وێڕای هەوڵەكانی حكومەت و دەزگا پەیوەندیدارەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، ئامارەكانی جیابوونەوە و هەڵوەشاندنەوەی خێزان نەك دڵخۆشكەر نین، بگرە زیادبوونی كێشەی هاوسەران و بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوە و سكاڵاكردن لە دادگاكان، نیگەرانیی زۆری لای هەمووان دروست كردووە. بەپێی ئاماری ئەنجومەنی دادوەری، ئامارهکانی تەڵاق لە ساڵی 2012دا 6079 حاڵەت و لە 2013دا 6417 حاڵەت و لە 2014دا 8777 حاڵەت و لە ساڵی 2015 بۆ 9295 حاڵەتی تەڵاق بەرز بووەتەوە، بهڵام له ساڵی 2016 دابهزیوه بۆ 5814 حاڵەتی تەڵاق و له ساڵی 2017 تا ئێستا ئامارێکی دڵخۆشکهری نییه، شارەزایانی بواری كۆمەڵناسیش توندوتیژیی خێزانی و خراپیی باری ئابووری و هاوسەرگیری پێشوەختە بە هۆكاری سەرەكیی جیابوونەوەكان دەزانن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان تاوتوێی ئەو پرسە گرنگە دەكەن.


بەپێی یاسای باری كەسیی عێراقی، هەم پیاو و هەم ئافرەت مافی جیابوونەوەیان هەیە، بەڵام دەبێت هۆكاری شەرعی و یاساییان هەبێت، نەك جیابوونەوەكە لە پێناو زەرەر و زیانگەیاندن بە لایەك بێت، یاخود لێكجیابووەكە بە رێگەی زۆرەملێ و بەكارهێنانی توندوتیژییەوە بێت، چونكە زۆرلێكردن و توندوتیژی و زیانگەیاندن بە یەكتری، بەپێی یاسای توندوتیژی خێزانی ساڵی 2011 بە تاوان دانراوەو ئەو كەسەی كردەوەكە ئەنجام بدات، سزای بەندكردنی بەسەردا دەسەپێندرێت، سەرەڕای ئەوەش بە گوێرەی ئەحكامەكانی یاسای باری كەسیی عێراقی، زۆرینەی مافەكانی پەیوەست بە ژیانی هاوسەریی لە دەست دەچێت.
وریا مەعروف وەك كۆمەڵناسێك ئاماژە بەوە دەكات كە «كاتێك ژن و مێردێك نەیانتوانی وەك دوو مرۆڤ رێز لە یەكتر بگرن و ببنە هۆكاری ماڵێكی ئارام و لە بری پێكەوەژیانێكی پڕ سۆز و خۆشەویستی هەر سەرقاڵی یەكترشكاندن بن، ئەوا زۆر جار ناچار دەبن بە یەكجاری لەیەك دادەبڕێن، لەهەمانكاتیشدا زۆر كێشە و ناكۆكی هەن كە چارەسەریان ئاسانە و نابێت درێژەی پێ بدرێت، بەڵكو پێویستە بە دانیشتن و گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن چارەسەر بكرێت.» گوتیشی: تەڵاق، بریتییە لەخۆڕزگاركردن لە بارێكی ئاڵۆز و نالەبار و هەڵوەشاندنەوەی خێزان و گرێبەستی هاوسەری بەپێی یاسا، كە خۆیان لە كۆتی هاوسەری دەرباز دەكەن. ئەو رێژە زۆرەی تەڵاق كە لە كوردستان هەیە، مەترسیدارەو پێویستە هۆكارەكانی دەستنیشان بكرێت و بە جددی و دڵسۆزییەوە خەمی بۆ بخورێت و لە رێگەی دەزگا فەرمییە پەیوەندیدارەكانەوە هەنگاوی كەمكردنەوەو چارەسەری بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە. هۆكارەكانیشی بریتین لە:
1- هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان: ئەو هۆكارە كۆمەڵایەتییانەی دەبنە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی خێزان زۆرن، لێرەدا ئەوانە دەخەمە بەرباس و قسەی لەسەر دەكەم كە فاكتەری دیار و زەقن، لەوانە:
* دەستوەردانی كەسانی دیكە لە كاروباری خێزان: یەكێك لە هۆكارە دیار و زەقەكان دەستوەردانی كەسی سێیەمە لە ژیانی تایبەتیی ژن و مێرد كە لەلایەن خانەوادەی ژنەكە، یان مێردەكەوە دەكرێت، لە ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەریشدا رێژەی ئەم هۆكارە بەرزە و ئەگەر هۆكاری سەرەكیش نەبێت لە هەر حاڵەتێكی تەڵاق، لە زۆربەی حاڵەتەكان پاڵنەرە و تەڵاق ئاسانتر دەكات، چونكە كاتێك كێشە خێزانییەكان لە بازنەی پەیوەندیی نێوان ژن و مێردەكە تێبپەڕێت، چارەسەركردنی ئاسان نابێت، رەنگە لە هەندێك حاڵەتدا لەلایەن كەسانی دەوروبەرەوە بڕیاری تەڵاق بدرێت و فشار لە ژن و مێرد بكەن كە خواستی خۆشیانی لەسەر نەبێت. دەبینین زۆرجاران سەرەڕای ئەوەی ژن و پیاو ماڵی سەربەخۆیشیان هەیە، بەڵام خێزانەكانیان هەر تەداخولیان دەكەن، هەتا ئەگەر بێ كێشەش بن، گریمانە و گومانی خراپیان دەخەنە مێشكەوە، ئەوەش بە جۆرێك كاریگەرییان لەسەر دادەنێت، كە رۆژ بە رۆژ كێشەكانیان زیاتر دەبێت و دواجار بە تەڵاق كۆتایی دێت.
