گەنج و لاو، توێژێكی گرینگ و كاریگەری هەر وڵاتێكن و رۆڵی زۆر بەرچاویشیان لە پێشكەوتنی وڵاتی خۆیاندا هەیە. بەپێی پێوەرە دیمۆگرافیەكان بێت توێژی گەنجان زۆرترین ڕێژەی كۆمەڵگەی كوردی پێك دەهێنن، پرسیار ئەوەیە چۆن دەتوانین ئەم توێژە كە بزوێنەری گەشەی هەر كۆمەڵگەیەكە ئاواتەكانیان بێنینەدی و هاوكات هزری نەتەوەیی و ئینتیمای نیشتمانییان بەهێزتر بكەین؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان رای خۆیان لەو بارەیەوە دەخەنەڕوو.


كەژان محەمەد كەریم، ئەندامی یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستانە و رایوایە: «هەموو رێكخراوێك پێویستی بە نوێبوونەوە و كاری جیاواز هەیە و بەپێی قۆناغ و كاتی جیاوازیش بەرنامەڕێژی بۆ كاروچالاكییەكانی دەكات، بۆ ئەوەی بتوانێت خزمەتی باشتری هەموو توێژەكانی كۆمەڵگەی خۆی بكات، بەتایبەتی لاون كە كۆڵەگەی سەرەكیی هەر كۆمەڵگەیەكن.» هاوكات دەڵێت: «یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان وەك هەموو رێكخراوێك بەدەر نییە لەو پێویستییە گەورەیە كە نوێبوونەوەیە بۆ خزمەتكردنی زیاتر، بۆیە بڕیاریش درا ئەم كۆنگرەیەی لاوان، كۆنگرەی نوێبوونەوە بێت و لە ژێر ناوی كۆنگرەی پێشمەرگەدا بەڕێوەچوو، هەتا رێز لە سەروەرییەكانی پێشمەرگە و فیداكارییەكانی بگرێت.» هەر سەبارەت بە كۆنگرەكە زیاتر گوتی: «بەپێی ئەو مەرجانەی كە دانرابوون بۆ پاڵێوراوان، كۆمەڵێك گەنجی زۆر بەتوانا و ئەكادیمی كاندید بوون و لە ناویاندا دەستەیەك هەڵبژێردرا كە توانییان دەنگی زۆرینەی ئەندامانی كۆنگرە بەدەست بهێنن. جوانییەكی دیكەی ئەم دەستەیە ئەوەیە كە ئەندامانی دەستەكە نوێنەری سەرجەم ناوچە جیاوازەكانی هەرێمی تێدایە.» گوتیشی: «لاوانی بەشداربووی كۆنگرە چەندین داواكاری جیاوازیان هەبوو، لە هەمووی گرینگتر لاوان داواكار بوون كە دەستەی نوێی لاوان ئاشتەوایی لە نێوان لاوانی هەرێمی كوردستان و حكومەت دروست بكەن و هەلی كاری زیاتر بۆ لاوان بڕەخسێت بۆ ئەوەی بتوانن توانا و بەهرەكانیان بخەنەڕوو و پەرەی پێ بدەن. ئەركی سەرەكیی لاوانی سەركردە ئەوەیە كە گەنج و لاوی كوردستان لەگەڵ پرسە نیشتمانییەكان گرێ بدەنەوە و دەبێت بەدەر لە كۆڕ و سمینار و كۆبوونەوەكان رێگەی جۆراوجۆری دیكە و چالاكیی زیاتر و نوێتر بهێنرێتە نێو بەرنامەكانی لاوان هەتا ئینتیمای نیشتمانی بەهێزتر بكرێت».
