لە كوردستان كەم ناوچە هەیە بەر شاڵاوی كۆكوژیی كورد نەكەوتبێت. بەپێی زانیارییەكان یەكەم هێرشی كیمیایی لە شەوی 12-13ی4ی1987 دەستی پێكرد و ماوەی سێ هەفتە بەردەوام بوو، زیاتر لە 105 پێشمەرگە گیانیان بە كوردستان بەخشی. رژێمی رووخاوی بەعسی چەكی كیمیایی زۆرتر لە دژی گوندەكان بەكار دەهێنا بۆ ئەوەی ژیانی تێدا بوەستێنێ و نەبێتە پاڵپشت بۆ هێزەكانی پێشمەرگە، لە رۆژی 16/4/1987 گوندەكانی (بالیسان، شێخ وەسانان، كانی بەرد، زنجیرە چیای دەرشیر، زینی بەڵاڵوك ئاوا، ناوچەی ساو سێوكان)ی بۆمباران كردو بە 12 فڕۆكەی جەنگی چەكی كیمیاییان وەشاند. بەركەوتووانی ئەم تاوانە بۆ چارەسەری خۆیان روویان لە هەولێر و شەقڵاوە و رانیە و شارەكانی دیكە كرد، بەڵام رژێم زۆربەی هەرە زۆریانی دەستگیر كردو زیندەبەچاڵی كردن، بەتایبەتی ئەوانەی چوون بۆ نەخۆشخانەكانی هەولێر، كە لە سەربازگەی رەشكین پیاوەكانیان لە ژنەكان جیاكردەوە و پاش دەیان رۆژ دەستبەسەركردن، ژنەكانیان ئازاد كرد و پیاوەكان زیندەبەچاڵ كران، لەدوای راپەڕینیش تەرمی زیاترلە 66 كەسیان لەو سەربازگەیە هێنایەوە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راو سەنجی خۆیان لەو بارەیەوە دەخەنەڕوو.
شاكر محەمەد كارگێڕی لیژنەی ناوچەی بالیسان، زۆربەی كەسانی بنەماڵەكەی بوونەتە قوربانیی كارەساتی كیمیابارانی دەڤەری خۆشناوەتی و هەر لەو بارەیەوە بۆ گوڵان گوتی: «لە بەرواری 16/4/1987 بۆ یەكەمجار حكومەتی گۆڕبەگۆڕی عێراق چەكی كیمیایی لەم دەڤەرە دا كە 12 فڕۆكەی بەكارەێنا، ئەوەش بووە هۆی شەهیدبوونی 250 مرۆڤی بێتاوان و ئەنفالكردنی 75 كەس كە تا ئەمڕۆش ئێسك و پروسكیان نەدۆزراونەتەوە، زۆربەی قوربانییەكانیش لە گوندی شێخ وەسان بوون، جگە لە مرۆڤ گیاندار و رەز و باخی ئەم خەڵكە لەناو چوون، ئێستاش كۆمەڵێك بریندارمان هەیە كە پێویستیان بە چارەسەركردن هەیە، بەداخەوە رۆژانە بریندارەكانمان شەهید دەبن، هەرچەندە بە سوپاسەوە بە بڕیاری رێزدار سەرۆكی حكومەت نێچیرڤان بارزانی بڕی 400 هەزار دینار مانگانە دەدرێتە بریندارانی چەكی كیمیایی، بەڵام هەندێك بریندار هەن لەم مووچەیە سوودمەند نەبوون، تەنانەت 150 خانوو بۆ كەسوكاری شەهیدان دروست كراوە و هەندێكیان ماون سوودمەند بن، بەگشتی پێویستە لە رووی خزمەتگوزارییەوە زیاتر ئاوڕ لە دەڤەری خۆشناوەتی بدرێتەوە، چونكە لانە و پێگە و بارەگای پێشمەرگە بووە، لە سەردەمی شۆڕشی مەزنی ئەیلوول و گوڵان پێشمەرگە و سەركردەی لێەاتووی پێگەیاندووە، زۆر داستان هەیە كە تاوەكو نەوەكانمان مابن شانازییان پێوە دەكەین، نموونەی داستانی كەپكی حەمەد ئاغا و بەنی هەریر و كڵاو قاسم و سەفین و كەپكی گەرۆتە و سماقولی و دۆڵی هیران و. هتد، بۆیە پێویستە رۆڵەكانمان وا رۆشنبیر بكرێن، بەوەی كە ئەم ئەزموونەی ئەمڕۆمان بە رووبارێك خوێن هاتووە بەرهەم، بۆیە ئەركی سەرشانی هەموو تاكێكی كوردە كە ئەم دەستكەوتە وەك گلێنەی چاومان بپارێزن، چونكە هێنانەدی ئامانجەكانی كورد ئەركی سەرشانمانە، ئەوەی ئێستا داوادەكرێ، داواكاری خەڵكە بۆ چارەسەركردنی بریندارانی چەكی كیمیایی و ئاوڕلێدانەوەی خانەوادەی شەهیدان و ئەنفالكراوانە تاوەكو لە رووی تەندروستی و پەروەردە و رۆشنبیری و خزمەتگوزاری ئاوڕی زیاتر لەم دەڤەرە بدرێتەوە.»