*هاوسەرگیری بە زۆرەملێ: لە كوردستاندا لەلایەن كۆمەڵگەوە تەمەنێكی دیاریكراو بۆ هاوسەرگیری دانراوە، ئەگەر كچان و كوڕان بەو تەمەنەدا تێپەڕین و هاوسەرگیرییان ئەنجام نەدا، ئەوا ئەو كات دەكەونە بەر تانە و توانجی دەوروبەر و فشاریان دەخرێتە سەر و بێزار دەكرێن، كەم نین ئەوانەی بە هۆی ئەم نەریتە كۆنەوە ناچاركراون هاوسەرگیری ئەنجام بدەن، ئەم جۆرە هاوسەرگیرییانە رێگەخۆشكەرە بۆ زیادبوونی رێژەی تەڵاق، یان لەكاتی بوونی پەیوەندی خۆشەویستی و ئاشكرابوونیان، بە پاساوی پاراستنی ئابڕوویان، ناچار بە هاوسەرگیری دەكرێن.

* ناپاكیی هاوسەری (داوێنپیسی): ئەم هۆكارەش بە گوێرەی ئامارە فەرمییەكان رێژەیەكی بەرزی لە جیابوونەوەی هاوسەران هەیە، لە ئەگەری روودانیشیدا رەنگە چارەسەری مەحاڵ بێت و بە تەڵاق كۆتایی بێت، بەتایبەتی ئەگەر لەلایەن ژنەكەوە ئەنجام درابێت، بەڵام ئەگەر هاتوو لەلایەن پیاوەكەوە بوو، لەوانەیە زۆر جار نەگاتە ئەو رادەیە و ژنەكەی چاوپۆشی لێ بكات، سەرباری ئەوەش راستە لەماڵێكدا دەژین، بەڵام متمانە ناهێڵێت و لە نائارامییەكی توندو ژیانێكی تاڵدا دەژین، هەمیشە بۆ تەڵاق ئامادە دەبن. هەندێك لە هاوسەرانیش بە سرووشتی خۆیان حەزیان لە خیانەتكردنە، بە بێ ئەوەی هۆكارێكی دیاریكراویان هەبێت.
* گرنگی نەدان بە یەكتر و نەبوونی رێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران و هەروەها تەكنەلۆژیا (دراما دۆبلاژكراوەكان و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و مۆبایل) بە بەشێك لە هۆكارەكانی ناپاكیی هاوسەری دادەنرێن.
