لە كۆمەڵگەی نەریتسالاری بە كوردستانیشەوە جیاوازیی رەگەزی شتێكی باوە و زۆر جار ئافرەت نەك پەراوێز دەخرێ، بەڵكوو سووكایەتیشی پێ دەكرێت، تەنانەت بە «زەعیفە« ناوی دەبەن و زیاتر لە چوارچێوەی كاری ناوماڵدا قەتیسیان دەكەن. بەڵام دەبینین كچان لە قۆناغەكانی خوێندن زۆر بەتواناتر دەردەكەون و ئەمساڵیش زۆربەی یەكەمەكانی هەر دوو قۆناغی 9ی بنەڕەتی و 12ی ئامادەیی لە هەرێمی كوردستان كچان بوون. بەڵام چۆن دەتوانین ئەو كارامەییەی كچان بكەین بە هەوێنی سەركەوتنی زیاتریان و روانگەی كۆمەڵگەش لە رێزگرتنی زیاتر لە تواناكانی ئافرەت نزیك بكەینەوە؟ بە واتایەكی دیكە چۆن دەتوانین توانا و بەهرەمەندییەكانی كچان بەرجەستە بكەین و چۆن كۆمەڵگەیەكی یەكسانیخواز بونیاد دەنرێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.


سەرەتا سنۆبەر سابیر ئەندامی دەستەی رێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵگەیەكی نەریتسالارییە و داب و نەریت تێیدا كاریگەریی زۆری لە سەر تاكی كۆمەڵگە هەیە.» هاوكات دەڵێت: «دیارە كۆمەڵگەی ئێمەش لەژێر كاریگەریی داب و نەریت و جیاكاری رەگەزی و پێشێلكاری مافی ئافرەتدایە و هەر ئەوەش وایكردووە كە تواناكانی ئافرەت تا راددەیەك پەراوێز بخرێت.» جەختی لەوەش كردەوە كە « بەرجەستەكردن و چەسپاندنی كارامەیی و توانای كچان بابەتێكە پێویستی بە وردبوونەوە و لێكۆڵینەوە و دۆزینەوەی رێگاچارەی گونجاو هەیە. لە كوردستانیش راستە ئافرەت لە كۆمەڵێ بواردا جێ پەنجەیان دیارە و بواریان پێ دراوە، بەڵام ئەوەش بە رێژەیە و گشتی نییە و زۆر لە ئافرەتان لە مافەكانی خۆیان بێبەش كراون.» گوتیشی: «نایەكسانی و بە چاوی كەمتر تەماشاكردنی ئافرەت و بە هەندوەرنەگرتنی توانا و خواستەكانی و جیاكاریی رەگەزی لەو هۆكارانەن كە تا ئێستاش بەكارهێنانی توندوتیژی و كوشتنی ئافرەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا دووبارە و چەند بارە دەبێتەوە. بۆیە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا هزر و بۆچوون و كردار و مامەڵەی پیاو بەرامبەر ئافرەت رێژەی جیاكارییە رەگەزییەكان پیشان دەدات.»
سنۆبەر سابیر رایوایە: «ئافرەتانی كوردستان لە مێژووی كۆنەوە تا ئێستا جێ پەنجەیان دیار بووە و لە گشت جومگەكانی كۆمەڵگەش رۆڵی بەرچاویان هەبووە. لە بواری خۆپێگەیاندن و خوێندنیش ململانێی خۆیان كردووە و نموونەی بەرچاویشی ئەوەیە كە ئەمساڵ زۆربەی یەكەمەكان لە قۆناغەكانی 9ی بنەڕەتی و 12ی ئامادەیی لە هەرێمەكەمان كچ بوون. « گوتیشی: «بە بڕوای هەموو ئەوانەی كە بۆ بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی تەندروست تێدەكۆشن، دەبێت بەردی بناغەی ئەو كۆمەڵگەیە یەكسانی جەندەری و قبووڵكردنی یەكتری بێت و هەردوو رەگەز بە چاوی پڕ لە رێز و رێزگرتنەوە لە یەكدی بڕوانن. بۆیە زۆر پێویستە هوشیاری لە نێو تاكەكانی كۆمەڵگەدا بڵاو بكرێتەوە، تاوەكو كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتووی مۆدێڕن و تەندروست و یەكسان بێتە كایەوە كە هەمووان كۆ بكاتەوە و رێز لە توانا و بەهرە و كارایی ئافرەت و پیاو بگیرێت.»