دەریاز عەلی گوانی، كارگێڕی ناوەندی بالای یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان لە سۆران، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان بە بڕیارێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و لە كۆنگرەی سێیەمی پارتیدا، دامەزراندنی یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی قوتابیانی كوردستان لە (18)ی شوباتی ساڵی (1953) راگەیەندراو لەو مێژووەدا یەكەم كۆنگرەی خۆیان سازدا.» هاوكات دەڵێت: «رێكخراوی یەكێتی لاوان لە قۆناغێكی سەختی مێژووییدا لەدایك بووە، رۆڵێكی گرنگی هەبووە لە خەباتی سیاسی و مەدەنی لە مێژووی كوردایەتیدا و لە قۆناغە سەختەكانی خەباتی شاخیشدا داینەمۆی چالاكییەكانی ناو شار بووە، هەر لەو كاتەوە هەتا ئێستا قوتابخانەی پێگەیاندنی هەزاران لاوی نیشتمانپارێز و نشتمانپەروەر و چەندەها كادیری بەتوانای دروستكردووە. پارتی دیموكراتی كوردستان هەمیشە زۆرترین ئومێدی لەسەر توانا و لێهاتوویی كادیرانی یەكێتی لاوان هەڵچنیوە، لە خەباتی مەدەنی و شاریشدا یەكێتی لاوان پشكی شێری بەركەوتووە لە چاندنی بیری نیشتمانی و خزمەتكردنی لاوان، بێشك ئەنجامدانی كۆنگرەو گۆڕانكاری گڕوتینی زیاتر دەبەخشێت بە هەموو ئۆرگانەكان، گۆڕانكاری لە یەكێتی لاوانیش دەمێكە كاتی هاتبوو، بەڵام بە هۆی هەلومەرجی ناوچەكە و كوردستان كۆنگرەی لاوان دواكەوت، كە دەبوایە ساڵی 2013 ساز بكرابایە، بەڵام كۆنگرەی هەشتەمی یەكێتی لاوان كە لە ژێر ناوی «كۆنگرەی پێشمەرگە» بەڕێوەچوو، هەم لە بەر پیرۆزی ناوەكەی، هەمیش بە هۆی ئامادەبوونی جەنابی سەرۆك بارزانی زۆر ئومێدبەخش و سەركەوتوو بوو، سەركەوتنی كۆنگرە و دەرچوونی ستافێك بە مانای كەلیمە لاو، نەشونمای زیاتر بە رێكخراوەكە دەبەخشێت، كە جێگای دڵخۆشیی گشت لاوانە، لە داهاتوودا یەكێتی لاوان زیاتر لە جاران بە گڕوتینێكی زۆرترەوە داكۆكی لە مافی لاوان دەكات و كار بۆ چەسپاندنی بیری نیشتمانپەروەری لە لای لاوان دەكات، كە لەم قۆناغەدا ئێمە زیاتر لە هەموو شتێك پێویستمان بەو سەرمایە هەیە.»
هێمن شێخ زادە نووسەریكی گەنجە و ئەویش سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان، لەبەرگێكی نوێدا هەشتەمین كۆنگرەی خۆی بە ناوی كۆنگرەی پێشمەرگە بە سەركەوتوویی كۆتایی پێ هێناو پێویستە لەسەر یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان هەموو تواناكانی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ بنیادنانی داهاتوویەكی گەش و سەركەوتوو بۆ لاوان لەناو كۆمەڵگە و دامودەزگا حزبی و حكوومییەكاندا.» گوتیشی: «لاوان هێزێكی لەبن ناهاتووی ناو كۆمەڵگەن و دەبێت باوڕیان بە توانا و لێهاتوویی خۆیان هەبێت، چونكە هیچ هێزێك لە هێزی لاوان بەهێزتر نییە، بە مەرجێك لەسەر بنەمایەكی دروست كارا بكرێن و لێیان گەڕێن هەتا رۆڵی راستەقینەی خۆیان ببینن. هەروەها گرنگیدان بە چینی لاوان سیما و خاسیەت و تایبەتمەندێتیی كۆمەڵگەی پێشكەوتووە بۆ ئایندەیەكی گەش و سەركەوتوو، بۆیە گرنگیدان بەلاوان، گرنگیدانە بەو جیهانەی كە بە هزر و بازوو و داهێنانی لاوان دروست دەكرێت. لاوان بە بربڕەی پشتی كۆمەڵگە و وڵاتێكی سەركەوتوو دادەنرێن لە گشت پیشە و ئەركەكانیاندا، لە گشت ساتەوەختەكانیشدا دەبێت هەمەڕەنگی لە بیر و را و بۆچوون، ركابەری لە هەڵبژاردنی سیاسی و فیكری و مەعنەوی و ئازادی لە بڕیاردان بایەخی پێ بدرێت، لە هەموو دۆخێكیشدا پێویستە لاوان لە پێناو سەروەریی نیشتماندا هەمیشە یەكدەنگ و یەكهەلوێست بن».
