رێكخراوی تەندروستیی جیهانی لە ساڵی (1972) مرۆڤی تەمەن (65) ساڵ بەرەو سەرەوەی بە «بەساڵاچوو»، پێناسە كردووە، بەپێی ئامارەكانی هەمان رێكخراو، لە ساڵی (2000) نزیكەی (600) ملیۆن كەس لەجیهاندا لەم تەمەنەدا بوون، پێشبینی ئەوەشیان كردووە لە ساڵی (2050)، نزیكەی دوو ملیار مرۆڤ بگەنە سەرووی تەمەنی (65) ساڵ، لە كوردستانیش بەساڵاچووان رێژەیان كەم نییە و هەركام لەو بەساڵاچووانەش خوازیاری ئەوەن لەلایەن و حكومەت و خێزانەكانیانەوە ئاوڕی زیاتریان لێ بدرێتەوە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راوسەرنجی خۆیان لەوبارەیەوە دەخەنەڕوو.

گوڵان – كۆمەڵایەتی


سەرەتا چالاكی مەدەنی ژاكاو محەمەد ئاماژە بەوە دەكات كە: «مرۆڤ وەك بوونەوەرێك لە دەستپێكی هاتنە دنیا، وا ئافرێنراوە تا تەمەنێكی دیاریكراو توانای زاڵبوون بەسەر ئەقڵ و ئیرادەیدا زۆر لاوازە، تا ئەوكاتەی گەشەی عەقڵ و جەستەی تەواو پێدەگات، بۆیە شارەزایانی دەرونناسی كۆمەڵێك رێگا و رەفتاری جیاجیایان داڕشتووە بۆ پێگەیاندنی ئەو كەسەی كە لە دواڕۆژ دەبێتە تاكێك لە كۆمەڵگە، جا لەتەمەنی منداڵییەوە تا تەمەنی هەرزەكاری و لاوی، بەڵام ئەو كاتەی ئەم قۆناغانەی تەمەن تێدەپەڕن، قۆناغێكی هەستیار دێت كە قۆناغی پیرییە، كە قۆناغێكی سەختترە لە قۆناغی سەرەتایی و پێگەیشتن، چونكە سرووشتی پیری وایە هەندێك لە سیفەتەكانی قۆناغی سەرەتایی هەڵدەگرێ، خۆشبەختانە لە كۆمەڵگەی كوردی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی كەمتر حاڵەتی پشتگوێخستن و خستنە سەر شەقامی بەساڵاچووان دەبینرێ، (ئەگەرچی بینراویشە كە رووبەڕووی ئەم حاڵەتانە بوونەتەوە، بەڵام هەر چەند حاڵەتێك بووە و نەبووەتە دیاردە). بەگشتی ئەوەی گرنگە و جێگای سەرنجە، ئەوەیە كە ئایا لە ماڵەوەو لە نێو خێزانەكاندا رەفتاركردن چۆنە لەگەڵ ئەم چینەی كۆمەڵگە؟ بەداخەوە لەو خاڵەدا هەندێك لە تاكەكانی ناو خێزان هەریەك لە كچ و كوڕ و نەوە، زۆرجار ناتوانن سایكۆلۆژیەتی بەساڵاچووان رەچاو بكەن، چونكە سیفەتی بەتەمەنداچوون وایە هەستیاری بەرامبەر دەوروبەر دروست دەكەن، زۆر لە بەساڵاچوان خۆیان وەك بارێكی قورس و میوانێكی نەخوازراو دێتە بەرچاو لەماڵی كچ و كوڕەكانیان، بۆیە لەو حاڵەتانەدا وشەیەكی كەمێك زبر دەروونیان دەڕووشێنێ، سەرەكیترین رەفتار كە پێویستە بەرامبەر بەساڵاچووان بنوێنرێ، پشوودرێژییە، چونكە بیروباوەڕ و ئایدیای ئەو جۆرێكە و سەردەمێكە، تاكی خێزانیش وەك كوڕ و كچ و نەوە جۆرە بیركردنەوەیەك و سەردەمێكی ترە، بۆیە گەلێك جاران ناڕەزایی و ترازان و قبووڵنەكردنی تەمەنداران بەرامبەر هەندێك هەڵسوكەوت و پێشهاتە تایبەتەكانی ناو خێزان، پێویست دەكات پشوودرێژانە مامەڵەی لەگەڵ بكەن، بەتایبەت ئەوانەی تووشی لەبیرچوونەوە و گۆڕانی باری دەروونی و عەقڵی بوون».