* جیاوازیی تەمەن، كە زۆر جار لەبەر هۆكاری كۆمەڵایەتی ئافرەت لەگەڵ پیاوێكی لە خۆی گەورەتر و بەتەمەنتر هاوسەرگیری دەكات، ئەویش لەبەر فشاری ماڵەوە، یان لەبەر ئەوەی قەیرە نەمێنێتەوە و خۆی لە تانە و تەشەری كۆمەڵگە رزگار بكات، بەڵام لە ژیانی هاوسەریش وازی لێ ناهێنن و بە قسە و قسەڵۆك و توانج وای لێدەكەن هەستی خۆ بەكەم زانینی لا دروست بیت، تا دواجار بگاتە زۆربوونی كێشە لە خێزان و بە ئاكامی تەڵاق بگات. نەبوونی ماڵی جیاش یەكێكە لە هۆكارە بەهێزەكانی تەڵاق، ئەگەر یەكێكیش نەبێت لە هۆكارە سەرەكییەكان ئەوا پاڵنەرێكی بەهێزە بۆ جیابوونەوە و تەڵاق. كۆمەڵێك هۆكاری دیكەش هەن وەك (توندوتیژی خێزانی، فرەژنی، هاوسەرگیری پێشوەختە، دڵپیسی و گومان لە یەكتر كردن، نەشارەزایی و هۆشیارنەبوون،
2- هۆكاری دەروونی: كاتێك یەكێك لە هاوسەرەكان دوچاری نەخۆشیی دەروونی دەبێت و توانای هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی خێزانی نامێنێت. یان بەهۆی نەخۆشییەكەوە هەڵكردنیان لەگەڵ یەكتری و مانەوەیان لەگەڵ یەك ئازار و ناخۆشی و مەینەتی بێت، پەنا دەبەنە بەر تەڵاق.
3- هۆكاری ئابووری: زۆریی مارەیی و داواكاری زۆری ژن لە كاتێكدا مێردەكەی توانای جێبەجێكردنی ئەو هەموو داواكارییەی نییە، دەبێتە هۆی ئەوەی بكەوێتە ژێر قەرزەوە. هەروەها هەژاری و نەبوونی، كێشەی نیشتەجێبوون و ئارام نەگرتن لەسەر باری هەژاری و كاسبی مێردەكەی .
4- هۆكاری بایلۆجی: وەك نەخۆشی درێژخایەن، نەزۆكی، ساردی سێكسی.
سەرباری هەموو ئەو هۆكارانەی باسم كرد، دەمەوێ هۆكاری تازەی پشت تەڵاق بخەمەڕوو، كە دەشێ كاریگەری لەسەر سەرجەم هۆكارەكانی تریش هەبێت، ئەوانیش؛ (ماڵپەڕە كۆمەڵایەتییەكان و گەشتكردن)ـە لەدوای ئەم كرانەوەیە كە ئێستا تێڕوانینی گەنجان بۆ هاوسەرگیری و تەڵاق گۆڕاوە و هاوسەرگیری پیرۆزیی جارانی نەماوە كە بە قەفەزێك وێنایان دەكرد و هاتنەدەرەوە لێی نەنگی بوو.
ئەو كۆمەڵناسە پێشنیار دەكات:
«پێویستە گرنگی بە پێگەی توێژەری كۆمەڵایەتی لە دادگاكان بدرێت، بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و هاوكاری بكرێت بۆ گەیشتن بە هۆكارە راستەقینەكانی كێشەی نێوان ژن و مێرد و فەرمانبەری تایبەت بە ئاماری جیابوونەوەكان دابنرێت، بۆ ئەوەی ئامار و هۆكاری راست و دروستمان بەردەست بێت، لەسەر ئەو پێوەرە هەوڵی كەمكردنەوە رێژەی تەڵاق و چارەسەری كێشەی نێوان ژن و مێرد بدۆزرێتەوە. هەروەها پێویستە هەماهەنگیی تەواو هەبێت لە نێوان دەزگا فەرمییە پەیوەندیدارەكانی وەك (ئەنجومەنی دادوەری و وەزارەتی رۆشنبیری و وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی و...هتد) و راوێژكاری خێزانی لەلایەن وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی دابین بكرێت.»
پارێزەر لانە ئامانج، كار لەسەر دۆسیەكانی باری كەسی لە دادگاكانی هەولێر دەكات و رایوایە هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی رێژەی تەڵاق و جیابوونەوە لە هەرێمی كوردستان بەگشتی و هەولێر بەتایبەتی، زۆربوونی توندوتیژیی خێزانییە، هاوكات دەڵێت: «ئێمە لە دادگاكان و لەناو بنكەكانی پۆلیس تێبینیی ئەوەمان كردووە، كەوا توندوتیژیی خێزانی بە شێوەیەكی بەرفراوان لە زیادبووندایە و زۆرجاریش بەهۆی توندوتیژیی خێزانی، تاوان روودەدات، هەروەها هۆكارەكانی دیكەش زۆرن، بەڵام كاریگەرترین هۆكاریان گرفتی دارایی، خیانەتی هاوسەری، شووكردن و ژنهێنانی پێشوەختەیە، بەشێكی دیكەی هۆكاری تەڵاق دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی تەكنۆلۆژیای ئایتی بە خۆیەوە بینیوە لە بواری سۆشیال میدیا و ئینتەرنێت و بەشێك لەو تۆڕە كۆمەڵایەتییانە بوونە هۆكاری خیانەت و هەندێكیش پەیوەندی بەوەوە هەیە، زۆر ژن و مێرد بە هۆی خۆخەریككردن بە تۆڕەكۆمەڵایەتییانە زۆر لە یەكتری دووركەوتوونەتەوە، سەرەنجامی ئەو دووركەوتنەوەیەش ساردبوونەوە و كەمبوونەوەی سۆز و خۆشەویستیی نێوانیان بووە.» گوتیشی: «هەموو جۆرە ئالوودەبوونێك كێشە و ناكۆكی لێ دەكەوێتەوە و لایەنی دووەم بۆی هەیە داوای جیابوونەوە تۆمار بكات، ئەوەش تەنیا ئالوودەبوون بە مادە هۆشبەرەكان و قومار ناگرێتەوە، بەڵكو ئالوودەبوون ئینتەرنێتیش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ناكۆكی لە ژیانی هاوسەریدا، هەموو ئەم شتانە وادەكات هاوسەران لەبەر دڵی یەكتر نەمێنن و لە یەكتری سارد ببنەوە و یەكتر بێ تاقەت و بێزار بكەن.»
