لە بەشی یەكەم گەیشتینە ئەوەی وەك نموونە باسی هەندێك كۆمەڵگە بكەین. لە بەریتانیا سەرنووسەری یەك رۆژنامەی نەشناڵی، ژن نییە و ژنان رێژەی 20%ی راگەیاندنكار و رۆژنامەنووسەكانن، لە هەموو رۆژنامە میللییەكاندا تەنیا دوو سەرنووسەر ژنن. لە «بی بی سی» بە درێژایی مێژوو ژنێك نەبووە كە بەڕێوەبەری گشتی بێت، بەڵام ژمارەی ژنان لە بەڕێوەبەریی بەشەكان زۆرن. لە دانیمارك رێژەی 40%ی ئەندامانی سەندیكا ژنانن، بەڵام لە ساڵی2005 ئەو كچانەی لە بەشی راگەیاندنی زانكۆكان وەرگیراون، لەپیاوان زیاترن. لە ئوردن رێژەی رۆژنامەنووسی ژن 1%ی سەندیكای رۆژنامەنووسانە، دوو سەرنووسەری ژنی رۆژنامە و یەك سەرنووسەری ژنی گۆڤار هەیە. لە لوبنان پێش جەنگ، ئەگەر رۆڵی ژن تەنیا بێژەری بووبێت، ئێستا زیاتر لە بەشی هونەرییە، بەڵام هێشتا هەر لە پەراوێزدایە لە رووی دەسەڵاتی بەڕێوەبردن. لەگەڵ ئەوەی هۆكارەكان جیاوازن لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە، بەڵام كۆمەڵیك هۆكاری هاوشێوە هەیە، كە بەربەستە لەبەردەم ژن، لەوانە:
1-متمانەی تەواو بەژنان ناكرێت.
2- دەرفەت بە ژن نادرێت بۆ فێربوون و بەشداری لە خولی راهێنان و پێشنیاركردن. 70%ی رۆژنامەنووسە ژنەكانی بەریتانیاش، رایانوایە چانسیان بۆ چوونەپێشەوە و خۆپێگەیاندن وەك پیاوان نییە.
3- لە زۆربەی وڵاتاندا مەرجیان بۆ وەرگرتنی ژنان لە كاری رۆژنامەنووسی لەپیاو زیاترە و مووچەشیان كەمترە.
4- تەمەن. ژنە رۆژنامەنووسەكانی دانیمارك پێیانوایە كە كاتێك دەچنە تەمەنەوە، پشتگوێ دەخرێن، لەكاتێكدا بۆ پیاو پێچەوانەیە.
5- رۆژنامەنووسە ژنەكان لە رووسیا سكاڵای ئەوە دەكەن كە بەخراپ باس دەكرێن و تەحەروشیان پێ دەكرێت و وەك ئامرازێك بۆ رابواردن بەكار دەهێندرێن، نەك تەنیا بە قەڵەمی پیاوان، بەڵكو لەلایەن رۆژنامەنووسە ژنەكانیش خۆیان بە خراپ باس دەكرێن، لە بەریتانیاش بە هەمان شێوە ئەو بارودۆخە هەیە و بەشێك لە ژنە رۆژنامەنووسەكان پێیانوایە كە زۆربەی بەكارهێنانیان لەبەر جەستەیانە كە بە نیوەڕووت بۆ ریكلام دەهێڵدرێنەوە.
وێنەی ژن لە میدیای كوردیدا
وێنەی میدیایی و كاریگەرییەكانی لەسەر زیهنی تاك، بابەتێكی زیندووی توێژینەوەو سیمینارە میدیاییەكانی جیهانە، ئەو وێنەو رۆڵەی میدیا دەیدات بە مرۆڤێك، ئەو مانەیە دروست دەكات بۆ كەسایەتیی ئەو مرۆڤە لە دیدگای تاكی كۆمەڵگەكەیدا، واتە درامایەك بەرهەمێكی هونەری، یان میدیایی چ رۆڵێك دەدات بە پزیشك، هەژار، دەوڵەمەند، سیاسی، رۆژنامەنووس، پیاو، ژن، منداڵ، مامۆستا و...هتد، تێڕوانینی وەرگر بۆ ئەو پیشە، یان كەسایەتییە وادەبێت و رۆئیا و دیدگای وەرگر بەرامبەر ئەو كەسە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەگەرچی ناكرێت رۆڵی وەرگر فەرامۆش بكرێت كە چ مانایەك دەدات بە پەیامە میدیاییەكان لە روانگەی باكگراوندی خۆی و پێداویستیی كۆمەڵایەتی و خواستی و هۆكاری بەكارهێنانی میدیا. «مایك سیلیمومان» لە توێژینەوەیەكی هاوبەشی لەگەڵ «گیدۆ فۆكینەر» لەبارەی (ماس میدیاو وێنەو رۆڵی ژن و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكەی) گەیشتوونەتە ئەو دەرەنجامەی كە پوختەی رۆڵەكانی وێنەكانی میدیا كە بە ژنی دەدات لە چوارچێوەیەكی زۆر بەرتەسكدایە كە بریتییە لە ‹ئەركی كۆمەڵایەتی لە خێزان و بوونی وەك كائینێكی سێكسیی سەرنجڕاكێش بۆ پیاو›.
