هەندێك دایك و باوكان، وادەزانن بەخێوكردنی منداڵ، تەنیا دابینكردنی خۆراك و جلوبەرگیانە، بەڵام منداڵان پێویستیان بە خۆراكی رۆح و پەروەردەیەكی زانستیش هەیە، هەتا بتوانن خاوەن كەسایەتی و توانای داهێنان بن. بۆیەپێگەیاندنیان ئەركی سەرشانی خێزان و كۆمەڵگە و حكومەتە و لەو بوارەدا دەبێت پلان و بەرنامەی تایبەتیان بۆ دابنرێت، بەپێچەوانەوە ئەوا لە غیابی وشیارییكۆمەڵایەتیدا، خەڵك بۆپێگەیاندنی منداڵەكانیان متمانەیان بەكاری بازاڕ و ناو كارگەكان و سەرشەقام لە قوتابخانە و خوێندن زیاتر دەبێت، توێژەرانیكۆمەڵایەتیش ئەوە بە «كارەسات» لە قەڵەم دەدەن. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەیگوڵان راوسەرنجی خۆیان بۆگۆڤاریگوڵان دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. مەیادە محەمەد نەجاڕ سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا بۆپێگەیاندنی ئافرەتان، ئاماژە بەوە دەكات كە «پێگەیاندنی تاك سەرچاوەیەكی سەرەكییگەشەپێدانیكۆمەڵگەیە، زۆربەیكۆمەڵگە هۆشیارەكانی سەر رووی زەمین بە وردیكار لەسەر پێگەیاندنی تاك دەكەن، جا مەرجەپێگەیاندن بە شێوازێكی زانستی بێت، چونكەكاتێككە ئادەمێزاد دێتە دنیاوە، تەنیا بوونەوەرێكی ئاساییە، بەڵام بە قۆناغەكانی بەكۆمەڵایەتی بوون دەبێتە مرۆڤ و دەبێتە بوونەوەرێكیكۆمەڵایەتی، واتا خۆی لەخۆیدا قۆناغەكانی بەكۆمەڵایەتی بوون دەستپێكیپێگەیاندنە، بەڵام ئایا چۆن پێگەیاندنێك؟»
هەر لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا نموونە بەوە دەهێنێتەوەكە «منداڵێك لە وڵاتیژاپۆن، یان هەر وڵاتێكیپێشكەوتووی جیهان بەپرۆسەی بەكۆمەلایەتی بووندا دەڕوات، بەهەمان شێوە منداڵێكیش لە ئەفغانستان، یان بۆرما بە هەمان شێوە بەپرۆسەی بەكۆمەڵایەتی بووندا دەڕوات، بەڵام ئەگەر تەماشا بكەین دواتر وەكیەك دەرناچن و بەپێچەوانەییەكتری دەبن، واتە هەر یەكەیان كۆمەڵێك رەهەندی تایبەت بە خۆیان هەیە، هۆكاری سەرەكیی ئەمەش بۆچۆنێتی ئالییەتیپێگەیاندنی تاك دەگەڕێتەوە، چونكە خۆی لەخۆیدا پێگەیاندن سەرچاوەیەی سەرەكییگەشەپێدانی تواناكانی تاكە، واتا تاكپێویستی بەپێگەیاندنێكی وردو زانستی هەیە.» سەبارەت بەكۆمەڵگەیكوردستانیش دەڵێت: «بۆ ئەوەی بزانرێت ئێمەچۆن كار لەسەر پەرەوەردەكردنی تاك بكەین، یان چۆن كار لەسەر پێگەیاندنی تواناكانی منداڵان بكەین، پێویستە لە نێوان پرۆسەی بەكۆمەڵایەتی بوونی عیشوائی و پرۆسەیپێگەیاندنی زانستیدا جیاوازی بكەین. من وەكچالاكێكیكۆمەڵگەی مەدەنی، یەكەم هەنگاوی رێكخراوەكەم ئامادەكردنیچەند زنجیرە توێژینەوەیەك بوو، لەسەر پرۆسەیپێگەیاندنی تاك، هەر لە تەمەنی منداڵییەوە تادەگاتە تەمەنی نەوجەوانی، لە ئایندەیەكی نزیكیشدا ئەو توێژینەوانە بڵاو دەكەمەوە، هەرچەندە من زیاتر كارم لەسەر پێگەیاندنیكچان كردووە، لەتەمەنی منداڵیدا، بەڵام زۆر زانیاریگرنگم بەردەست كەوتووە، بەگوێرەی ئەو كارەیكردوومە، گەیشتمە ئەو راستییەیكە دایكێكی هۆشیار نەوەیەكی تەندروست پەرەوەردە دەكات، واتا مەرجە دایك هۆشیار بێت، كە دەڵێم هۆشیار، واتای ئەوە نییە بڕوانامەی هەبێت، یان نا، بەڵكوو پێویستە دایك لەسەر گشت پرەنسیپەكانیژیانی تاك و ژیانی منداڵ هۆشیاری و زانیاری هەبێت. بەگوێرەی ئەو زنجیرە توێژینەوانەیكە ئامادەم كردووە، كاتێك ئێمە باس لەپێگەیاندنێكی زانستی دەكەین و دەمانەوێت كار لەسەر داڕشتنی سیستەمێكی بەكۆمەلایەتیكردنی تۆكمەیپۆزەتیڤ بكەین، دەبێت یەكەم هەنگاو بونیادنانی سیستەمێك بۆ هۆشیاركردنەوەیدایكەكان بێت، چونكە دایك سەرچاوەییەكەمیپێگەیاندنی تاكە و لەدوای دایكەوەپرۆسەكە بەردەوام دەبێت لەچوارچیوەی خێزان تا دەگاتە قوتابخانە و كۆمەڵگە قۆناغ بە قۆناغ دەڕوات.
