشتی” (ل١٢، ل١٥،ل٦٢، خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی) و”رەوشتی باش”، “دراوسێی باش” (ل٦، ل٦٥، خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی سێیەمی بنەڕەتی). ئەگەر ناوە كوردییەكان بگۆڕێن، ئەم بابەتانە دەگونجێن بۆ پەروەردەی هەر وڵاتێكی دی، بەتایبەتی لە ئەفریقیا و ئاسیادا.
نەلكاندنی پڕۆگرامەكان بە ژینگەی فێرخواز و وڵاتەوە كاریگەریی پەروەرەی عێراقە لە سەر پەروەردەی كوردستان( بۆ زیاتر، بەشی دەووم)
بەشی دووەم: نیشتمانی
بەشی نیشتمانی٣٦ بابەتە لە پێنچ پەڕتووكەكەدا ( ٢٢ دەق و ١٤هۆنراوە) بەپێی ئەو پەیام/بنەما فكرییەی لە دەقی بابەتەكەدایە، بابەتەكان پۆلێن دەكەین:
مێژوویی: زۆربەی بابەتەكان تەرخانكراوەن بۆ ژیاننامە، خەبات و چالاكیی كەسایەتییە ناودارەكانی كورد.
شار و شارۆچكە: بابەتەكانی تەرخانكراوە بۆ ئەو شارو شارۆچكانە كە راپەڕین، ئەنفال و كۆمەڵكوژیان تیادا كراون، یان بەشێكن لە دەڤەرە دابڕاوەكان. وەكو هەڵەبجەی شەهید، شنگال، كەركووك و دەڤەری راپەڕین.
جوگرافیا و كۆمەڵایەتی ..هتد وەكو بابەتی: سەیرانگەكانی كوردستان، زستانی كوردستان و ناوی هەموومان كوردییە.
هۆنراوەی نیشتمانی.
هەندێك بابەتی دیكەی نیشتمانی.
بەگشتی بابەتەكانی بەشی نیشتمانی دەربارەی مێژوو و ئەدەبن (هۆنراوەی نیشتمانی) بۆ نمونە: “خانزادی سۆران”، “بەهاری راپەڕین” كوردستان (هۆنراوە)” (ل٨٧، ل٩٧، لا١١ رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی) و “تۆفیق وەهبی”،”هەڵەبجەی شەهید” (ل٨٧، ل١٠٨ رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی).
بەڵام جێی تێڕامانە بەشەكانی دی كولتووری كوردی: جلوبەرگ، خواردن، خشڵ و زێڕ، هەڵپەڕكێ و گورانی، چنین و هونەری كوردی پەراوێز خراون، یان زۆر بە سادەیی بابەتەكە نووسراوەتەوە، هەروەها مێژوو كورت كراوەتەوە بۆ مێژووی سیاسی و حكومڕانێتی: مێژووی كەسایەتییە ناودارەكانی كورد، رووداوە گرنگەكان و تراژیدییەكان كە بە سەر كوردا هاتوون، ئەمانە گشت پێویست و پیرۆزن. بەڵام لقەكانی دی مێژوو: كولتوور و كەلەپووری، پەروەردە، شوێنەوارە دێرینەكان، ئایینە جیاوازەكان، تەریقەی نەقشبەندی و قادری، شار و شارۆچكە و دەڤەرەكانی كوردستان و.. هتد پەراوێز خراون.
ئەم بیرۆكانە پاشماوەی میراتی پەروەردەی عێراقە، كە لە سەر بنەمای فكری پەروەردەی زمان و مێژووی هاوبەشی پان عەرەبیزم دامەزاوە، لە بەر ئەوەی عەرەب كولتووری جیاوازیان هەیە و نابێت جیاوازییەكان (كولتوور) بخرێنە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندنەوەو جگە لە مێژوو و زمان و ئەدەبی عەرەبی. بە هەمان شێوە پەروەردەی هەرێم تا ئێستا ئەم جۆرە پەروەردەیە پەیڕەو دەكات.