ئەگەرچی وەك وتمان بەكارهێنانی ژن بۆ ئەو ئامانجانە لە بەرهەمە میدیاییەكاندا دیاردەیەكی میدیای جیهانییە، نەك تەنیا میدیای كوردی.
لە راپۆرتێكی دیكەدا كە ساڵی ٢٠٠٢ لە پەیمانگایەكی سویدی لەلایەن «مێركڵ رۆبێرت» ئامادەكراوە، دەڵێت: «وینەی ژن وەك وەزیفە سێكسییەكەی لە میدیادا بە نێگەتیڤی ماوەتەوە.»
هەمان راپۆرت دەڵیت: «ئێمە ئەوە دەبینین كە میدیا پیشانمان دەدات، ئەوە دەبیستین كە میدیا پێمان دەڵێت، ئەوە دیدگای ئێمە دیاری دەكات كە میدیا وێنای دەكات.»
دیدگاو بینینی كۆمەڵگە كە چۆن دەڕوانێتە هەر یەكە لە تاكەكان، هەر ئەوە دەبێتە بنەمای پەروەردەكردنی تاك و خێزان و كاریگەری لەسەر سیستمی پەروەردەی خوێندنیش لە كۆمەڵگەدا دەبێت، چونكە دواجار كێن ئەو كەسانەی دانەری پڕۆگرامەكانی خوێندنن؟ هەر ئەوانە بەو جۆرە دیدگایە پەروەردە كراون، لەوێشەوە بیگرە بۆ سیستمی سیاسی و حوكمڕانی و ئەوانەی لە دەسەڵاتدان هەمان پەروەردەی ئەو دیدگایەن و هەروا دەڕواننە ژن، پیاو، منداڵ و ....هتد. لە روانگەی ئەو وێنەیەی كە لە منداڵییەوە لەسەری پەروەردە كراوە. بۆ نموونە: كچ لە كۆمەڵگەی كوردی بۆ ئەوە پەروەردە دەكرێت كە لە رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی سەركەوتوو بێت و لە منداڵییەوە یاریەكانی ئەو شتانەن كە بۆ رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی گرنگە، وەك بووكەشووشە و كەرەسەی ماڵە باجێنە. كە دەمانەوێت كچێكمان ببێت، یەكەم شت بیر لەوە دەكەینەوە كە هاوكاری كاروباری ماڵ بێت لە گەڵ دایكی. كە پیاوێك ژنێك دەخوازێت سەركەوتنی و سیفاتە كەیبانووەكەی دەبێتە پێوەر بۆی، كە پەسەندە یان نا. كە رشتەیەك، یان كۆلێژێك بۆ كچەكەنمان هەڵدەبژێرین هەتا بیخوێنێت، بەدوای ئەوانەدا دەگەڕێین كە زۆرتر خزمەتی رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەی بكاتەوە. لە سیاسەتدا ئەو ژنانەی كە لە ئاستی باڵای حزبەكانن، یان بەرپرسی ئۆرگانێكن، وا سەیر دەكەیت، ئەو ئۆرگانەی دراوەتێ، هەمان رۆڵە كۆمەڵایەتییەكەیەتی، وەك: بەرپرسی دەزگا، یان مەكتەبی ژنان، ئافرەتان، خوشكان، یان پەروەردە. واتە ژمارەی ژنی كارای سیاسی كەمە و دیپلۆماسیی ژن لە گۆڕەپانە سیاسییەكەی هەرێمی كوردستاندا نییە. ئەمانە بەهەمان شێوە رەنگی داوەتەوە لە وێنەكانی ژن لە میدیای كوردیدا، ئە گەرچی وێنەی ژن لە میدیای جیهانیشدا لە زۆر رووەوە وەك یەكە.
