لە ساڵی 2016 تاوەكو ئێستا لە هەرسێ پارێزگای هەرێمی كوردستان 1740 مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك بە هاووڵاتیان دراوە، لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵیش 40 تاوانی كوشتن و خۆكوشتن و دزیكردن ئەنجامدراون و لە زۆربەیاندا چەك بەكار هێنراوە، تاوەكو ئێستا لە هەرێمی كوردستان نەتوانراوە دیاردەی هەڵگرتنی چەكی بێموڵەت بەتەواوی بنبڕ بكرێت. لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان بازاڕی كڕین و فرۆشتنی چەك هەیە، هەرچەندە بە گوێرەی یاسا و رێنماییەكان بەبێ بوونی موڵەت نابێت چەك بە هیچ كەسێك بفرۆشن، بەڵام دەگوترێت بە نهێنی چەك بەكەسانی بێ موڵەتیش دەفرۆشرێت. چالاكانی مەدەنی و ئەكادیمییەكانی كوردستانیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە زۆربەی تاوانەكانی كوشتن بە چەك ئەنجام دراون و هەروەها ئاسان دەستكەوتنی چەك، بە هەڕەشەی گەورە بۆ سەر گیانی هاووڵاتیان دەزانن، بۆیە داوادەكەن ئەو دیاردەیە بەتەواوی كۆنتڕۆڵ بكرێت


ئێوارەی 22ی ئەم مانگە بە هۆی كێشەیەكی كۆمەڵایەتی، باوك و كوڕێك لە شوێنی كارەكەیان كە نەمامگەیەك بوو لەناو شاری هەولێر، كوژران. كێشەكە بۆ دوو ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، كاتێك برای كوژراوەكە لەسەر قەرز دوو كەس دەكوژێت، كەسوكاری كوژراوەكانیش بۆ تۆڵەكردنەوە برا و برازایەكی بكوژەكەیان لە شوێنی كارەكەیان كوشتەوە.
رۆژی 21ی ئەم مانگەش گەنجێك بە ناوی «ر . ر» لەسەر رێگای كەسنەزان بە هەڵە كوژرا، بكوژەكەشی بۆ شوێنێكی نادیار هەڵاتووە. لە رووداوێكی دیكەشدا گەنجێكی تەمەن 28 ساڵ لەبەر چاوی دایك و باوكی لە عەنكاوە كوژرا، تۆمەتباری رووداوەكەش دەستگیركراوە و باسی رووداوەكە دەكات.
س . ق-ی تۆمەتبار دەڵێت: «من و كوڕەكەم لەبەر دەرگا بووین، ئەو كوڕە لەگەڵ كەسێكی دیكە شكاندییەوە سەر من و منداڵەكەم. منیش چوومە لای باوكی و پێمگوت كوڕەكەت كێشەی چییە لەگەڵ من؟ ئەویش گوتی: هەر چی بووە لەسەر منی حیساب بكە، منیش دەستی باوكیم ماچ كرد و ویستم بڕۆم، كەچی كوڕەكەی هاتەوە و جنێوی بە من دا، منیش بە دەمانچە تەقەم كرد، نەمزانی فیشەكەكەی بەركەوتووە».
دوای ئەو رووداوانە، بەڕێوەبەری پۆلیسی هەولێر لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەییدا دەستگیركردنی شەش كەسی بەپێی ماددەی 406 لە یاسای سزادانی عێراقی راگەیاند، كە ئەو ماددەیە كوشتنی بە ئەنقەست دەگرێتەوە.
لیوا عەبدولخالق تەلعەت، بەڕێوەبەری پۆلیسی هەولێر رایگەیاند، نەتوانراوە چارەسەر بۆ كێشە كۆمەڵایەتییەكان بدۆزرێنەوە، چونكە زۆرینەی حاڵەتەكانی كوشتن بۆ كێشەیەك دەگەڕێتەوە كە پێشتر روویداوە و لایەنێكیان تۆڵە دەكەنەوە.
بەپێی ئامارەكانی پۆلیسی هەولێر، لەماوەی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا 40 تاوانی كوشتن و خۆكوشتن و دزیكردن ئەنجامدراون، لە زۆربەیاندا چەك بەكارهێنراوە. لەسەر ئەو رووداوانەش 61 كەس دەستگیركراون.