د. مەیادە رایوایە «دەبێت كار لەسەر ئامادەكردنی سیستەمێكی تۆكمەیپڕ لە زانستیپێگەیاندن لە قۆناغەكانی دەستپێكی خوێندنی منداڵان بكرێت، واتا دەبیت هەنگاوەكانیپەروەردەی زانستی لە قۆناغەكانی باخچەی ساوایانەوە دەست پێبكات، دواتر قۆناغی بنەڕەتی و ئامادەیی بگرێتەوە و لە خوێندنی باڵا تەواو بكرێت. ئەوەگرنگە و زۆریش پێویستە رێكخراوەكانیكۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاكان هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەی دایكان بە شێویەكی ورد و تۆكمە ئەنجام بدەن، چونكە دایكان ئەركی سەرەكییان لە هۆشیاركردنەوەی تاك هەیە، كە لەپەروەردەی منداڵی خۆیانەوە دەست پێ دەكات.»
كۆمەڵناس ئیبراهیم حاجی زەڵمی، هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لەكۆمەڵناسی و سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «پێگەیاندنیكۆمەڵایەتی، پرۆسەیەكەكە لە رێگەیەوە منداڵكەلتووریكۆمەڵگەكە وەك (بەهاو نۆرم و عورف و بیروباوەڕ و سیستم و یاسا و دابونەریت و شێوازی رەفتاركردنیپەسەند) فێردەبێت و وەری دەگرێت. یاخود بریتییە لەو پرۆسەیەیكەكارلێككردن و گۆڕان بە هۆیە لەناو تاكدا روودەدات، تاك لەكارلێك و هەڵسوكەوتكردنی لەگەڵكۆمەڵەكەی ئەوەیپەیوەست بێت لە رۆڵ و نۆرم و ئاراستە و دابونەریت دەبەخشێت و وەریش دەگرێت لێیان و كەسێتی ئەو تاكە دەرەنجامی ئەو مامەڵەو كارلێكەیە. دیارەپێگەیاندنیكۆمەڵایەتی تەنیا لە قۆناعی ساوایی و منداڵیی مرۆڤدا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو پرۆسەیەكی بەردەوامە و لە بێشكەوە تا دواساتەكانی تەمەن بەردەوام دەبێت. بۆیەپێگەیاندنیكۆمەڵایەتیپێشەنگ و پڕبایەخترینیپرۆسەكۆمەڵایەتییەكانە و لە هەمانكاتدا ترسناكترینی ئەو پرۆسانەیە لەژیانی تاكەكاندا. چونكەیەكەم پایەیەكە تاككەسێتی خۆی لەسەر دادەمەزرێنێت و كۆمەڵایەتی بوونی لەسەری دەوەستێت. تاككە لەدایك دەبێت، ناتوانێت هیچكارێك بكات، ئەو شارەزاییەكۆمەڵایەتییانەی وەریدەگرێت، هەمووی لە رێگەیپێگەیاندنیكۆمەڵایەتییەوە دەبێت و لە رێگەی ئەو ژینەگەكۆمەڵایەتییەیەكە تیایدا گەورە دەبێت و ژیانی تێدا دەكات.» سەبارەت بەپەیوەندییپەروەردەو پێگەیاندنیكۆمەڵایەتییش دەڵێت: «گومانی تێدا نییەكەپرۆسەیپێگەیاندنیكۆمەڵایەتیی هاووڵاتیان بەپرۆسەیەكیپەروەردەییكۆمەڵایەتی دێتە هەژمار، بەو پێیەییەكێكە لەو پرۆسانەیكە لە رێگەیەوەكۆمەڵگە بەردەوام دەبێت و پێش دەكەوێت. راستەقینەیپرۆسەیپێگەیاندن بریتییە لەپرۆسەی فێركردن، چونكە راستكردنەوەو گۆڕینی لە رەفتاردا دەبێت دەرەنجامی دوچاربوون بە شارەزایی و پێزانین و پیادەكردنی رەفتاری تایبەتی. لەپرۆسەیپێگەیاندندا گوێزانەوەیكەلتوور و كەلەپووریكۆمەڵگە و هێنانی و پێدانی بە تاكی نوێ، واتە وەرگرتنی لە جیلیكۆنەوەو گواستنەوەی بۆ جیلی نوێ بەم پرۆسەیەكراوەو دەكرێت هەر لە زمان و ئایین و سرووت و