هەموو ساڵێك لە وەرزی هاویندا دەرگەی قوتابخانە و زانكۆكان لە هەرێمی كوردستان دادەخرێن و پشووی خوێندن دەست پێ دەكات. مامۆستایان و دایك و باوكی قوتابیانیش بەردەوام ئامۆژگارییان دەكەن كە لە كاتی پشووی هاوینەدا كاتەكانیان بەفیڕۆ نەدەن و بۆ پێگەیاندنی زیاتری خۆیان سوودی تەواوی لێ وەربگرن. ئەو مامۆستایەكی زانكۆش پێشنیار دەكات قوتابیان دروشمی (نا بۆ بەفیڕۆدانی كات. بەڵێ بۆ ئایندەیەكی گەش) هەڵبگرن. ئەگەرچی لە پشووی هاویندا قوتابیانی كچ و كوڕ وەك یەك و بۆ ماوەیەكی كاتی لە خوێندن دادەبڕین، بەڵام هەركامیان بەتایبەتمەندیی خۆیانەوە پشووی هاوێنە بەڕێ دەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان، وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە كە چۆن دەكرێ كچانی قوتابی لە پشووی هاویندا سوود لە پشووەكەیان وەربگرن و بە وەبەرهێنانی تواناكانیان سوود بە خۆیان و كۆمەڵگەكەیان بگەیەنێن؟

گوڵان: كۆمەڵایەتی

د. نادیە تەڵعەت مامۆستای زانكۆی سەڵاحەدین - كۆلێژی ئاداب، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە چۆن دەكرێ كچانی قوتابی لە پشووی هاویندا سوود لە پشووەكەیان وەربگرن و بە وەبەرهێنانی تواناكانیان سوود بە خۆیان و كۆمەڵگەكەیان بگەیەنێن؟ دەڵێت: «ئێمە هەموومان دەزانین كە كات لە وەرزی هاویندا درێژتر دەبێت و پشووی قوتابیانیش لەو وەرزەدایە، بۆیە یەكەم پرسیار كە رووبەڕووی كچە گوڵە جوانەكانمان دەبێتەوە، ئەوەیە كە ئایا چۆن كاتی خۆیان بەسەر بەرن و بە چی سەرقاڵ بن لەم وەرزەدا، بەتایبەتی لەو ماوەیەدا كە دەرگای قوتابخانە و زانكۆكان دادەخرێن. بۆ ئەوەی كچە گوڵە جوانەكانمان لە ژاوەژاوی ژیان و دڵەڕاوكێ و بیركردنەوەی نامەعقوولانە دوور بكەونەوە، پێموایە زۆر پێویستە مامۆستا بەڕێزەكان هەموو ساڵێك دوای تەواوبوونی خوێندن لە وەرزی زستاندا ئامۆژگارییان بكەن كە سوودێكی تەواو لە كاتی پشووی هاوین وەربگرن، منیش بە پێی ئەوەی مامۆستای زانكۆم هەموو ساڵێك ئەو كارم كردووە، بۆ ئەوەی كچە ئازیزەكانمان لە هاویندا كاتی خۆیان بەفیڕۆ نەدەن و بە پلانێكی داڕێژدراو بیركردنەوەیەكی ژیرانە و عاقڵانە و سیستەمێكی دیاركراو بتوانن سوودی تەواو لە كاتەكانی ئەم وەرزە وەربگرن. بۆ نموونە بەشداریكردنیان لە خولی فێربوونی زمانی ئینگلیزی و كۆمپیوتەر و بەرنامە جۆراوجۆرەكانی و بەشداریكردن لە خولی فێربوونی دروومانی جلوبەرگ و ئارایشتگە و سەرەڕای بەشداری لە هۆڵەكانی وەرزش بۆ ئەوەی ئاگاداری تەندروستیی خۆیان بن. هەروەها زۆر گرینگە كچە گوڵە جوانەكانمان بە دۆزینەوەی پەیوەندیی نێوان كات و بەدیهێنانی حەز و ئاواتەكانیان و وەبەرهێنانی تواناكانی خۆیان و بەفێڕۆنەدانی كات ئاشنا بكەین، بۆیە دەبێت هەموو مرۆڤێك بۆ سەركەوتن لە گشت قۆناغەكانی ژیان هەڵگری دروشمی (نا بۆ بەفیڕۆدانی كات. بەڵێ بۆ ئایندەیەكی گەش) بێت، بەتایبەتی كچان بۆ ئەوەی بتوانن شان بە شانی كوڕان ئایندەیەكی گەشیان هەبێت.