محەمەد مستەفا زراری مامۆستای زانكۆ لە كۆلێژی كیتابی زانكۆیی، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لە رۆژانی رابردوو چەندین رووداوی كوشتن لە ناوجەرگەی پایتەختی هەرێمی كوردستان روویاندا، كە بە هۆی هەڵچوونی ئاسایی، یان كێشەیەكی كۆنی كۆمەڵایەتی بووە، كە هەندێكیان لە رێگەی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی چارەسەر كراون و دواتر كێشەكە سەری هەڵداوەتەوە، هەندێك كێشەش لە بنەڕەتدا چارسەر نەكراون.» هاوكات دەڵێت: «ئەگەرچی لە وڵاتانی پێشكەوتووش رووداوی كوشتن هەیە، بەڵام پرسیار ئەوەیە: دوای رووداوەكان لای ئەوان چی روو دەدات و لای ئێمە چی روو دەدات؟ بەگشتی هەرجۆرە تاوانێكی كوشتن بە شێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لە سەر ناوبانگی هەرێم دەبێت، بۆیە لایەنی پەیوەندیدار پێویستە بەپەلە چارەسەری گونجاو و خێرای بۆ بدۆزنەوە، بەتایبەتی زۆر پێویستە كە هەڵگرتنی چەك لە لایەن هاووڵاتیان و تەنانەت و هێزە ئەمنی و چەكدارەكانیشەوە بە تەواوی كۆنتڕۆڵ بكرێت، هەروەها زیادكردنی رۆڵی دادگا و دادوەرەكان و دانانی دادوەری شارەزا و رابردووپاك، بۆ سزادانی بكوژان و گواستنەوەی كێشەكان لە دیوەخانی عەشایری بۆ ناو دادگاكان دەتوانێت تاوانەكانی كوشتن كەم بكاتەوە.
محەمەد مستەفا زراری، لە درێژەی رادەربڕینەكەیدا پێشنیار دەكات: «بە هیچ شێوەیەك لێخۆشبوونی تایبەت و گشتی، كەسی بكوژ نەگرێتەوە. هەروەها هەڵگرتنی چەك بۆ هێزە ئەمنی و چەكدارییەكان رێكبخرێت و دوای دەوامی فەرمی، بۆیان نەبێت چەك ببەنە ماڵی خۆیان، واتە لە دەرەوەی شوێنی دەوامی فەرمی رێگەیان پێ نەدرێت چەك هەڵگرن. هەروەها زۆر پێویستە رێكخستنەوە و پێداچوونەوە بە پێدانی ناسنامەی رێگەپێدانی هەڵگرتنی چەك بۆ كۆمەڵێك كەسایەتی و هاووڵاتی سڤیل و بازرگاندا بكرێت، ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ كەمبوونەوەی هەڵگرتنی چەك و رووداوەكانی كوشتن. »
لەلای خۆیەوە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، هۆشداری داوەتە هەموو ئەو لایەن و كەسانەی كە بە داڵدەدانی تاوانباران، یاخود دەستوەردان لە رێرەوی یاسا زەمینە بۆ پەرەسەندنی تاوان و دیاردەی دزێو خۆش دەكەن . داوا لە هەموو لایەكیش دەكات، هاوكار بن بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان وەك هەمیشە نموونەی ئارامی و سەقامگیری بێت و هاووڵاتیانی خۆشەویستیش دڵنیا دەكاتەوە كە رێگە نادەن ئاسایشی هەرێم و ئارامیی ژیانیان بكرێتە قوربانیی بەرژەوەندی، یان كەمتەرخەمیی هیچ كەس و لایەنێك. ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ئەوەش دووپات دەكاتەوە كە زۆر بە وردی بەدواداچوون بۆ هەموو ئەو رێكارانە دەكات كە بۆ بنبڕكردنی ئەو دیاردە دزێوانە دەگیرێنەبەر.
