ئەزموونەكانی جیهان سەلماندوویەتی كە ئافرەتان زیاتر لە پیاوان دژی شەڕ و توندوتیژین و بە رادەیەكی بەرچاویش دەكارن رێگە لە شەڕ و توندوتیژی بگرن و تەنانەت بۆ پرۆسەكانی ئاشتەوایی لە دوای شەڕیش، ئەگەرچی لە ئاستێكی دیاریكراویشدا بێت، بەشداریی كارای ئافرەتان رۆڵی بەرچاوی دەبێت، بەڵام تا هەنووكە لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بایەخیان بەو هاوكێشانە نەداوەو لەڕووی عەمەلییەوە هەنگاوی ئەوتۆیان بۆ هەڵنەگرتووە. ئهگەرچی لە هەرێمی كوردستان بەراورد بە وڵاتانی ناوچەكە بە رێژەیەكی بەرچاو ئافرەتان لە هەیكەلی حزبی و لایەنە سیاسییەكاندا دەبیندرێن و لە رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومیدا چالاكییان هەیە و لە دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكاری وەك پەرلەمان و حكومەت بەشدارن، بەڵام زۆر پلانی پراكتیكی و كارساز بۆ بەشداری زیاتری ئافرەتان لە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسیدا هەیە، كە پێویستە هەنگاوی بەپەلە و بە كردەیی بۆ هەڵبگرن. چالاكانی مەدەنیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە تایبهتمەندییەكان و روانگەی دایكانەی ئافرەت، دەكرێت باشترین شارستانییەتی لەسەر بنیاد بنرێت. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە را و سەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.


ئیراد منوچر سان ئەحمەد، سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «كاتێك بیر لە جەنگ و قەیرانە چەكدارییەكان دەكرێتەوە، راستەوخۆ وەك شەڕەنگێز و خاوەنی هێز و توانا، وێنای تەقلیدیی سیمای پیاو دەكرێت، لە كاتێكدا وێنای دژی ئەمە وەرناگیرێت، كە ئەویش سیمای دڵنیایی و هاوكاری و گەڕانە بە دوای بنیادنانی ئاشتەواییە. لێرەدا ئەوەی مایەی نیگەرانییە و لە سەرجەم جیهاندا دەگوزەرێت و بەدیدەكرێت، ئەوەیە كە كاتێك كار دێتەسەر پرۆسەی ئاشتەوایی و بەشداریی ژن، زۆر جار پلەی ژن دادەبەزێندرێت بۆ پلەیەكی زۆر تەقلیدی لە رۆڵەكانی جێندەر و تواناكانی لەو پرۆسەیەدا پشتگوێ دەخرێت.» هاوكات دەڵێت: «پێش ئەوەی گقتوگۆ بكرێت لەسەر ئەم دۆزە كە چۆن رووبەڕووی ئەم بیرۆكە كرچ و كاڵە ببینەوە، بۆ دەمجكردن و گرتنەخۆی ژنان لە پرۆسەی بنیادنانی ئاشتیدا، پێویستە ئەو پرسیارە بكرێت كە ئایا ژنان لە واقیعدا لە بەدەستهێنانی ئاشتی و سەقامگیری پشكیان هەیە؟» گوتیشی: «لە یەكێك لە لێكۆڵینەوەكاندا ئەوە خراوەتەڕوو كە دەمجكردنی ژنان لە رێككەوتننامەكانی ئاشتەواییدا بە رێژەی 20% ئەگەری هەیە كە ئەو رێككەوتننامانە تا دوو ساڵ بەردەوام بێت، بە رێژەی لە 35%یش ئەگەری ئەوە هەیە كە تا 15ساڵ بەردەوام بێت. زۆر لە توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن، ئەو دەوڵەتانەی ئاستی بەرزیان لە نایەكسانی جێندەری هەیە، زۆرتر لەبارن بۆ پشێوی ناوخۆیی، واتە هەتاكو ئاماژە پێدەرەكانی یەكسانی جێندەری بەهێز بن، پێشبینیكردن بۆ پرۆسەی ئاشتەوایی لە وڵاتدا بەهێزتر دەبێت. لێكۆڵینەوەیەكی UN لەساڵی 2012 ئەوەی خستووتەڕوو كە لە 31 پرۆسەی سەرەكیی ئاشتی لە ساڵانی 1999-2011 ژنان تەنیا بە رێژەی 4% لە تیمی ئیمزاكاران بوون، بە رێژەی 2.4%ی ژنان لە ناو ناوبژیكەری گشتی بوون، بە رێژەی 3.7% شایەتحاڵ و 