شێرزاد محەمەد پیرمووسا، سەرۆكی (رێكخراوی ئەلەند)ـە كە رێكخراوەكەی كار بۆ چەسپاندنی دیموكراسی و دەستەبەری داهاتوویەكی گەش بۆ گەنجان دەكات، لە وەڵامی پرسیاری راپۆرتەكەشدا بەمجۆرە رای خۆی دەردەبڕێت: «ئێمە گەر تەمشای دۆخی كچان بكەین، دەبینین رێژەكی زوری ئەوانەی خوێندنیان بەجێ هێشتووە، كچن. ئەگەر سەیری رێژەی نەخوێندەواریش بكەین، كە دەتوانین بە ئاسانی پۆلینیان بكەین، دەبینین دیسان رێژەی هەرە زۆری ئافرەتن. بەداخەوە زۆربەشیان لە خوێندن بێبەش كراون و ئەوەش بە خواستی خۆیان نەبووە، هەندێكیشیان رایانوایە كە تەمەنیان گونجاو نییە بۆ خوێندن، بەڵام دەبێت حكومەت وەزارەتی پەروەردە و رێكخراوەكانی NGO و رێكخراوەكانی نێودەوڵەتی هەموویان كار بكەن بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری، بەتایبەتی لەنێو گەنجانی كچ بۆ ئەوەی بتوانن لایەنی زانستی و دەروونی و مەعریفی خۆیان بەهێز بكەن و دواڕۆژێكی گەشیان هەبێت. سەبارەت بە پشووی هاوینەش، دیارە وەك دەبینین هەر قوتابییەك خەون و ئارەزووی خۆی هەیە، لە بواری هونەر، وەرزش، خولی فێربوونی كاری ئارایشتگە، یان خولی زمانی ئینگلیزی و عەرەبی و كۆمپیوتەر و .. هتد، بۆیە پێویستە حكومەت و ئێمەش وەك رێكخراو و سەنتەرەكان هەموو پێكەوە هەوڵ بدەین، توانای كچان بەرز بكەینەوە و خول و راهێنانیان بۆ بكەینەوە و چالاكی جوراوجوریان بۆ ئەنجام بدەین، هەروەها پێویستە گەشتی زانستی و گەشتی ناسینی دامەزراوەكان و ناوچەكانیان بۆ دابین بكەین، هەتا بزانن حكومەت و پەرلەمان و دامەزراوەكانی حكوومی وەك زانكۆ و پەیمانگەكان و دەزگای ژینگە و دامەزراوە ناحكوومییەكان چین و ئەركیان چییە و مافی مرۆڤ چییە. ئەو چالاكییانە دەبێتە هاندەر و یارمەتیدەرێك بو قوتابی هەتا ببێتە كەسێكی خاوەن زانست، دەبێت كچان بە زانستە مرۆییەكان و گەشەپێدانی مرۆیی و كاركردنی خۆبەخشانە و بەتایبەتی رێكاری دروستكردنی كەسایەتیی بەهێز و بەتوانا ئاشنا بكرێن.»

فرمێسك مستەفا، وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی و شانۆكار سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «زانستی پەروەردەیی و بەخێوكردن و فێركردن و پێگەیاندن لە خێزانەوە دەست پێ دەكات، ئینجا ئەركی بەشەكەی دیكەی ئەم چەمكە دەكەوێتە ئەستۆی دامودەزگا پەروەردەییەكان بەهەموو قۆناغەكانی خوێندن و فێركردنەوە، كە لە كۆتاییدا رەنگدانەوەی لەسەر كۆمەڵگە دەبێت، هەروەها هەر كۆمەڵگەیەك كچی ئازاد و سەربەخۆ و خاوەن داهات و وەبەرهێن بهێنێتە بەرهەم، داهاتووی ئەو كۆمەڵگەیە بەرەو ئاستێكی بەرزی یەكسانیخوازی و شارستانی دەچێت.» جەختی لەوەش كردەوە كە «ئەو كۆمەڵگەیانەی كچان تێیدا ژێردەستەو كۆیلە و بێ مافن و وەك مرۆڤێكی لاواز دەهێندرێنە بەرهەم، كۆمەڵگەیەكی شەڕانگێز و نادادپەروەری لێ دەخوڵقێت.»

فرمێسك مستەفا جەخت لەوە دەكاتەوە «كچ بەو خەسڵەتە خۆڕسك و سرووشتییەی خۆیەوە، كە میهرەبانە و كابانی ماڵە و دایكە و ئەركی بەخێوكردن و پەروەردە دەچێتە سەرشانی، ئەو توانایەی هەیە كە ئەو خەسڵەتە سرووشتییانەی لە كارێكدا كە خۆی تێیدا بەهرەمەندە بە سەركەوتوویی ئەنجام بدات.» گوتیشی: «كچان بۆ ئەوەی سەرپەرشتێكی نموونەیی بن بۆ پەروەردەی خێزان و لە داهاتوودا دایكێكی باش بن بۆ منداڵەكانیان، هەمیشە پێویستیان بە فێربوونە، بۆیە لەو چوارچێوە و ژینگەیەی كە تێیدا دەژین، بەردەوام هەوڵی فێربوون دەدەن، ئەو پرۆسەی خواستە بۆ فێربوون تەنانەت لە لای ژنانی ماڵەوەش بەردەوامە، گومانیش لەوەدا نەماوە كە رادەی فێربوون لای كچ لە قۆناغی نەوجەوانیدا خێراتر و پتەوترە لە كوڕ، بەڵام زۆربەی خێزانەكان ئەو توانایانە سنووردار دەكەن و كۆمەڵگەش ئەو لووتبەرزییەی داوەتە نێرینە كە بەردەوام رێگری بۆ دروست بكات. بۆیە زۆر پێویستە لە پشووی هاوینەی قوتابخانە و زانكۆكان كاری هەمەلایەن بكرێت بۆ ئەوەی تواناكانی كچان گەشە بكات بۆ ئەوەی بتوانن لە كاری دەرەوەی ماڵ و لە ئاستی كاروباری ئیداری و چالاكیی مەدەنی و سیاسیش رۆڵی كاریگەریان هەبێت.»