هەنا میرانی پسپۆڕی پەروەردەیییە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەداخەوە هەڵگرتنی چەك بۆتە دیاردەیەكی ترسناك و رۆژانە چەندین كەسی بێتاوان دەبنە قوربانیی ئەو دیاردەیە و تۆڵەكردنەوەش تا ئێستا نەك هەر نەتوانراوە بنبڕی بكرێت، بەڵكو سنوورداریش نەكراوە. بۆیە پێویستە حكومەت و یاسا هەوڵێكی جددی بدەن بۆ ئەوەی بێگوناهەكان لە دێوەزمەی چەك و تۆڵە بپارێزن، ئەگینا بۆ هەتا هەتایە قوربانی و ماڵوێرانی كۆتایی نایەت و هەر بەردەوام دەبێت.» گوتیشی: «پایتەختەكەمان شاری ئاوەدانی و خۆشگوزەرانییە، با ئەو ماندووبون و شەونخوونییەی برایانی ئاسایش و پۆلیس و هێزە ئەمنییەكان بەدەستی چەند كەسێك نەشێوێ و لەكەدار نەبێت، چونكە ئێمە هەردەم شانازی بەو ئارامی و ئاسایشە دەكەین كە لە هەولێر هەمانە، بۆیە پێویستە لایەنی پەیوەندیدار ئەو بابەتە كۆنتڕۆڵ بكات و بە زووترین كات میكانیزمێكی گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە بەتایبەتی بۆ كۆنتڕۆڵ و كەمكردنەوەی دیاردەی چەك هەڵگرتن كە بۆ نەهێشتنی ئەو رووداوە نەخوازراوانە زۆر بەسوود دەبێت.»
میرانی رایوایە : «هەڵگرتنی چەك لە لایەن خەڵكی سڤیلەوە ئاشتی و ئارامیی كۆمەڵایەتی دەشێوێنێت.» هاوكات دەڵێت: «ئێمە گەلێكین هێندە ئازارمان پێگەیشتووە لە چەك و تەقەمەنی، نەدەبوایە هەرگیز بەكاری بهێنین، بەڵام بەداخەوە هاوكێشەكە پێچەوانە بۆتەوە و ئێستا لەسەر دەمەقاڵییەكی سووك و هەڵەیەك وەك شكاندنەوەی ئۆتۆمبێل و لێدانی فوول لایت و هەڵچوونێكی سادە، یان جنێوێك كە چارەسەری زۆر ئاسانە، چەك و فیشەك بەكار دەهێنن و ئەوە بووەتە جێگرەوەی دیالۆگ و یاسا و مافی گشتی.» گوتیشی: «هەموومان بەرپرسین لەم دیاردەیە، دایك و باوك، پەروەردە، بازرگانەكان، راگەیاندن و میدیاكاران، لایەنە پەیوەندارەكانی حكومەت، كۆمەڵی مەدەنی و ...هتد، تا ئێستاش لە كەلتووری ئێمەدا پیشاندانی هێز بە چەك شتێكی باوە. بەداخەوە منداڵانی ئێمە لە جیاتی دنیا بێگەرد و پاكەكەی خۆیان وێنا بكەین، بە دەمانچە و كڵاشینكۆفەوە چركەكانی تەمەنیان تۆمار دەكەین و وێنەیان دەگرین و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوی دەكەینەوە و شیرینی و شكوڵاتەیان بە شێوەی بۆمب و دەبابە پێ دەفرۆشین، بازاڕی فرۆشتن و كڕینی چەك لەناو جەرگەی شار بە نوێژی نیوەڕۆ جمەی دێت، لە هەمووی سەیرتر پیاوانی یاسا (هەندێك لە پارێزەران) لە سەردەمێك داوای مۆڵەتی چەك هەڵگرتنیان دەكرد، راگەیاندنەكان پلان و بەرنامەیان چییە بۆ كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیە؟ زانایانی ئایینی چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئەم بابەتە كردووە و خەڵكیان بەئاگا هێناوەتەوە و پەیامی ئاشتی و لێبوردەییان گەیاندووە؟ كەواتە بە تەنیا لایەنێك بەرپرسیار نییە، بەڵكو هەمومان بەرپرسین. بۆیە نەك كاتی ئەوە هاتووە، بەڵكو زۆر درەنگیشە بۆ لێسەندنەوەی چەك لەوانەی پێویست نییە هەڵگری بن و ئەوانەش كە پێویستە تەنیا لەكاتی دەوامی فەرمی دەبێت چەك هەڵبگرن و بردنەوەو هەڵگرتنی چەك لە ماڵان دەبێت بە یاسا قەدەغە بكرێت و وسزای قورسیش بخریتە سەر سەرپیێچیكاران و هەموو لایەكیش پێویستە لەسەر هوشیاركرنەوەی هاووڵاتیان بەردەوام بن.»