ئامانجی سەرەكیی ئەم پەڕتووكانە ئەوە نییە مێشكی قوتابی/خوێندكار روون بكاتەوە بە زانیاری و ئامادەی بكات بۆ ژیان، بەڵكو فێربوونی خوێندنەوەو نووسینە (رێنووس)، لە پێشەكی دوو پەڕتووكەكەدا نووسراوە: «ئامانج لەم پەڕتووكانە ئەوەیە كە خوێندكاران بتوانن بە زمانێكی كوردیی رەوان بدوێن و بنووسن و بخوێننەوە و گەشەی پێ بدەن..» (ل٣ رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی)( ل٣ رێزمان و خوێندنەوەوی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی)

بنەمای فكری پەروەردەی كوردستان
بە بڕیارێكی سیاسی پڕۆگرامەكان خرانە سەر زمانی كوردی. لە شرۆڤەكردنی بابەتەكانی بەشی هەمەلایەنی و نیشتمانی (نەخشەی ژمارە١) هەندێ تایبەتمەندی بنەمای فكری پڕۆگرامەكانی پەروەردەی كوردستان دەستنیشان كران، لێرەدا بە كورتی دەیخەینەڕوو، ئەم بابەتە پێویستی بە لێكۆڵینەوەی زیاتر دەبێت.
١- گرنگی دراوە بە زمان و ئەدەبی كوردی.
٢- گرنگی دراوە بە مێژووی سیاسی و حكومڕانێتی: مێژووی كەسایەتییە ناودارەكانی كورد، رووداوە گرنگەكان و تراژیدیاكان كە بە سەر كورددا هاتووە. بەڵام لقەكانی دی مێژوو: كولتوور و كەلەپوور، پەروەردە، شوێنەوارە دێرینەكان، ئایینە جیاوازەكان، تەریقەی نەقشبەندی و قادری، شار و شارۆچكە پەراوێز خراون.
٣- بە شەكانی دی كولتوور پەراوێزخراون.
٤-پڕۆگرامەكانی خوێندن نەلكاون بە ژینگەی وڵاتەوە، لۆكاڵی نین، ئەمە ناكۆكە لە گەڵ تێۆرییەكانی فێربوونی پەروەردە.
٥- كێشەكانی كۆمەڵگە نەخراونەتە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە بۆ چارەسەكردنیان، بەڵكو كۆمەڵگەی كوردستان وێنا دەكات بە كۆمەڵگەیەكی ئایدل، ئەم جۆرە پەروەردەیە فێرخواز ئامادەناكات بۆ ژیان.
٦- هەمەجۆری (diversity) لە كولتوور و ئایینە و پێكهاتەكانی وڵات نەخراونەتە پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە تا لە سەرانسەری وڵاتدا بخوێندرێن. ئەم جۆرە پەروەردەیە فێرخواز ئامادە ناكات بۆ تەقەبولی جیاوازییەكان.
٧- جێندەر، گرنگی دراوە بە رۆڵی نێرینە لە پڕۆگرامەكاندا.
ئەم تایبەتمەندیانەی پەروەردەی كوردستان هاوبەشن لە گەڵ بنەمای فكری پەروەردەی زمان و مێژووی (هاوبەش) پان عەرەبیزم/عێراق و كاریگەریی بنەمای فكری پەروەردەی عێراقە لە سەر داڕشتنی پڕۆگرامەكانی پەروەردەی هەرێم.

پێنچ ـ دەرئەنجام
لەم پڕۆژەیەدا هەوڵمانداوە ئەو بنەما فكرییە دەستنیشان بكرێت كە پەروەردەی عێراق و هەرێمی كوردستانی لەسەر دامەزراوە، بۆ ئەو مەبەستە شەنوكەوی پەروەردەی عێراق كرا لە سەرەتای دامەزراندانیەوە و فۆكوس خراوتە سەر پڕۆگرامەكانی خوێندن، هەروەها شرۆڤەكاری كرا بۆ پێنج پەڕتووكی خوێندنەوەی كوردی، لەم پرۆژەیەدا توانر ئەمانەی خوارەوە بخەینەڕوو.