پڕۆفێسۆری یاریدەدەر دكتۆر رزگار رەنجەڕۆ، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لەگەڵ سەرهەڵدانی شارستانیەت، هەمیشە لە رووی جەستەیی و هێز و تواناوە جیاوازی هەبووە لە نێوان رەگەزی مێ و رەگەزی نێر، بەڵام ئەو جیاوازییە نەبۆتە هۆی چەوسانەوە و پەراوێزخستنی رەگەزی مێ، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی زۆر كۆن، بۆمان بەدیار دەكەوێ كە ئەركەكانی ئەو دوو رەگەزە، زۆر بە یەكسانی و بە گوێرەی هێز و توانا دابەش كراوە، بۆ نموونە ئەگەر رەگەزی نێر كە بە جەستە و هێز بەتواناتر بووە، ئەركی راو و شكار و پەیداكردنی بژێوی خێزانی خستۆتە ئەستۆی خۆی و سەركەوتنیشی بەدەست هێناوە.» گوتیشی: «هەردەم مرۆڤ لەو باوەڕەدا بووە كە ئافرەت هوشیارتر و زیرەكترە، بۆیەش ئەركە سەختەكانی خستۆتە ئەستۆی و جگە لە پەروەردەكردنی منداڵ و بەڕێوەبردنی ماڵ زۆربەی زۆری ئەو كارانەی كردووە كە پیاو نەیزانیوە لەوانە دروستكردنی خواردن و رستن و چنین و دۆشین و دەیان كاری تری خێزانی، بۆیە پیاو لە مێژوودا هەمیشە ئافرەتی لە خۆی بە زیرەكتر و وریاتر زانیوە و بە كۆڵەگەی ژیانی خێزانداری و شارستانیەتی ژماردووە، بەڵام هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەو دیاردەیەی كە بووە هەوێنی پیاوسالاری و سەرهەڵدانی چەوسانەوەی ئافرەت، لەوانە سەرهەڵدانی دەسەڵاتداری و چینایەتی، بۆ نموونە دەسەڵاتدار كە دەیزانی ئافرەت وریا و زیرەكە و جگە لە حەز و ئارەزووەكانی، هەوڵی دەدا مرۆڤە زیرەكەكان لە خۆی نزیك بكاتەوە، بۆیە كۆمەڵێك ژنی دەهێنا تا دەسەڵاتدارییەكەی خۆی بەهێزتر و فراوانتر بكات، بەو پشێویەوە قۆناغ بە قۆناغ زاڵ بوون و پیاوسالاری و نەریتسالاری بوو بە نەریتێكی دزێو، ئەو دیاردەیەش شۆڕشێكی زانستی و رۆشنبیری دەوێت تا كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی لەو دیاردەیە رزگاری بێت. وەنەبێ ئەو شۆڕشە سەریهەڵنەدابێ، پرۆسەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا دەرگای لەو شۆڕشە كردۆتەوە و سەركەوتنی بەشی زۆری قوتابیانی قۆناغی ٩ و قۆناغی ١٢ی هەرێمی كوردستان كە ئافرەت پشكی شێری بەركەوتووە، گەواهی ئەوە دەدەن كە ئەو دیاردەیە بەرەو پووكانەوە دەچێت و كۆمەڵگە بە گشتی بەرەو یەكسانیخوازی دەڕوات.»
ماجید خەلیل مامۆستای زانكۆ و سەرۆكی بەشی مێژووە لە كۆلیژی پەروەردەی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی و سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «تا ئێستەش جووڵانەوەیەكی رۆشنگەریی، كە جیاوازییە ڕەگەزییەكان كاڵ بكاتەوە لە كوردستاندا كاری زۆری لەبەردەمدا ماوە. هاوكات دەڵێت: «كاریگەریی نەریت و فەرهەنگی وڵاتانی هەرێمی، نەبوونی هۆشیاریی پەروەردەیەكی سەردەمییانە، گوتاری سەلەفیزمی سیاسی و پاشماوەكانی عەقڵی هۆزسالاری و ناوچەگەرییەتی، بێ سەروبەریی میدیا و كۆی هەموو ئەو هۆكارانە ژنانی كۆمەڵی ئێمەی لە عەقڵی پیاوگەرایی و هەژموونی نێرسالاری دەرباز نەكردووە.» گوتیشی: «لەئێستادا هەرێمی كوردستان لە دوڕیانی قوتاربووندایە لەو قەمتە گەورە كۆمەڵایەتییەی بەردەم مرۆڤی كورد و ژن و كچی كورد. بۆیە پێمان وایە چەند چارەسەرییەك زەمینەیان بۆ رەخساوە كە دەبێ كاری زیاتریان بۆ بكرێت، ئەو چارەسەرییانە ئەمانەی خوارەوەن:
١- ژنانی كورد پشت بە توانای خۆیان ببەستن، وەك دەزانرێ لە ناوەندە زانستی و پەروەردەییەكان ئەم هەنگاوە نراوە و نمرەی باڵاو توانای توێژینەوە و بوونیان لە ناوەندەكانی كارو بازاڕو ژیانی رۆژانە هێمایەكی یاساییبوونەوەی دۆخی ژنە لەو نەهامەتییە كۆمەڵایەتییەی كە ژنی لە چوارچێوەی دیواری ماڵێ زیندان كردبوو.