9% لە دانوستكارەكانی ئاشتی بوون. لە توێژینەوەیەكی دیكە ئەوە خراوەتەڕوو لە نێوان ساڵانی 1990-2010 تەنیا 16% لە رێككەوتننامەكانی ئاشتی لە جیهاندا پێشنیاری دیاریكراوی بۆ بەشداریی ژنان هەبووە. ئەمە لە كاتێكدا پیاو راستەوخۆ لە قەیرانەكانی چەكداری و سەربازی زۆرترین كوشتار ئەنجام دەدات، بەڵام ژن زۆرترین ناڵاندنی دەبێت بە دەست كاریگەرییە ناڕاستەوخۆیەكانی جەنگ، وەك: بەزرترین رێژەی مردن تۆمار دەكات بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، توندوتیژیی خێزانی، داڕمانی ئابووری، دەستدرێژی بۆ سەر مافەكانی. بەهۆی ئەم بەشبوونە لە قوربانیدان، زۆر جار دانوستانەكانی ئاشتەوایی ناتوانن هەڕەشەكانی دژ بە ژنان لەكاتی بەستنی پرۆسەكانی ئاشتی، كۆتایی پێ بهێنن. هەرچەندە ئەم نیگەرانییە نوێ نییە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی زۆر بۆ پشتیوانیكردن لە برەودان بە بەشداریی ژن لە چالاكییەكانی بنیادنانی ئاشتی دراوە.»
ئیبراهیم مەندەلاوی هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە لێكۆڵینەوە و هەواڵگری و زانستی تاوان و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئـاستەكانی رۆڵی ئـافرەت لە بەدیھێنانی ئـاشتەوایی بەگشتی لە كومەڵگە لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی دی جیاوازەو بەپێی ئـاستی پێشكەوتن و تێگەیشتن و پراكتیككردنی ماف و ئـازادییەكانی تایبەت بە ئـافرەتە، بەتایبەت پرسی ئـاشتەوایی كە ھەمیشە ئـافرەت بەشێكی سەرەكیی قوربانییانە لە كاتی ھەر ناكۆكی و ئـاشووبێك، پێویستە بەشێكی كاریگەریش بێت لە چارەسەری، بەڵام بەداخەوە تاوەكو ئـێستا ئـافرەت رۆڵێكی دیاری بە خۆی نەداوە، یان گونجاوترە بڵێین: پێی نەدراوە، لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بەتایبەتی لە ناوچەی وڵاتانی جیهانی سێیەم، ئـەگەر كوردستان بە نموونە وەربگرین، دەبینین ئـەو دەرفەتە نەدراوە بە ئـافرەتێك یان بەشێوەیەكی دی ئـافرەت ئـەو بەشە راستەقینەیەی خۆی لە سەر مێزی گفتوگۆ وەرنەگرتووە، كە بتوانێت رۆڵێكی گرنگ لە ھێوركردنەوەی دۆخی ئاڵۆز و بەدیھێنانی ئـاشتەوایی بگێڕێ، كە دەكرا زۆر تایبەتمەندیی ئافرەت بە هەند وەربگیردرێت، چونكە ئـافرەت لە رووی سرووشتەوە زیاتر نەرمونیانە و بە حوكمی دایكایەتی سۆز و جددییەتی لە پیاو زۆر زیاترە، ئـەم فاكتەرانە و چەندین فاكتەری دیكەی ئـافرەت دەتوانێت كەشێكی ئـارام بڕەخسێنێ بۆ گفتوگۆ. ئـێمەی خەڵكی كوردستان نموونەیەكی زیندوومان ھەیە و بینیمان كە لە كاتی شەڕی ناوخۆ، ئـافرەتێكی فەڕەنسی و دۆستی لەمێژینە و دڵسۆزی كورد بە ناوی دانیاڵ میتران رۆڵێكی باڵای بینی لە لێك نزیككردنی لایەنە كوردستانییەكان بۆ دانیشتن و گفتوگۆ و بۆ كۆتاییھێنان بە شەڕ و ئـاشووبی ناوخۆیی و بەدیھێنانی ئـاشتەوایی و ھەوڵەكانی كاریگەرییەكی زۆر گەورەی ھەبوو. ئـەوە نموونەیەكە كە ئـەگەر كار لەسەر ئـەو رۆڵدانە بە ئـافرەت بكرێت لە كوردستان، ئـافرەتی كوردیش دەتوانن ھاوشێوەی خاتوو دانیاڵ رۆڵێكی گرنگ بگێڕن لە بەدیھێنانی ئـاشتەوایی وەك چۆن لە بوارەكانی دیكەش چەندین نموونەی پڕ شانازێیان ھەبووەك وەك رۆڵی پارێزگاریكردن و داكۆكیكردن لە مافی گەلەكەیان شان بە شانی پیاوانی كورد بە درێژایی شۆڕش و بەرخۆدانەكان».