ژاكاو شێخ وەسانی، باوكی لەكاتی كیمیابارانی شێخ وەسان شەهید بووە، بۆیە بە نیگەرانییەوە دەڵێت: «لە نیشتمانی بێ مرادو ستەمدیدەی ئێمە، یاخود با بڵێین لە مەملەكەتێكدا كە ئەنفال و كیمیاباران لە دژی كورد بە رەوا دادەنرێت، رەنگە هەر وشەیەك دەری دەبڕیت، ئەگەری ئەوەی هەبێت كۆتا وشە بێت و ببێتە وەسیەتێك كە دوای مەرگت بڵێن فلانە كەس بەر لەوەی بۆ دواجار چاوی لێك بنێ، ئەم چەند دێڕەی گوت، چونكە ئەم هەوارەی ئێمە هەمیشە ئامانجی دوژمنان و ستەمكاران بووەو مەرگ مۆتەیەكی ئەبەدی بووەو لەم نیشتمانە بە وێنەی باران بەسەر هاووڵاتی سڤیل و بێتاواندا باریوە. بۆیە هیچ كەسێك لەم دەڤەرە ئومێدی پیری و تەمەندرێژی نەبووە. ئەوانەشی لەشاخ بوون و لە بەرەی بەرگریكردن بوون لە خاك و وڵات، ئومێدیان بەوە نەبووە نیشتمانی دایك بە ئازادی ببینن و پشوویەكی هێمنانە لە وڵاتێكی هێمن و ئاسایی بدەن و بۆ رزگاری نەوەی دواڕۆژ ئامادە بوون گیانیان ببەخشن. هەمیشە ئەگەری ئەوەیان لا هەبووە كەوا رۆژێك شەهید بكرێن. بەمەشەوە هەر خۆشحاڵ بوون كە لە باوەشی نیشتمان بە نەمری بمێننەوە. هەر بۆیە باوكی من (شەهید محەمەد) كە یەكێك بووە لە پێشمەرگە دێرین و نەبەردەكانی گوندی شێخ وەسانان، چەندین جار بەر لە شەهیدبوونی، بە دایكی واتە بە(نەنكمی) دەگوت: منداڵەكانم بێ باوك دەبن و بە یەتیمی گەورە دەبن، بەڵام ئەو رۆژەشی نەمام، دڵم ئاسوودەیە، چونكە تا تۆ هەبی، بە نەبوونی منیش منداڵەكانم یەتیم نابن. هەمیشە هیواو ئومێدی نیشتمان بە ئێمە و هیوای ئێمەش بە ئێوەیە.» هەر سەبارەت بە باوكی شەهیدی زیاتر گوتی: «وەك پیشەی هەمیشەیی دەفتەرێكی بچووك و قەڵەمێكی لە گیرفان بوو. بەردەوام رووداوە گرنگەكانی رۆژانەی تێدا تۆمار دەكرد. بیرەوەرییەكانی لە شاخ و شاردا تۆمار دەكرد و بە زیندوویی دەیەێشتنەوە. لە رۆژی 16/4/1987 لەگەڵ ئەوەی هەموو خەڵك دەیانزانی رژێمی لەناوچوی بەعس هەمیشە بەردەوامە لە ستەمكارییەكانی بەرامبەر هەموو كوردستان و بەتایبەتیش دۆڵی بالیسان و شێخ وەسانان، چونكە ئەو ناوچەیە زۆرترین پێشمەرگەی كوردستانی گرتبووە باوەش. بەڵام ئەو رۆژە كەس ئەگەری ئەوەی بۆ دروست نەببوو كە دیكتاتۆری لەناوچوو تا ئەو ئاستە سنووری مرۆڤایەتی ببەزێنێ و بە چەكی كوشندەی كیمیایی هێرش بكاتە سەر ئەو ناوچەیە. قەسابخانە بۆ منداڵان و ژن و پیرو گەنج بخوڵقێنێ. نەك هەر ئەوەندە بەڵكو باڵندەو ئاژەڵ و دارو درەخت بەیەك سات لەناو بەرێ. هەر لەم رۆژەدا كەوا خەڵك ژیانی ئاسایی بەڕێ دەكرد. وەك رۆژانی تر لەگەڵ ئیش و كارو دەنگی تەیارەو....