وڵاتانی پێشكەوتوو بە سوودوەرگرتن لە دەقی یاسا جیهانییەكان بۆ یەكسانیی ژن و پیاو و كەمكردنەوەی جیاوازیی جێندەری، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی كە میدیای رێكخراوە بە سیستم و ئەركی خزمەتكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە بە میدیا سپێردراوە، توانیویانە تا ئاستێك كار لەسەر ئەو وێنە لاوازەی ژن بكەن لە میدیاكانیان بە دانانی ستراتیژ و پرەنسیپی تایبەت بە پاراستنی پێگە و رۆڵی ژن بۆ میدیاكانیان. وەك دەبینین زۆرێك لەو وڵاتانە جیاوازیی جێندەریان كەم كردووەتەوە، لە فیلمەكانیان رۆڵی پاشا، یان پێگەی باڵای دەسەڵات دەدەن بە ژن، تاكو ئەو وێنەیە لە سەر دیدی كۆمەڵگەكەیان بەرامبەر ژن كاریگەری دابنێت.
كەواتە میدیا كاریگەرییەكی كاریزمای هەیە لەم رۆڵەدا بە دانی پێگەو وێنە بە كارەكتەرەكانی ناو كۆمەڵگە - بە باش، یان خراپ-و لە پێش ئۆرگانەكانی دیكەی پێدانی ناسنامەیە بە تاك، وەك: خێزان، مزگەوت، كەنیسە، قوتابخانە و كۆمەڵگە. لە روانگەی ئەم دیدگایەی كۆمەڵگەی كوردی بۆ ژن دەتوانین بڵێین وێنەی ژن ئێستا لە میدیای كوردیدا بەم شێوەیە:
١-لە دراما كۆنەكانی كوردیدا ژن بوونی نەبووە، پیاوێك رۆڵی ژنی پێدراوە، واتە سەرەتایەك میدیای كوردی ئەوەی پێ وتووین كە ژن نابێت بچێتە میدیا و ناو بەرهەمە میدیاییەكان، بۆیە نموونەی دراماكانی كوردی تا كۆتایی هەشتاكان بە دەگمەن ژنی تێدا بوو. نەك پیاوێك دەكرا بە ژن و جلی ژنی لەبەر دەكرا، بەڵكو تەنیا رۆڵی ژنی ماڵ دەدرا بە ژن. تاكە تاكە هەبوو وەك چیرۆكی تەمسیلی «خاتوو كڵاو زەڕ» كە ژن كارەكتەرێكی باڵادەستی سیاسی بێت.
٢- تا كۆتایی هەشتاكانیش دەركەوتن و بەشداریكردنی لەكارە هونەرییەكانی وەك گۆرانیبێژی، ئەكتەری شانۆكان، بە چاوێكی كەم سەیركراوە، بۆیە ژمارەیەكی كەمی ژن هەبوون، كە چووبوونە ئەو بوارنە و دەركەوتبوون، لەبەرامبەردا بووەنە قوربانی و چیرۆكی ژیانی ئەو ژنە گۆرانیبێژ و ئەكتەرانەی نواندن كە لەو سەردەمەدا و لەو بوارەدا دەركەوتبوون، ئەو راستییەمان بۆ دەسەلمێنێت كە دیدگای تاكی كۆمەڵگەی كوردی ژنی وەك كارەكتەرێكی بەهێز نەویستووە لە دەرەوەی رۆڵە كۆمەڵایتییەكەی.
٣-ژن لە دراماو تەمسیلە نوێیەكانی شاشەكانی مدیای كوردی لە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی رۆڵە كۆمەڵایتییەكەدایە.
٤-ژن كارەكتەرێكی لاواز و پێگەیەكی لاوازی هەیە.
٥-وێنەی ژن لە دراما كوردییەكاندا: «دەمەوەرە، سەرچاوەی ئاشووبە و قسەهێنەرو قسەبەر»ـە.
٦-كۆدەكان كە بۆ پێناسەی ژن بەكاردێن لە دەقی بەرهەم و فیلمی میدیا كوردییەكاندا شەرم ئامێزن، بۆ نموونە وەك: بەرمیلە بارووت و ترسناك و ...هتد.
٧- ژنێك نابینیت لە دراما كوردییەكاندا كەسایەتییەكی سیاسی، ئیداری، رۆشنبیری یان زانستیی پێدرابێت.
٨- رۆڵی ژن لە وەزیفە سێكسی و سەرنجڕاكێشی و جوانییەكەی بەرجەستە دەكرێت كە دەبێتە خاڵی بەهێزی لە پەیامە میدیاییەكان چ لە گۆرانی، چ لە ریكلام و كاری نواندن و ئەكتەری و...هتد.
9- رۆڵەكەی هەمیشە لە ماڵەوەیە، لەگەڵیشیدا كەمتر رۆڵەكەی لە ماڵەوەش سەركەوتووە، بەڵكو بە شێوەیەك نمایش دەكرێت كە سەركەوتوو نییە و لەبەرامبەردا پیاو لێی دەدات، ژنی بەسەردا دێنێت، خیانەتی لێ دەكات، یان دڵی لێ پیسە، واتە كۆیلە و ژێردەستەی پیاوە...