ئیریڤان ئەكرەم چالاكی مەدەنییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «ئافرەت هێمای جوولە و ھێزە و ئەگەر رێگە بە رۆڵبینینی بدرێت و ئاستەنگی بۆ دروست نەكرێت، لە هیچ كومەڵگەیەكیش بەبێ بوونی ئازادیی ئافرەت، ئازادی و گەشەی كۆمەڵایەتی دەستەبەر نابێت.» هاوكات دەڵێت: «گومان لەوەدا نییە خێزان ناوك و كرۆكیی وزە و جووڵێنەری كومەڵگەیە و ئاستی گەشەی مەعریفی لە خێزانیشدا پەیوەندی بە رۆڵی دایكەوە ھەیە. ئوگس كون گەورە فەیلەسوفی كۆمەڵایەتی، خێزان بە رۆحی گۆڕانكاری لە كۆمەڵگە و رووداوەكانی ئەژمار دەكات، لەم سۆنگەیەوە رۆڵی سەرەكی بەو كارەكتەرە دەسپێرێت كە ئەركی پەروەردەكردن دەبینێت. واتە ئافرەت هەمیشە پاڵەوانی گۆڕانكاری، یان لانیكەم پاڵەوانی پشت گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان بووە، بەڵام لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی تا راددەیەكی زۆر ئافرەت كەمتر رۆڵی لە گۆڕانكارییەكان ھەبووە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئافرەت بێ پێگە و وجوود بووە لە هەموو روویەكەوە، بەڵكو لە زۆر بوار رۆڵی بەرچاوی هەبووە، ئاشتەوایی خودی ئەو خێزانەی كە ئافرەت تیایدا پەروەردەكەرە، لە ھەموو روویەك كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە گشتییەكە و ژینگەی دەوروبەری هەبووە، بەتایبەت ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی. ئەگەر سەیری ھەر پیاوێكی دادپەروەر و خۆشبەخت و سەركەوتوو بكەین، بێگومان ئەگەر بە دوای سەرچاوەكەیدا بگەڕێین، ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە ئافرەتێكی ژیر و میهرەبان و ئاشتیخوازی لە پشتە كە هەمیشە و كوشش دەكات لە پێناو ئارامی و خوشگوزەرانی خێزان و دەوروبەرەكەشی بەگشتی؛ بۆیە من لەو بڕوایەدام ئەگەر گرنگی بە بیر و رای ئافرەت بدرێت و نرخێكی پر بە پێستی خۆیانی پێ بدرێت، سەرەڕای پەروەردەكردن و پێگەیاندنی نەوەیەكی ناخ پڕ لە دادپەروەری و ئاشتیخواز، كۆمەڵگەیەكی سەركەوتووی پر لە ئاشتەواییش بونیاد دەنرێت، بەم شێوەیە نەوە لە دوای نەوە بە ئاشتەواییەكی پر لە ئارامی و بەڕێوەبردنێكی پر لە دادپەروەری ھەنگاوەكانی بو بەرەو باشتربوون دەھاوێژێت.