ئەو نووسەرە گەنجە، رایوایە: «زروورەتی كاری یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان دەبێت كاركردن بێت لەسەر سەروەریی خاك و رەهەندە نیشتمانییەكان، بە شێوەیەك كە گشت تاكێكی كۆمەڵگە هەست بە بەرپرسیاریەتی لەو بوارەدا بكات. یەكێتی لاوانی دەبێت كاربكەن بۆ پێگەیاندنی لاوانی رۆشنبیر و پێشكەوتوو، دەبێت بایەخی جددی بدەن بە هزری لاوان لە رووی سەروەریی خاك و نیشتمان، چونكە لە هەموو یاسا و رێسایەكی جیهانیدا پاراستن و بەرژەوەندیی نیشتمانی لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكانی دیكەوە دێت. یەكێتی لاوان دەبێت كاربكەن لەسەر هزی لاوان هەتا تاك بە تاكی كۆمەڵگە بەوە ئاشنا بكەن كە ئازدیی نیشتمان بە خوێنی هەزاران لاوی فیداكار بەدەست هاتووە و دەبێت هەمیشە هێزی پێشمەرگە و ماندووبونی پێشمەرگەمان لەبەرچاو بێت، تاكو زیاتر دڵیان بۆ خۆشەویستی نیشتمان بكرێتەوە. لاوان ركابەرێتیی ئەرێنییانە بە مەرجی پێشكەوتن دەزانن، دیارە هیچ كۆمەڵگەیەك بەبێ ركابەرێتی و بەربەرەكانێ و ململانێی پۆزەتیڤ و بونیادنەرانە پێش نەكەوتووە و پێش ناكەوێت. بیر و رای جیاوازیش لە فەرهەنگی كۆمەڵایەتی لە ناو گشت چین و توێژەكاندا جیاوازە و هەریەكەو باوەڕ و عەقیدەیەكی هەیە و بۆ ئامانجێك تێدەكۆشێت و پەیڕەو و پڕۆگرامی لایەنێكی سیاسی لاپەسەندە، بەڵام ژیان و كولتوور و فەرهەنگی كۆمەڵگەی كوردی ئەو تێگەیشتنە سیاسی و هەستكردن بە گیانی بەرپرسایەتی و یەكتر قبووڵكردن و سەروەریی نیشتمانییەی بە شێوەیەك نەخستووەتە دڵی چینی گەنج و بەراود لەگەڵ كۆمەڵگەی گەلانی پێشكەوتوو كاری لەسەر نەكراوە، چونكە بەشێك لە لایەنە سیاسییەكانی كورد ئەوەندەی گەنجیان لە دژی یەكتری و داڕشتنی فیكری ئیرهابی و رق و كینە بەرامبەر بە لایەنێكی سیاسی هان داوە، ئەوەندە كاری لە سەر گرنگی و گەورەیی نیشتمان نەكردووە. تەمەنی گەنج لەبارە بۆ هەموو ئەركێك كە پێی بسپێردرێت، بۆیە گەنج بە رەمزی سەركەوتن و شكستەكانی وڵات دادەنرێت. نموونەی جوانی گەنج، پێشمەرگە قارەمانەكانی كوردستان بوون لە شەڕی دژی داعش كە خوێنی كوردی باكوور و باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوای لە یەك سەنگەردا تێكەڵ بە خوێنی یەكتری كرد و گشتیان وەك شورەیەكی پۆڵایین بۆ ئامانجێك تێدەكۆشان، ئەویش پاراستنی نیشتمان بوو».