ەتد. ژیانیان گوزەراند. ئێوارەی ئەم رۆژە 3 تا 4 كاتژمێر بەر لە كیمیابارانكردنی گوندی شێخ وەسانان (شەهید محەمەد) كاتێك لەگەڵ یەكێك لە خەڵكی دێ باسی منداڵ و جیاوازیی كچ و كوڕ دەكەن. دەڵێ: سێ كچم هەیە، هەر یەكەیان حەوت كوڕ دێنن لای من. دوعا دەكەم 10 كچم هەبێت. ئەو كاتیش 10 كوڕم دەبێت كە گەورە بوون و دامن بە شوو. ئەوكات دەزانێ خوای گەورە منداڵێكی تری پێ دەبەخشێت. بۆیە دەڵێ: ئەوەی بە رێگاوەیە ناوی (ژاكاو)م بۆ داناوە. ئەگەر منیش نەگەیشتمە ئەو رۆژەو نەمتوانی ناوی بنێم ئێوە ناوی بنێن ژاكاو. بۆیە نەنكم دەڵێ هێندەی نەبرد، فڕۆكەكان و هیلی كۆپتەرەكانی رژێمی بەعس. هێرشیان كردە سەر گوندی شێخ وەسانان و لەگەڵ شەوقی مانگەشەو سێبەریان دروست كردبوو لەسەر ئەو ناوچەیە. شەید محەمەد چووە سەربانەكەو یەكە یەكەی فڕۆكەكانی دەژمارد و بەرواری هێرشەكەی دەنووسی. وایدەزانی وەك جاران بۆ ترساندنی خەڵك هاتوون و ئەو ناوچەیە تۆپباران دەكەن و ئەم ناوە جێ دهەێڵن. دوای كەمێك هاتە ژوورەوە. ئەمجارە دەنگی تۆپبارانەكە ئاسایی نەبوو لای هیچ كەس. كاتێكمان بینی چراو فانۆس كزبوون و كوژانەوە. ئیتر وردە وردە كاریگەری كیمیاییەكە دەركەوت. ئاژەڵ و مەڕو ماڵات و مرۆڤ بەیەكەوە لە بینایی كەوتن و بەرەو دەشت و دەرو چیا هەنگاویان دەنا و وێڵ ببوون و بە نابینایی رێیان دەبڕی، بێ ئەوەی بزانن بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرن. هەناسەی تەنگ و سینەی پڕ ئازارو پێستی سووتاو، چاوی لە بینایی كەوتوو، رشانەوە و كەوتن دیمەنی هەموو خەڵكی ئەو گوندە بوو لەو شەوە. بۆ بەیانییەكەی چەندین بریندار رەوانەی زیندان كراین و لە زیندانا وامان گومان برد تۆزێك بەزەییان هەبێت و چارەسەرییەكمان بكەن، بەڵام بە شێوەیەكی نامرۆڤانە مامەڵەیان لەگەڵ دەكردین. ئازارو نابینایی و تەنگەنەفەسی تەنگی بە هەمووان هەڵچنیبوو. دەنگی ناڵەو گریانی منداڵان و ژاوەژاوی ناو قاعەكە مرۆڤی هەراسان دەكرد. سەرەڕای ئەو زامە سەختەی لە لاشەی هەموواندا هەبوو. ئەوانەی برینەكانیان سووكتر بوو، خزمەتی لهەێزكەوتووەكانی تریان دەكرد. وەكو شۆردن و پێدانی خواردن و....ەتد.
