پێگەو بوونی ئافرەت لە بەشداریی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، بەپێی هەلومەرجە جیاوازەكان و سەردەمە جیاكان رۆڵی خۆی هەبووە، بەتایبەت لەدوای راپەرێن، بەشێوەیەكی بەرچاو ژنان لە كاری حزبی و رێكخراوەییدا هەنگاوی باشیان ناوە. ئەم تەوژمە بەهێزەی ژن، لە دوادەیەی سەدەی رابردوودا وەرچەرخانێكی مێژوویی و زێڕینە، وەكو دەست پێ كردنێكی گرنگ و پڕ لە گوڕ، كە لێكۆڵەران و عەوداڵانی پرسی ئافرەتان لێی دەڕوانن. بە جۆرێك كە بۆ مێژووی بزاڤی ئافرەتان هەنگاوێكی مەزنە. ئەوەش جێگەی خۆشحاڵییە، هەرچەندە ئەوەی تا ئێستا بەدەست هاتووە، لای ئێمەی ئافرەتان كەمترە لەوەی چاوەڕێمان دەكرد، بەڵام ناشبێت بەبێ قەدر سەیری بكەین.
ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت تێڕوانینێكی واقیعییانە بۆ بارودۆخەكان بۆ بەشداریی ئافرەتان بەپێی خولەكانی پەرلەمان و سەركردایەتی حزبەكان و بەشداری لە حكومەتدا بەمجۆرە وەك بەرچاوڕوونییەك دەخەینەڕوو:
بەشداریی ئافرەتان لە بواری سیاسیدا..
-بەشداریی ئافرەتان لە بواری سیاسیدا هۆكارێكی سەرەكییە بۆ هێنانەدی بەشێكی گرنگی ئامانجی ئافرەتان، چونكە حزبە سیاسییەكان یەكێكن لە گرینكترین دامودەزگاكان بۆ ئەم مەبەستە. چونكە ئەوان خەڵك دەپاڵێون و سیاسەتی وڵات دادەڕێژن، ئێستا لە كوردستان ژمارەیەكی بەرچاوی ئافرەتان لە حزبە سیاسییەكاندا هەن، بەتایبەت لە ئاستی قاعیدەیاندا، ئەویش بۆ پاڵپشتیكردنیانە لە چالاكیی سیاسی و لە هەڵبژاردنەكاندا، بەڵام تا ئێستا ژمارەی ئافرەتان لە ناوەندی بڕیار و دەستە و سەركردایەتییەكاندا زۆر نین، ئەمەش لە حزبێكەوە بۆ حزبێكی تر دەگۆڕێت، كە ئەمەش لە ئاستی تمووحی ئافرەتانی حزبەكاندا نییە. وەك نموونە سەیری ئەم رێژانە بكەن:
١-پارتی دیموكراتی كوردستان وەك گەورەترین حزبی كوردستان كە خاوەنی (٣٨) كورسیی پەرلەمانە، لە كۆی (٥١) ئەندامی سەركردایەتی تەنیا (٦) ئەندامی ئافرەتن، واتە ١٠% ئافرەتن و 90% پیاون، لەسەر ئاستی مەكتەبی سیاسی ١٠٠% پیاون و هیچ ئافرەتێكی تێدا نییە، لەسەر ئاستی بەرپرسیاریەتی لە ئۆرگانەكانی حزبدا ١٠٠% پیاون .
٢- بزوتنەوەی گۆڕان، ئەندامانی جڤاتی نیشتمانیی بزووتنەوەی گۆڕان ٩٠% پیاون كە (٥٧) پیاون و ٥% ئافرەتن كە تەنیا (٢) ئافرەت دەكات .
٣- یەكێتی نیشتمانی كوردستان، رێژەی ئەندامانی سەركردایەتی ٧٧% -ە كە (٣٠) پیاو هەن ٢٣% ئافرەتن كە دەكاتە (٩) ئافرەت. ئەندامانی مەكتەبی سیاسییان ٩٤% پیاون كە دەكاتە (١٦) پیاو، ٦% ئافرەتن كە دەكاتە (١) ئافرەت .