رۆژنامەنووس هەڵبەست ساڵح، رایوایە: «بەساڵاچووان، لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا خاوەن پێگەیەكی باڵا و رێزێكی زۆرن، واتە ئەو توێژەن، كە بۆ هەمیشە رێزلێگیراون، بەڵام لە هەر كۆمەڵگەیەك ژیان و تایبەتمەندێتی بەساڵاچووان جیاوازی هەیە، ئەگەر نموونە بە كۆمەڵگەی كوردی بهێنینەوە، كە كۆمەڵگەیەكی تایبەتە و تێیدا بەساڵاچووان نەبوونەتە بارگرانی و ئەرك بە سەر منداڵەكانیاندا، مەگەر لە هەندێك حاڵەتی دەگمەن نەبێت، بەڵكوو بوونەتە رێنیشاندەر و رێنماییدەری ژیان بۆ منداڵەكانیان بە كوڕ و كچەوە و هەروەها بۆ گەنجان، لە بەرانبەر ئەوەشدا گەنجان خۆشەویستییەكی لە رادەبەدەریان بۆ پیاوی پیر، یان ژنی پیر هەیە و موڕاعاتێكی زۆریان دەكەن لە رووی هەستپێدان و باری داراییەوە، چونكە ئەوان ناتوانن بەپێی توانا كار بكەن و بژێوی ژیانیان دابین بكەن، بەوەش هەست ناكرێت بەساڵاچووان دڵخۆش نەبن، چونكە پەیوەندییەكی بەهێزی دوو سەرە هەیە لە نێوان گەنجان و بەساڵاچووان، بگرە لە زۆر بابەتیشدا، كە ناوی بە ساڵاچووان دەهێنرێت، بە ئاوەدانی و رووناكی ماڵ ناودەبرێن، بەڵام ئەو قسانەش بەو واتایە نییە لە ژیانیاندا بێ ئاریشە بن، چونكە لە ژیاندا كەس بێ كێشە نییە و نابێت، بەڵام ئەوەی گرنگە، پەیوەندییەكی زۆر باش هەیە لەنێوان گەنجان و بەساڵاچووان لە ماڵ و زۆریش خۆشەویست و رێزلێگیراون، بەوپێیەی كوڕ و كچ لەژێر رێنمایی و فەرمانی دایك و باوك دەرناچێت، ئەگەر خودان ماڵ و منداڵی خۆشیان بن، ئەوەش بووەتە جێی شانازی دایكان و باوكان.»