شەهید محەمەد تازە شۆرابوو، برینەكانی لاشەی پاك كرابوونەوە لەلایەن خێزانەكەی. لەو كاتەدا جندرمەكانی زیندان خواردنیان هێنا. بریتی بوو لە كەمێك نیسك و سەمونێك بۆ هەر كەسێك. لەو كاتەدا شەهید محەمەد سەری لەقا بە لایەكدا وەك ئەوەی گیانەلا بێت. خواردنمان كرد بە دەمیدا، بەڵام دەمی نەكردەوە. تەنیا بە چاو ئاماژەی دەكرد. چەند خولەكێك تێپەڕی، چاوی نوقاندو سەری هێنایەخوار. هەرچەند بانگمان كرد، ئیتر گیانی پاكی سپارد و بۆ هەتا هەتایە ماڵئاوایی لە ئێمەو نیشتمان كرد. ئیتر دوای چەند رۆژێك رژێمی بەعس پیاوەكانی بە ئەنفال برد و ئافرەتەكانیشی ئازاد كرد. دوای هەشت مانگ لە كیمیاباران(ژاكـــاو) هاتە دونیا. ئەو ژاكاوەی پێش ئەوەی ژینگەی هەوارەكەی بە كیمیایی ژاكاو بكرێت. خۆی ژاكاوی پێوە لكا.»
ژاكاو جەخت لەوە دەكاتەوە كە ناوەكەی «یادەوەرییەكە هەتا هەتایە مۆركی خەم و كیمیایی و شەهیدبوون و ماڵ سوتان و لەناچوون و بێ باوكیی تێدا رەنگ دەداتەوە.» هاوكات دەڵێت: «دوای تێپەڕبوونی چەندین ساڵ بەسەر كیمیابارانكردنی ئەم مەملەكەتە، تا ئێستاش عەوداڵی دیداری باوكم (شەهید محەمەد)م، ئەوەش خەون و حەزێكە كە هەمیشە لەگەڵی دەژیم. تەنانەت ئەگەر لەخەویش بێت. بۆیە زۆرجاران هەستەكانم بۆی دەردەبڕم و لەگەڵی دەدوێم و چیرۆكی ناونانم لەناو هەستەكانمدا دەردەبڕم.»
محەمەد دۆڵەمەڕی پێشمەرگەیە لە لەشكری تایبەتی یەك و دەڵێت: «ئێش و ئازاری خەڵكی كوردستان و بەتایبەتی خانەوادەی قوربانییانی ئەنفالكراوان برینێكە هیچ كات ساڕێژ نابێت. ئافرەتەكان لەو كارەساتە جەرگبڕە پشكی شێریان بەركەوت، لەدوای ئەوەی فەرمانی دەستگیركردنی پیاوەكان درا لە لایان رژێمی بەعسەوە، ئافرەتان بەتەنیا مانەوە لە ئۆردووگاكان بە بێ نان و بەبێ پیاوەكان، ئەوكات ئەركی ئافرەتەكان زۆر گران بوو، لەلایەك بەخێوكردنی منداڵەكان و لە لایەك پەیداكردنی خۆراكی رۆژانە و لە لایەكی دیكەشەوە خەمی لەدەستدانی ئازیزانیان، بەڵام ئافرەتەكان دەستەوەستان راوەنەستان و دەستیان كرد بە پەیداكردنی بژێوی ژیان بۆ منداڵەكانیان، ئەویش بە ئەنجامدانی كاری قورسی وەك كشتوكاڵ و بەخێوكردنی ماڵات، ئافرەتان ئازارێكی زۆریان چەشت، بەڵام رۆژێك لە رۆژان دەستەوەستان نەوستان لە پێگەیاندنی منداڵەكانیان، بۆیە چەندی باس لە ئازارەكانی خانەوادەی قوربانییان بكەین، هەر كەمە و بە ئازارێك و دووان كۆتایی نایێ و هەرگیز نابێت لە تاوانبارانی ئەو كورد كوژییە خۆش بین.»
شاڵاوی ئەنفال لە دۆڵی جافایەتی لە 23ی شوباتی ساڵی ١٩٨٨ دەستی پێكرد و تاكوو 19ی ئاداری هەمان ساڵی خایاند. ئەم شاڵاوە بە هێرشكردن بۆ سەر گوندەكانی سەرگەڵوو و بەرگەڵووی دۆڵی جافایەتی دەستیپێكرد، لە چەند قۆڵێكەوە بە درێژایی80كم لە بنگردەوە بۆ لای رۆژهەڵاتی دەریاچەی دووكان و شارۆچكەی دووكان، لەوێشەوە بۆ شاری سلێمانی و شارۆچكەكانی ماوەت و چوارتای گرتەوە. ئامانجی ئەم هێرشە لەناوبردن و وێرانكردنی ٣٠گوندی دۆڵی جافایەتی و داگیركردنی بارەگاكانی سەركردایەتی هێزی پێشمەرگە بوو لەم ناوچەیە .