چالاكی مافناس باران محەمەد، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «دیاردەی چەك هەڵگرتن لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بووە بە نەریتێكی باو و بەردەوام و ئاسەواری زۆر نێگەتیڤیشی بەدوای خۆیدا هێناوە.» گوتیشی: «بەداخەوە رۆژانە چەندین هەواڵی كوشتن و برینداركردن دەبینین و دەبیستین، هۆكارەكەشی پەیوەندیی راستەوخۆی بە ئاستی رۆشنبیری و تێگەشتنی تاكی كۆمەڵگەوە هەیە، هەروەها چۆنێتی جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەی كە پەیوەندییان بە چەك و هەڵگرتنی چەكەوە هەیە بە شێوازێكی یاسایی، یاخود نایاسایی، یان چۆنیەتی رێوشوێنی پێدانی چەك لەلایەن وەزارەتی ناوخۆ بۆ ئەو كەسانەی كە داوای دەكەن. چەكیش دوو جۆری هەیە. كە (چەكی گەرم) و (چەكی سارد)ن، جۆری یەكەمیان زیاتر دەمانچە و كڵاشینكۆف و رومانە و تەقەمەنییان دەگرێتەوە، جۆری دووەمیان زیاتر چەقۆ و شمشێر و خەنجەر بۆكس و ڕم دەگرێتەوە. بێگومان لە هەر وڵاتێكیش هەڵگرتنی چەك بە جۆرێك لە جۆرەكان رێكخراوە، جگە لە هەندێك وڵاتی وەك ئەمریكا نەبێت، كە هەموو كەس بۆی هەیە چەك هەڵبگرێت، كە ئەوەش لەوانەیە لەبەر بەرژەوەندیی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی چەك بێت. ئەوەی تێبینیم كردبێت ئەو كۆمەڵگەیانەی كە چەكی تێدا زۆرە، هاوتەریبە لەگەڵ زۆریی رێژەی تاوان و كوشتن. هەندێ تاك بە بێ هیچ بیركردنەوەو هۆكارێك چەك هەڵدەگیرێت،
لە هەمووی سەیرتر ئەوەیە زۆرێك لەو كەسانەی چەكیان پێیە، زیاتر لە بازاڕ و لە شوێنە گشتییەكان دەردەكەون، وەك باخچە و پاركەكان كە شوێنی پشوودان و حەسانەوەیە .»
باران محەمەد بۆ رێگرتن لەو دیاردەیە بە پێویستی دەزانێت، ئەو یاسایانەی كە تایبەتن بە هەڵگرتنی چەك، بۆ هەموو چینەكانی كۆمەڵگە و بەبێ جیاوازی جێبەجێ بكرێت، هاوكات دەڵێت: «ئێمە كێشەمان لە بوونی یاسادا نییە، گەورەترین كێشەمان لەگەڵ جێبەجێ نەكردنی یاساكانە.»
محەمەد گۆمەشینی گوتەبێژی دەستەی سەربەخۆیی مافەكانی مرۆڤ، یەكێكە لەو سەدان هاووڵاتییەی كە ئاماژە بەوە دەكەن، «رووداوەكانی كوشتن بە چەك لە كوردستان زیادی كردووە، ئەوەش نیگەرانی لای خەڵك دروستكردووە.» گوتیشی: «ئێمە وەكو دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ ساڵانێكە ئەوەمان راگەیاندووە كە بوونی چەك لە ماڵان و ئاسان دەستكەوتنی چەك بۆتە مەترسی بۆ سەر گیانی هاووڵاتییان، بەتایبەتی لە كاتی یەكلاكردنەوەی كێشە كۆمەڵایەتییەكان، تەنانەت زۆرجار لە رووداوەكانی هاتوچۆش پەنا بۆ چەك براوە، بۆیە پێویستە دامودەزگا ئەمنییەكان هەستن بە پشكنینی ماڵ و ناو ئوتۆمبێلەكان و دیاردەی چەك هەڵگرتن تا ئاستێكی باش سنووردار بكەن، بەداخەوە بۆ چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتییەكان لە بری ئەوەی پەنا بۆ دادگا ببردرێ، پەنا بۆ سوڵحی عەشایەری دەبەن و لە كۆتاییدا دەرەنجامەكەشی زۆر جار باش نابێت و تۆڵەكردنەوە