توێژەری دەروونی سازان بەكر، هێما بۆ ئەوە دەكات: بەساڵاچووان جێگەی رێزن نەك بەزەیی، چونكە هەوڵ و كۆششی ئەوان نەوەی نوێی هێناوەتە بەرهەم، هاوكات لە پڕۆسەی پیریدا هەندێك گۆڕانكاری دێتەئاراوە لە گەشەكردنی مرۆڤدا، ئەو گەشەیەی زۆربەیان بە بەرەو پاشەوەچوون نیشان دەدات، بەڵام دەتواندرێت كار لەسەر ئەو گۆڕانكارییانەی كە دێنەئاراوە بكرێت، تاكو ژیانیان بە شێوەیەكی ئاسانتر لەوەی كە هەیە تێپەڕێت.» گوتیشی «بەداخەوە لە بارودۆخی ئێستادا لای زۆرینەی تاكەكانی كۆمەڵگە پیر و بەساڵاچوو بە بارگرانی دەزانرێن و تەنانەت ئەندامانی خێزانەكەیان زۆربەیان وەكو پێویست خزمەتیان ناكەن و رێزیان لێ ناگرن، ئەوەش باری دەروونیی كەسی بەساڵاچوو خراپتر دەكات و وای لێدەكات هەست بە بێزاری بكات و خۆزگە بە مەرگ بخوازێت، هەموو ئەوانە دەرهاوێشتەی ژینگەیەكی ناتەندروست و ناتەواوە، دەكرێ بە هەمووان ئەو رەوشە خراپە بگۆڕین بۆ رەوشێكی باشتر، بۆ ئەوەی بەساڵاچووان ئەوەندە ژیانەی ماویانە بە سەربەرزی و سەرفرازی بەسەری بەرن و لە ژیانێكی شایستە بە خۆیان بژین، چونكە ئەوان بە هۆی خراپیی باری تەندروستییان و كەم هێز و كەم تواناییان هەمیشە دڵەڕاوكێیان هەیە، دڵەڕاوكێ لە پەككەوتەیی و لە زەلیلی و لە مردن، ئەوانە فشارێكی گەورەی دەروونی لەسەر بەساڵاچوو دروست دەكات، بۆیە پێویستە هەر هەموومان جگە لە خزمەتكردنیان و چاودێریكردنیان بەردەوام دڵنەواییان بكەین و دڵیان بدەینەوە.»
لە توێژینەوەیەكی پزیشكانی بێسنوور ئاشكرا كراوە كە پیش گەیشتن بە تەمەنی بێ ئومێدی، خەمۆكی لە ئافرەتاندا زیاترە لە پیاوان، بەڵام لە تەمەنی خانەنشینی، یان پەككەوتنی پیاوان بە هۆی گوشاری زۆرەوە لە پیاواندا زیاتر دەبێت. وەكو چارەسەری نەخۆشی، خەرجی ژیان، دابینكردنی شوێنی نیشتەجێبوون كە ئەمانە دەبنە هۆكارێك بۆ ئەوەی پیاوان لەو تەمەنەدا زیاتر تووشی خەمۆكی بن. لە تەمەنی بەساڵاچووییدا ئاماری خەمۆكی هەردوو رەگەز تا رادەیەك وەكوو یەكە، بەڵام خەمۆكی لەو بەساڵاچووانەی لە خانەی بەساڵاچوواندا دەژین، 70% زیاترە لەو بەساڵاچووانەی لەگەڵ خێزانەكانیان دەژین. ژمارەیەكی زۆر لەو بەساڵاچووانەش بە هۆی گوشاری ئەندامەكانی خێزانی خۆیان، جگە لە خەمۆكی تووشی چەندین نەخۆشیی دەروونی دەبن.
توێژەرەكان گوتوویانە كاتێك كەسێكی بەساڵاچوو تووشی خەمۆكیی دەبێت، كاتێكی زۆرتری دەوێت بۆ چاكبوونەوە لە نەخۆشییەكە یان كۆنتڕۆڵكردنی توندییەكەی.
لە رووی تیۆرییەوە وەها لێكدەرێتەوە كە كەسانی بەتەمەن هەم ئەگەری زۆرترە تووشی خەمۆكیی ببن و هەم خەمۆكییەكەیان توندتر دەبێ، بەهۆی چەند هۆكارێكی رێگەخۆشكەر لەواندا، لەوانە: هەبوونی نەخۆشییە درێژخایەنەكان، تەنیایی و شێوازی ناتەندروستانەی ژیان هەندێكجار بە ناچاریی، بەو پێیەی توانای وەرزش و چالاكیی جەستەییان كەمترە و لەڕووی خۆراكیشەوە هاوشیوەی گەنجەكان ناتوانن خۆراكی تەندروستانە بخۆن.