رۆژنامەنووس زامدار ئەحمەد، سەرەتا بە پێویستی دەزانێت لەسەر بنەماڵە و خێزانی تاكی كورد قسە بكات و هاوكات دەڵێت: «بەداخەوە تائێستاش لە زۆربەی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان ئەم مێنتەڵێتییە و ئەم هزرە هەرماوە و تا ئێستاش جیاوازی لە نێوان كچان و كوڕاندا دەكرێ و پیاوان هەر بە پلە یەك و ئافرەتان بە پلە دوو دادەنرێن، پێویستە ئەو قۆناغە تێپەڕێنین.» جەخت لەوەش كردەوە كە «بێگومان تاوەكو خێزانێكی هۆشیار و زرنگ بوونی نەبێ، منداڵەكان چ كوڕ، چ كچ ناتوانن ئەو رۆڵ و نەخشەیان بۆ داهاتوو هەبێت.» گوتیشی: «ئەگەر سەیری وڵاتە پێشكەوتووەكانی دنیا بكەین، دەبینین ئەوان سەدان ساڵە ئەو قۆناغەیان تێپەڕاندووە، ئەوان ساڵانە بە درێژایی ساڵ چەندین خولی راهێنانی تایبەت بۆ منداڵان دەكەنەوە و ئایندەیان رووناك دەكەن. ئەوان كار لەسەر ئەوە دەكەن كە تاكێكی هۆشیار و درك كردوو بە رووداوەكان پێبەگەینن كە لانیكەم راست و چەچ و جوان و ناشیرین دۆست و دوژمن لەیەكتر جیابكاتەوە، چونكە منداڵان بونیادنەر و ئایندەی وڵاتن، بۆیە دەكرێ تاكێك بێتە بەرهەم كە روانین و دیدگای فراوان بێت و دنیا لە سووچی ماڵەوە و گەڕەكەكەی خۆیەوە نەبینێ، بەڵكو جیهان بە مانا فراوانەكەی ببینێ. دواجار پێویستە دایك و باوك و مامۆستایان ئەو وەعیەیان لادروست بێت و ئایندەیەكی باش بۆ منداڵەكان بونیاد بنێن، بەتایبەت بۆ كچان، چونكە وڵاتە دراوسێكانیشمان تاوەكو ئەمڕۆ بەو دەردەوە دەناڵێنن و جیاوازییەكی زۆر لە نێوان كوڕ و كچان دەكەن، بەڵام ناكرێ ئەوە لەبیر بكەین كە كچان ئەگەر رێگەیان پێ بدرێ توانایان زۆر زۆرە، نموونەی بەنازیر بۆتۆ كە خانمێكی بەتوانابوو لە وڵاتێكی پڕ كێشە توانی ئەركەكەی سەركەوتووانە راپەڕێنێ، هەروەها مەلالە یوسفزای توانی رووبەڕووی مەرگ ببێتەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكەی و لە جیهاندا ناو و ناوبانگێكی باشی هەیە، لە ناو كوردیشدا ئافرەتی لێهاتوو و بوێرمان زۆرە، لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە كاریگەری و هاوكاری و پاڵپشتیی خێزان بۆ كچ زۆر پێویستە و ئەو خانمانەی گەیشتوونەتە ئامانج و مەبەستەكانیان و لەناو كۆمەڵگەدا دیارن، بە دڵنیاییەوە خێزان و مامۆستاكانیان پاڵپشت و یارمەتیدەریان بوون، بۆیە توانیویانە بۆ خۆیان و بنەماڵە و نەتەوەكەیان سەروەرییەك تۆماربكەن.» ئەوشی دووپات كردەوە كە «ئێستا جیاواز لە رابردوو دەرفەت لەبارترە بۆ پێگەیاندنی كچان و دەوڵەمەندكردنیان بە عیلم و مەعریفە، لە ئێستادا خولی جیاواز لەسەر هەموو ئاستەكان لەسەردەستی پسپۆڕ و وانەبێژی شارەزا كراونەتەوە كە لە دەرەوەی وڵات خولیان بینیوە، جگە لەوەی چەندان سەنتەر و ناوەندی ئەكادیمی بۆ فێربوونی زمان كراونەتەوە، لە كاتێكدا ئەمڕۆكە زمان بە فاكتەرێكی زۆر گرنگ دادەنرێت. بۆیە قوتابیان بەگشتی و كچان بەتایبەتی دەبێت ئاسانكارییان بۆ بكرێت بۆ ئەوەی لە پشووی هاوین سوود لەو ناوەندانە هەر ناوەندێكی فێركاری و مەشق و راهێنان وەربگرن.