توێژەری كۆمەڵایەتی لەتیف حوسێن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: لە راستیدا هۆكاری پشت زۆربوونی كێشە خێزانییەكان زۆر و جۆراو جۆرن و لە خێزان و كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەو خێزانێكی دی دەگۆڕێت، ئەمە جگە لەوەی كە ژینگە كۆمەڵایەتییەكانیش كاریگەریی خۆیان هەیە و گۆڕانیان بەسەردا دێت. ئەوەی لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان بەسەر خێزان و تاكدا هاتووە، بەتایبەت لەپاش سەرهەڵدان و قەبەبوونی زیاتری قەیرانی دارایی و ململانێ سیاسییەكان، بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر كێشە خێزانییەكان دروست كردووە، چونكە بمانەوێت، یان نا، بابەتی دارایی گرنگییەكی تایبەتی بۆ خێزان هەیە و ئەگەر خێزان، یان تاك نەیتوانی بە باشی مامەڵەی لەگەڵدا بكات، كێشەی گەورەی بۆ دروست دەكات. یەكێكی دیكە لەو هۆكارانەی كە دەكرێت ئاماژەی پێ بكەین لە سەرهەڵدان و زیاتربوونی كێشە خێزانییەكان، ئەو گۆڕانكارییە خێراو رواڵەتییانەیە كە بەسەر كۆمەڵگە و پەیوەندییەكاندا هاتووە و كاریگەری لەسەر جۆری خێزانەكان و بنەماكانی دروستكردنی خێزان داناوە، بەتایبەت بابەتی تەكنەلۆژیا و نەبوونی هۆشیاری لەو بارەیەوە، ئەمە سەرباری ئەوەی كە لە ئێستادا خێزانەكان وەكو پێویست ناتوانن بە سەرجەمی پێداویستی و راییكردنی كاروبارەكانی خێزان رابگەن، بۆیە زۆرجار لە بوونی كێشەیەكی بچووكدا دەبینی شیرازەی خێزانێك سەرلەبەری هەڵدەوەشێتەوە.» گوتیشی: «لای هەموومان ئاشكراو روونە، بوونی كێشەی كۆمەلایەتی، یان خێزانی شتێكی ئاساییە و لە ناو هەموو خێزان و كۆمەڵگەیەكدا بوونی هەیە، بەڵام ئەوەی كە ئاسایی نییە، ئەوەیە كە نەتوانرێت بەشێوەیەكی ژیرانە مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشانەدا بكرێت، بۆ ئەوەی لانیكەم هەموو ئەو خێزانانەی كێشەیان تێدایە نەكەوێتە حاڵەتی جیابوونەوەوە، كە بەداخەوە لای ئێمە بەهۆی ئەم بارودۆخە خراپەوە بەشێكی زۆر لە كێشە خێزانییەكان بە جیابوونەوە كۆتاییان هاتووە. بۆیە زۆر پێویستە تاك بە تاكی خێزانەكانی ئێمە هۆشیار بن بەوەی كە هەر كێشەیەك كە روو لە خێزانەكان دەكات، بە بێ هۆكار و چارەسەر نییە، بۆیە پێویستە هەمیشە زمانی دایالۆگ و تێگەیشتنی دوولایەنە لەنێوانیاندا هەبێت، بۆ ئەوەی چیتر رێگە نەدەین شیرازەی خێزانەكانمان بەرەو هەڵوەشاندنەوە بچێت.