٤- یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: رێژەی پیاوان ٧٤% -ە كە ژمارەیان دەكاتە (٢٦) پیاو، ئافرەتان ٢٦% كە دەكاتە (٩) ئافرەت. ژمارەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی (١١) كەسە، ٧٣% پیاوە كە دەكاتە (٨) كەس، ٧%ئافرەتە كە دەكاتە (٣) ئافرەت.
٥- كۆمەڵی ئیسلامی: ژمارەی ئافرەتانی لە سەركردایەتی كۆمەڵدا. ١٠% كە دەكاتە (٤) ئافرەت و ٩٠% پیاون .لە مەكتەبی سیاسییاندا ١٠% ئافرەتن لە كۆی (٧) پیاو و (١) ئافرەت پێك دێت .
٦- حزبی شیوعی كوردستان: ئەندامانی سەركردایەتی ٨٧% پیاون كە دەكاتە (٢٠) كەس، ١٣% ئافرەتن كە ژمارەیان (٣) كەسە .
لە مەكتەبی سیاسییاندا ١٠٠% پیاون، هیچ ئافرەتێك نییە، كە لە (٦) كەس پێك دێت .
- بوونی ئەو ژمارە ئافرەتانەی كە لە سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسیی حزبەكاندا هەیە، جێگای دڵخۆشی ئافرەتانی كوردستان نییە، چونكە ئافرەتانی كوردستان هەر لە سەردەمی شاخەوە كاریان كردووە، شان بەشانی برا و هاوسەرەكانیان لە سەنگەردا بوون، ئەمە جگە لەوەی سەرپەرشتی خێزان و پەروەردەكردنی منداڵیان لە ئەستۆ بووە، بۆیە تمووحی ئافرەتانی كوردستان لەو رێژەیە زیاترە و دەخوازن لە ناوەندی بڕیاری حزبەكاندا بەشداریی زیاتر بكەن و كاریگەریی خۆیان لە پرسە چارەنووسسازەكاندا . هەبێت
- پێگەی ئافرەتان لە ناوەندی بڕیاری ئەنجومەنی جێبەجێكردندا.
- سەرەڕای بەشداریی كارای ئافرەتان لە كاروباری سیاسی و ئیداریی لە هەرێمی كوردستان، بەڵام رێژەی بەشدارییان لە ناوەندەكانی بڕیاری داموودەزگاكانی حكومەتدا، بە رادەیەك كەمە كە لەگەڵ رادەی تێكۆشان و بوونی ژمارەی زۆری ئافرەتانی پسپۆڕ و شارەزا لە كۆمەڵدا ناگونجێت. لێرەدا كۆمەڵێك داتا دەخەینەڕوو .
بەشداریی ئافرەتان لە كاری پەرلەمانیدا ..
بەشداریكردنی ئافرەتان لە كاری یاساداناندا تا رادەیەك بەرەوە پێش چوونی باشی بە خۆیەوە بینیوە، ئەم بەرەو پێش چوونەی ئافرەتان لە مەجالی كاری پەرلەمانیدا جێی دڵخۆشییە بۆ ئافرەتانی كوردستان، بەڵام هەڵ و كۆششی ئافرەتان بەردەوامە بۆ باشتربوونی پێگەی ئافرەتان لە هەموو كایەكاندا، بەو پێیەی پەرلەمانی كوردستان (27) ساڵە دروست بووە. دروستبوونی بەرهەمی خوێنی شەهیدان و شۆڕشگێڕان بووە كە ئافرەتانیش بە بەشێكی گرنگی شۆڕشەكان دادەنرێن.
یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانی كوردستان و دروستبوونی پەرلەمان لە (19/5/1992)دابوو، لەو كاتەوە تا ئێستا پەرلەمان چوار خولی بووە و رێژەی بە شداریی ئافرەتانیش بە پێی خولەكان بەمجۆرە بووە:
1-خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵانی (1992-2005) لەم خولەدا تەنیا (9) ئافرەت ئەندامی پەرلەمان بوون لە كۆی (111) پەرلەمانتار، (4) ئافرەت دەوری خۆیان بینیوە لە سەرۆكایەتی لێژنەكاندا.
2-خولی دووەم لە ساڵانی (2005-2009)، لەم خولەدا تەنیا (29) ئافرەت ئەندامی پەرلەمان بوون، (7) ئافرەت دەوری خۆیان لە سەرۆكایەتی لێژنەكاندا بینیوە.