و تاوانی كوشتنی دیكەیشی لێدەكەوێتەوە. بەداخەوە لە كوردستان باخە گشتییەكان بۆتە بەشێك لە شوێنی كڕین و فرۆشتن و ئاڵوگۆڕكردنی چەك، بگرە بە یەك تەلەفۆن چەكت بۆ دەهێننە ماڵەوە و تەنانەت لە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش بە ئاشكرا مامەلەی چەك دەكرێ، ئەو كارە قێزەوەنەش پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردنی جددی هەیە، زۆرجار خەڵكی سڤیل و بێتاوان دەبنە قوربانی و دەكوژرێن و بریندار دەبن، كۆنتڕۆڵكردنی ئەو بارودۆخە كۆمەڵێ رێكاری پێویستە، لەوانە هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەی تاكە، ئەویش بە هەماهەنگیی دەزگا ئەمنییەكان، دەزگاكانی راگەیاندن، پیاوانی ئایینی و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، لەلایەكی دیكەوە توندوتۆڵكردنی ئەو سزایانەی كە بەسەر تاوانباردا دەسەپێ، هەروەها ئاشكراكردنی ناسنامە و چارەنووسی ئەو تاوانبارانەی كە تاوانی لەم شێوەیەیان ئەنجام دابێت.»
عەمیدی مافپەروەر خالید عەباس بەڕێوەبەری كاروباری ناوخۆی پارێزگای هەولێر، سەبارەت بە هەمان پرس تایبەت بۆ گوڵان دەڵێت: «یاسایەك لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە و كاری پێدەكەین، بەناوی یاسای چەك ژمارە 16 ساڵی 1993 ئەو یاسایە ئامانجی ئەوەیە چەك هەڵگرتن سنووردار بكرێت، هەروەها پێدانی مۆڵەتی چەك بە سیستەم بكرێت. مەرجەكانی پێدانی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەكیش (بۆ سنووری پارێزگای هەولێر) بەمجۆرە دەستنیشان كراوە:
پێویستە رەگەزنامەی عێراقی هەبێت.
دانیشتووی هەولێر بێت و ناسنامەی باری شارستانی و كارتی زانیاری هەولێر بێت.
تەمەنی لە 18 ساڵ كەمتر نەبێت.
نەخۆشیی دەروونی نەبێت.
بەهیچ تاوانێك سزا نەدرابێت.
پێویستە سەرەتا داواكارییەك پێشكەش بە پارێزگا بكات و رەزامەندی لەم فەرمانگەیانە هەبێت:
أ- لیژنەی پزیشكی هەمیشەیی.
ب- بەڕێوەبەرایەتی بەڵگە و تاوانی هەولێر.
ت- بنكەی پۆلیسی شوێنی دانیشتن (گەڕەك).
پ- بنكەی ئاسایشی شوێنی دانیشتن (گەڕەك) كە ئەویش بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان بەرزی دەكاتەوە.
ئینجا بەپێی مەرجەكان مۆڵەتی چەك هەڵگرتنی بۆ دروست دەكەن. لە سەرووی هەموو ئەوانەشەوە دەبێت ئەوەی مۆڵەتی چەك هەڵگرتنی بۆ دەردەچێت، چەكەكەی تەنیا بۆ پارێزگاریكرن لەخۆی و سامانەكەی بێت.»
بەڕێوەبەری كاروباری ناوخۆی پارێزگای هەولێر ئەوەشی خستەڕوو كە «بەپێی رێنماییەكان دەكرێ، سەرۆكی هەرێم، ئەندامانی پەرلەمان، سەرۆك وەزیران و وەزیر و وەكیل وەزیرەكان، پلە تایبەت و داواكاری گشتی، دادنووس، وێڕای كارمەندانی ناوخۆ و پێشمەرگە چەكیان هەبێت.»
گوتیشی: «لە ساڵی 2016 تاوەكو ئێستا لە هەرسێ پارێزگای هەرێم 1740 مۆڵەتی چەك بە هاووڵاتیان دراوە، بەپێی بەدواداچوونەكانیشمان وەكو پارێزگای هەولێر، دەركەوتووە كە ئەو چەكانەی تاوانیان پێ ئەنجامدراوە، مۆڵەتیان نەبووە.»