بنەمای فكری پەروەدی عێراق دەستنیشان كرا، كە لە سەر تیۆری پان عەرەب ناشناڵیزم دامەزراوە، گرنگی دەدرێت بە عەرەببوونی عێراق و بە ئایدێۆلۆژیكردنی پڕۆگرامەكانی خوێندن بە بیرۆكەی پان عەرەبیزم و پڕۆگرامەكان دوورن لە واقیعی ژیانی هاووڵاتیانەوە.
ئەم پڕۆژیە گەیشتووە بەوەی كە پەروەردەی هەرێمی كوردستان لە سەر بنەمای فكری پەروەردەی زمان و مێژووی هاوبەشی پان عەرەبیزم دامەزاوە بە دەستكارییەوە، لەباتی بابەتی عەرەبی، بابەتی كوردی دانراوە. بە هەمان شێوە فۆكەس خراوتەسەر زمان و ئەدەب و مێژوو، دەخرێنە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندن و بەشەكانی دی كولتوور پەراوێز خراون. هەروەها پڕۆگرامەكان دوورن لە واقیعی ژیانی هاووڵاتیانەوە.
پێشنیار
ئەزموونی پەروەردەی عێراق لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئێستا ئەزموونێكی فاشیل بووە، لە سەر بنەمایەكی فكری دامەزراوە كە نەیتوانیوە نیشتمانبەندی دروست بكات، ئامانجی سەرەكی ئەوە نییە مێشكی قوتابی/ خوێندكار روون بكاتەوە بە زانیاری و ئامادەی بكات بۆ ژیان، گرێیان بدات بە یەكەوە بۆ بنیادنانی عێراق، دامەزراندنی پەروەردەی كوردستان لە سەر بنەمای فكری پەروەردەی عێراقی، كاریگەریی نەرێنی دادەنێت و دایناوە، بۆیە لێرەدا پێشنیار دەكەین ئەم بابەتە پێویستی بە توێژینەوەی زیاتر دەبێت، ئەمەش ئەرك و كاری دەوڵەتە بنەمایەكی فكری دیاریكراوی هەبێت بۆ پەرەپێدان و بەڕێوەبردنی سیستەمی پەروەردە، وەزارەتی پەروەردە لایەنێكی جێبەجێكارە.
لە كۆتاییدا
جێی خۆیەتی سوپاس و پێزانینی ئەو بەڕێزانە بكرێت كە ئەركی نووسینی پڕۆگرامەكانیان لەسەرشانە، كارەكانیان بە باشی ئەنجامداوە، ئامانجی سەرەكیی دەوڵەت خوێندن بە زمانی كوردییە (بوو)، توانیوانە ئەو ئامانجە بە سەركەوتوویی بپێكێنن.

سەرچاوەكان
١- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی دووەمی بنەڕەتی. چاپی شەشەم ٢٠١٣.
٢- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی سێیەمی بنەڕەتی. چاپی شەشەم ٢٠١٣.
٣- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی چاپی هەشتەم ٢٠١٥.
٤- رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی چاپی چوارەم ٢٠١١.
٥- رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی چاپی پێنجەم ٢٠١٢.
6- AKrawi، M. (n.d.). The New Educational System in Iraq. The New Orient، PP.162-176
[online] Core.ac.uk. Available at: https://core.ac.uk/download/pdf/60566687.pdf [Accessed 29 Sep. 2018].
7- Dawisha، A. (2005). Arab nationalism in the twentieth century. 3rd ed. Princeton: Princeton University Press، pp.49-106.
8- Hassanpour، A. (1992). Nationalism and language in Kurdistan. San Francisco (Calif.): Mellen research University Press، pp.305-334.
9- Sluglett، P. (2007). Britain in Iraq. London، New York: I.B. Tauris.