3-خولی سێیەم لە ساڵانی (2009-2013)، لەم خولەدا تەنیا (41) ئافرەت ئەندامی پەرلەمان بوون، (19) ئافرەت دەوری خۆیان لە سەرۆكایەتی لێژنەكاندا بینیوە.
4-خولی چوارەم، كە ئێستا هەر لە هەمان خولداین، ژمارەی ئافرەتان (34) ئافرەتن لە سەرۆكایەتی لێژنەكاندا (21) ئافرەت دەوریان هەیە و كاری خۆیان دەكەن .
-بە پێی ئەم خولانەی پەرلەمان كە خۆی لە چوار خول دەدات، رێژەی ئافرەتان لە سەرۆكایەتی لیژنەكاندا گۆڕانكاری بە سەردا هاتووە، ئەمە جگە لە رێژەی ئافرەتان لە پەرلەمان، رێژەكە لە خولی یەكەمدا تەنیا (9)كەس بووە، بەڵام (4) كەسیان لە سەرۆكایەتی لیژنەكاندا دەوریان هەبووە. بەراورد بە خولی دووەم (29) ئافرەت بووە و تەنیا(7) ئافرەت دەوری هەبووە لە سەرۆكایەتییەكاندا، ئەوە شتێكی باشە، بەڵام وەكو رێژە زۆر كەمتر بووە.
- لە خولی سێیەمدا زۆرترین ئافرەتان لە پەرلەمان بوون كە ژمارەیان(41) ئافرەت بووە و (19) ئافرەت رۆڵیان هەبووە لە سەرۆكایەتی لیژنەكاندا، ئەم دەورەیە مایەی دڵخۆشی بووە كە بەو رێژەیە بەشدار بوون و دەوریان لە سەرۆكایەتییەكاندا هەبووە، هەرچەندە خولی چوارەم كەمتر بووە لە خولی سێیەم و ژمارەی ئافرەتان(34) بووە، بەڵام لە رۆڵ بینینیان لە سەرۆكایەتیی لیژنەكاندا لە هەموو خولێكی تر زیاتر بووە، هەڵبەتە بەپێی ماددەی (49)ی دەستووری عێراقی، رێژەیان بۆ ئافرەتان داناوە كە(25%)-ە، بەڵام بەپێی رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان ماددەی (41) رێژەی (30%) ئافرەت دەستنیشان كراوە.
لە یاسای هەڵبژاردندا ئەم نسبەیە چەسپێنراوە .
یەكەم: سەرۆكایەتی هەرێم
لە كۆی ئەو پلە تایبەتییانەی لە سەرۆكایەتی هەرێمدا هەیە،(١٨) پیاو و (١) ئافرەت هەیە كە ٤٤،٩٤پیاوە، ٥٥،٥% ئافرەتە .
دووەم: حكومەت
لە كۆی (٥٦١) پلەی تایبەتی وەزیفی حكوومی لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا (٤٩٤) پۆست واتا ٠٦،٨٨% بۆ پیاو / ٩٤،١١% بۆ ئافرەتانە .
- حزبەكان رۆڵی گرنگیان هەیە لە زامنكردنی بەشداریی ئافرەتان لە ناوەندەكانی بڕیاردا، چونكە هەر ئەوان خەڵك كاندید دەكەن بۆ پلە و پۆستە باڵاكان و سیاسەتی گشتییش دادەڕێژن، هەر بۆیە بەشداریكردنی ئافرەتان لە ناوەندی باڵا و پلە و پۆستەكانیتردا دیاری دەكەن.
- لە ئێستادا ئافرەتانی پەرلەمانتار لە پەرلەمانی كوردستان پرۆژەیەكی گرنگیان پێشكەش بە سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە، تاكو لە رێگای ئەو پرۆژەیەوە لە(30%) كۆتا بۆ ئافرەتان لە سێكتەری حكوومیدا دەستەبەر بكرێت. بە دەرچوونی ئەم یاسایە خەرمانێكی تر دەخرێتە سەر مەلۆی خەرمانی رەنج و تێكۆشانی ئافرەتان لە بەشداری راستەقینەی بڕیاردان لە هەرێمی كوردستاندا .

* بۆ داتاكان سوود لە كتێبی نووسەر(كنێر عەبدوڵا) وەرگیراوە.