٢- رەنگدانەوەی پرسی یەكسانیی ژن لە پەروەردە و میدیا و هۆشیاری كۆمەڵایەتی هەنگاوێكی ترە كە كاری لەسەر كراوە.
٣- هەوڵدان بۆ سنووردانان بۆ گوتارە ئایینییە پەڕگیرەكان و عەقڵە سەلەفییە ئیخوانییەكان كارێكی ترە كە لە ئێستادا ژنی هۆشیاری كورد لەو سەركێشییە سەلەفییانە دەرباز بوون.
٤- دنیای دەرەوەو هەوڵدان بۆ نومایانی ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو.
٥- جەختكردنەوە لەسەر پڕۆژەیاساكانی پەرلەمان و رێكاری یاسایی بەرامبەر هەر بەرنامەیەكی پیاوسالاریی. هەموو ئەم چارەسەرییانە دەبێ بچنە سەر رێچكەی دیاریكراوی خۆیان، تاوەكو ژنبوون نەبێتە گرفتێك لەبەردەم زیندان و ئەشەكەنجەی دەروونیی پێكهاتەی نەتەوەییمان.»
دەروونناس سامان سیوەیلی لە روانگەیەكی دەروونناسییەوە شەن و كەوی تەوەری راپۆرتەگەی گوڵان دەكات و دەڵێت: «زانست ئەوەی سەلماندووە كە هیچ جیاوازییەك لە نێوان توانا ژیرییەكانی رەگەزی نێر و مێ نییە، تەنانەت زۆرجار لە كاتی فێربوونی زماندا كچان توانای فێربوونیان لە كوڕان زیاترە، بۆیە ئەگەر دەرفەت بۆ كچان بڕەخسێت، هیچ جیاوازییەك لە توانستی ژیرییاندا نییە، بەلام دیارە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا كچان بۆ دەرچوون و بەدەستهێنانی ئاستی بەرز لە كوڕان بە پەرۆشترن، بەڵام كوڕان لەم روانگەیەوە كەمتەرخەمتر و بێباكترن، بەڵكو زیاتر سەرقاڵی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و چوونە دەرەوە و هاوڕێیەتی و گەشتكردنن، لەبەر ئەوەی ئازادی و دەرفەتی چوونە دەرەوەیان لە كچان زیاترە، بەڵام كچان كەمتر ئەو دەرفەتانەیان بۆ دەڕەخسێت و زیاتر لە ماڵەوەن، بۆیە هەموو تواناكانیان بە هەوڵ و كۆشش و خوێندن سەرف دەكەن، بەخۆشحاڵییەوە دەرەنجامەكەشی ئەوەیە كە هەمیشە كچان بە رێژەیەكی زۆرباش سەركەوتن بەدەست دەهێنن.» گوتیشی: «كەلتوور و دابونەریتی ئێمە كەلتوورێكی پیاوسالارانەیە و تا ئەو ساتەوەختەش ئەوە وایكردووە كە كچ موقەیەدتر بێت و بە حەزەرەوە مامەڵە لەگەڵ دەوروبەری بكات و ئاگاداری رەفتار و هەڵسوكەوت و چوونە دەرەوەی بێت، ئەوەش بەشێكە لەو بێ متمانەییەی كە كۆمەڵگە و خێزان بە رەگەزی مێینە هەیەتی، كچیش هەوڵدەدات لە رێگەی سەلماندنی تواناكانی بە دەوروبەری خۆی بڵێ: منیش هەم، هەوڵ و كۆششەكانی وەڵامێكە بۆ ئەو رەفتارانەی كۆمەڵگە و خێزان لە بەرامبەریدا دەیكەن، یان جۆرێك لەو بێ متمانەییەی كە بەرامبەر بە رەگەزی مێینە پیادە دەكرێ.