بەڵام توێژەرەكان دەڵێن تەنانەت پاش وەلانانی كاریگەریی ئەو هۆكارانەش، خەمۆكیی كەسانی بەتەمەن هەر توندترە و كۆنتڕۆڵكردنیشی ئەستەمترە. لە كوردستانیش خەمۆكیی كەسانی بەتەمەن بڵاوە.
بەپێی توێژینەوەیەكی زانستی كە لە ساڵی 2014 لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە، زیاتر لە نیوەی هاووڵاتیانی سەرووی 65 ساڵ لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا نیشانەی خەمۆكییان هەیە و وەك پێویست گرنگی بە باری دەروونییان نادرێت، هەرچەندە پزیشكانی دەروونی دەڵێن بەتەمەنەكان توێژێكی ناسكن و دەبێت لە بنكە و یەكە تەندروستییەكاندا یەكەی تایبەت بە چارەسەری دەروونی و جەستەییان بۆ بكرێتەوە.
بەشدارانی توێژینەوەكە 650 كەسی بەتەمەن (398 پیاو و 252 ژن) بوون كە لە سلێمانی 348 بەساڵاچوو، لە هەولێر 168 و لە دهۆكیش 134 بەساڵاچووی گرتەوە.
تێكڕای رێژەی بەربڵاویی نیشانەكانی خەمۆكی لەنێو بەتەمەنەكانی هەرێمی كوردستاندا 64،2% بووە و بەپێی شارەكانیش بەم جۆرە بووە: هەولێر 61.9%، سلێمانی 61.5 % و دهۆكیش 73.9%.
تەمەنی بەساڵاچوونە دوو بەشە كە بریتین لە بەساڵاچووی چالاك كە ئەو كەسانەن لە نێوانی (65) هەتا (70)ساڵیدان، بەساڵاچوونێكی دیكە هەیە پێی دەڵێن گەورە كە دەكاتە 75 ساڵ بەرەو ژوورتر، لەبەر ئەوەشە وڵاتانی جیهان تەمەنی 60 هەتا 65 بۆ خانەنشینی دادەنێن.
لە كۆتایی ئەم راپۆرتەدا ماوە بگوترێ تا ئێستادا ئامارێكی فەرمی لەسەر ژمارەی بەساڵاچووان لە هەرێمی كوردستان لە بەردەست نییە، خانەی بەساڵاچووان بە پێی یاسای خۆی بۆ پیاوان سەرووی ٦٠ ساڵ وەك بەساڵاچوو دەناسرێت و بۆ ژنان سەرووی ٥٥ ساڵ بەساڵاچوو دادەنرێت، تەنانەت لە هەرێمی كوردستان یاسایەكی تایبەتی بۆ بەساڵاچووان بوونی نییە، بەڵام پەرلەمان پڕۆژەیاسایەكی بەدەستەوەیە بە ناوی پڕۆژەیاسای دەستەبەری كۆمەڵایەتی، ئەو پڕۆژەیاسایە چینی بەساڵاچووانیش لە خۆ دەگرێت. لە شاری هەولێریش تەنیا یەك خانەی تایبەت بە بەساڵاچووان هەیە، ئەو خانەیە سەر بە وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتییە لە 24/5/2011 دامەزراوە، نزیكەی 70 بەساڵاچوو لەخۆدەگرێت، سێ مەرجی وەرگرتنی هەیە، یەكەم دەبێت خەڵكی هەرێمی كوردستان بێت، دووەم دەبێت پیاو لە ٦٠ ساڵ تێپەڕ بووبێت و ئافرەتیش لە ٥٥ ساڵ و سێیەم ناكرێت هیچ نەخۆشییەكی گواستراوەی هەبێت.
نەتەوە یەكگرتووەكان لە رۆژی 14 كانوونی یەكەمی ساڵی 1990دا لە كۆبوونەوەیەكی گشتیی خۆیدا، رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی وەك رۆژی بەساڵاچوون دیاری كرد. ئەوەش بەو ئامانجە بووە كە ئەو چینە ماندووە قەرەبووی زەحمەت و ئەركی رابردوویان بكرێتەوە.