خوو، هەروەها دابونەریت و نۆرم و بەهاوە..» گوتیشی: «لە ئێستادا پرۆسەیپێگەیاندن، بە هۆی راگەیاندن و دەزەگا جۆربەجۆرە دەنگی و رەنگییەكانەوە لەژێر مەترسییەكیگەورەدایە، كە بە شێوەیەككەلتووری بیانی و دژ بەكەلتووری خۆیی لە رێگەی فیلم و دراما بیانییەكانەوەكە لە سەرشاشەی تیڤییەكانەوە دەدرێت بە منداڵ و لە ئاستی ئەوەدا نین، ئەوەش وادەكات منداڵێكی شێواو لەكەسێتی بۆكۆمەڵگە دروست بكات و كێشەی دەروونی و كۆمەڵایەتی و. هتد، بخاتەوە. بۆیە سیستمیپەروەردە و وەزارەتی رۆشنبیری دەبێت ئەم هاوكێشەیە راست بكاتەوە، بەتایبەتیپەروەردە، چونكە هەرچیپەروەردەیە لەپاڵ ئەم ئەركەش پاككردن و شەن و كەوكردنی و رێككردنی رەفتار و ئەو پێدراوانەی دەدرێن بە تاك و پێداچوونەوەیانی لەسەرشانە، ئەمجا لەژێر چاودێری و بەپێی سیستمێك دەیداتەوە بەنەوەی نوێ.»
عەبدولخالق ئیبراهیم مستەفا، مامۆستای راگەیاندن لە زانكۆیپۆلیتەكنیكی هەولێر، «خێزان و قوتابخانە و ئایین» بە فاكتەرە سەرەكییەكانیپێگەیاندنیكۆمەڵایەتی ناودەبات و رایوایە ئەو فاكتەرانەكاریگەری قووڵ و بەرچاو بەجێ دەهێڵن لەسەر كەسایەتیی تاك، بە تایبەتی لەبەرایی تەمەن و ساڵەكانییەكەمیدا لەچوارچێوەیپرۆسەیەكی رێكخراو و تەواوكاریدا كە تیایدا تێگەیشتن و بەها و نەریت و پێوەرە باوەكان لە خێزان و قوتابخانە و كایە ئایینییەكەوە دەگوازرێتەوە بۆ تاك و كەسایەتی و دنیابینیپێكدەهێنن و دواتریش رەفتارەكانی ئاراستە دەكەن.» هاوكات دەڵێت: «لەپاڵ ئەمانەشدا هەندێ فاكتەری لاوەكی هەن، ئەوانیش بە ئەندازەی ئامادەیی و كاراییان كاریگەری دروست دەكەن، هەندێ جار ئەو كاریگەرییەپێچەوانەی ئاراستە و خواستی فاكتەرە سەرەكییەكانە.» لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا لەكۆمەڵگەیكوردی ئەو پڕۆسەیە بە شێوەیەكی تەندروست بەڕێوە دەڕوات؟ گوتی: «ناتوانم لێرە حوكمێكی رەها بدەم لەسەر بابەتێكی ئاڵۆزی لەم چەشنە، بەڵام لە رێگەی سەرنجدان و تێبینیی رۆژانە، هەست بەوە دەكەی تێگەیشتنی باوان بۆپەروەردەكردنی منداڵەكانیان لەكۆمەڵگەی خۆماندا تێگەیشتنێكی هاوسەنگ و هەمەلایەنە و تەندروست نییە. تەنانەت قوتابخانە و هەندێ لەوانەش كە بەناوی ئایینیشەوە خەڵك ئاراستە دەكەن، تێڕوانینێكی جۆزئییانەیان هەیە بۆ مرۆڤ و پێویستییەكانی، یانیش ریزبەندییەكی نالۆژیكی و نازانستییانە بۆپێكهاتە و پێویستییەكانی مرۆڤ دەكەن. زۆربەیكات سەیری تاك دەكرێ وەك بوونەوەرێكی بایەلۆژیكە تەنیا پێویستییەكانی لە رهەندە ماددییەكان قەتیس كراوە، بێڕەچاوكردنی لایەنە عەقڵی و رۆحی و دەروونییەكەیكە جیهانە هەرە فرەوان و گەورەكەی مرۆڤە و پێكهاتە بایەلۆژییەكە تەنیا بەشێكی بچووكی ئەو جیهانە. ئەو هاوسەنگییە ونە لە بەشێك لە خێزان و ناوەندە ئەكادیمی و ئایینییەكان و ئەوەش پێویستی بەگفتوگۆیگشتی و فراوان و جددی هەیە، بۆ ئەوەی هەڵوەستەی ورد لەسەر وەها پرسێكی هەستیار بكرێ.»