كەلسوم گەزنەیی، توێژەری كۆمەڵایەتییه و سهرهتا ئاماژه بهوه دهكات كه «بەپێی هەموو پێوەرەكانی زانستی كۆمەڵناسی، گەنج داینەمۆی گۆڕانكاریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووریی هەر كۆمەڵگایەكە، بۆیه دواكەوتن و پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگهیەك بەندە بە گەنج و پهیوهندیی راستهوخۆشی به جۆری پهروهردهكردنیهوه ههیه.» ئهو توێژهره رایوایه: «گەنجی كورد لە ساڵانی شەستهكان گەنجی نیشتمانی و ناسیۆنالیستی بوو، بۆ ئازادی و رزگاریی نیشتمانەكەی خەباتی دەكرد، بهڵام بەداخەوە لەدوای راپەڕینهوه گەنج بە حزبی و ئایینی كرا، ئهوهش تا رادههیهكی زۆر له نیشتمانپهروهی دووری خستهوه. هاوكات دهڵێت: «زۆر پیویسته بۆ ئاشتكردنەوەی گەنج بە نیشتمان و نەتەوەكەی بەرنامەو پڕۆگرامی كاركردنی حزبەكان گۆڕانكاری تێدا بكرێت و پێداچووەنەوەی پێدا بكرێت. حزبەكان لە بری حزبایەتی پێویسته رۆحی نەتەوەیی لە ناخی گەنج و لاودا بنیاد بنێن و گەنج بۆ كاری دەوڵەتداری و سیاسی ئامادە بكەن، لە وڵاتانی دنیادا گەنج مەنهەجی پەروەردەیی هەیە، بۆ بهشداری پێكردنیان لە پرۆسەی سیاسی و دەوڵەتداری، گهنج پێویستی بە وهلانانی ململانێیه حزبایەتییەكان و سەروەریی یاسا و نەهێشتنی نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی هەیە. ئهگهر بەرهوپێشچوونی گەنج لەسەر تواناو لێهاتوویی و كارامهیی بێت و كاری بۆ بكرێت، دەتوانن گۆڕانكاریی بونیادنهرانه دروست بكەن، نهك تهنیا منداڵی بنەماڵە و ئاغاو میر و بەگەكان گرنگییان پێ بدرێت و ههڕهمهكی بیانهێننه پێشەوە، بەڵكو دهبێت پێوەرە هەبێت بۆ بەشداریكردنی گەنج لە پرسە سیاسی و حكوومی و ناوەندەكانی بڕیاردان. نهبوونی ئهو پێوهره وایكردووه بەداخەوە زۆربهی گەنجی دوای راپەڕین گەنجێكی یاخی لە نیشتمان و ئینتیمای نەتەوەیی بێت، ئەوەش بێگومان بە هۆی خراپیی ئەو ژینگە نالهباره سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە بووه كه هەرێمی كوردستان تێیدا گوزەر دەكات، ئەو بارودۆخە گەنجێكی یاخی بەرهەم هێناوه، گەنجیك كه وا بیربكاتەوە و بڵێ: جێهێشتنی نیشتمان ئەركیكی ئەخلاقی و نەتەوەییە! بۆیە پێویستە ئەو رێكخراوانە داخوازییەكانی گەنج بەدیبهێنن كە خوشگوزەرانییە، نەك ئەو رێكخراوانە ببنە ئامرازیك بۆ چەند كەسانێك كه پێی بگەنە پۆست و ئیمتیازات لە سەر حیسابی گەنجانی دیكه».