ئەم هێرشە بەربڵاوە سنووری شارۆچكەكانی سورداش، دووكان، سەرچنار، قەڵاچۆلان و چوارتای گرتەوە كە بە سەرپەرشتی سوڵتان هاشم وەزیری بەرگری ئەو كاتی عێراق بوو.
لە 22ی ئادار تاكو یەكی نیسانی 1988 قۆناغێكی تری ئەنفال ناوچەی قەرەداغی گرتەوە لە تەكیە، سێوسێنان، سەگرمە دەربندی باسەڕە، قۆپی قەڕاغ و چەند شوێنی تر. سەرەتای هێرشەكە بە كیمیابارانكردنی چەند شوێنێكی ستراتیژی لە ناوچەكە بوو كە خەڵكێكی زۆر ئاوارە بوون و ژمارەیەكی زۆر گیران كە دواتر شوێنبزر كران و ژمارەیەكی زۆریش بوونە قوربانی.
لە ئەنفالی قەرەداغ ئەو هاووڵاتییە كوردانەی گیران یان خۆیاندا بەدەستەوە، بۆ سەربازگەی قۆڕەتوو گواسترانەوە، كە نزیكەی هەشت هەزار كەس بوون لە ژن و منداڵ و پیر و گەنج، پاشان گواسترانەوە بۆ سەربازگەی تۆبزاوە لە نزیك كەركووك. ئینجا لەوێ گەنجەكان لەوانی تر جیاكرانەوە بەرەو شوێنی نادیار رەوانە كران، خەڵكەكەی تر لە ژن و منداڵ و كچی گەنج خرانە زیندانەوە، بەڵام پیرەژن و پیرەمێردەكان بۆ (نوگرەسەلمان)ی بیابانی سەماوە گواسترانەوە، كە لەوێ ژمارەیەكی یەكجار زۆریان لە برسان و تێنوێتی و نەخۆشی مردن و تەرمەكانیان فڕێدەدرانە دەرەوی زیندانەكە .
لە 7 تا 20 ی نیسانی 1988گەورەترین شاڵاوی ئەنفال ئەنجام درا كە ناوچەی گەرمیانی گرتەوە، گەورەترین و بەرفراوانترین هێرش و پەلامار بوو لە ساڵی ١٩٨٨بۆ سەر كوردستان، كە ناوچەكانی دوز، قادركەرەم، كەلار، كفری، چەمچەماڵ، تێلەكۆ، پێباز، سەنگاو، تەكیە و بەشێك لە ناوچەی ئاغجەلەری گرتەوە. زیاتر لە پێنج هەزار گوندیش وێران كران.
لە ١٤ی نیسانی 1988 چوار شارۆچكە لە یەك كاتدا خاپوور كران، نزیكەی ٢٠ هەزار ژن و منداڵ و پیاو بۆ سەربازگەی قۆڕەتوو رەوانە كران، بۆیە ئەم رۆژە لە هەموو ساڵێك كراوەتە رۆژی یادكردنەوەی تاوانە گەورەكەی ئەنفال لە كوردستان.
لە هەشتی نیسانی ساڵی ١٩٨٨ هێڵی سنوری هەردوو پارێزگای كەركووك و هەولێر رووبەڕووی شاڵاوێكی تری ئەنفال بوویەوە. شارۆچكەكانی رێدار، ئاغجەلەر، تەقتەق و چەند گوندێكی گەورەی وەك عەسكەر و گۆپتەپە ئەنفال كران.
سەرەتای ئەنفالی چوار بە كیمیابارانی گوندی گۆپتەپە لە رۆژی سێی ئایاری 1988 دەستی پێكرد و فڕۆكە جەنگییەكان بۆمبی كیمیاییان بەسەر خەڵكدا باراند كە قورباندیانی ئەم گوندە بە نزیكەی300كەس دەخەمڵێنرێن، هاوكات گوندی عەسكەری كیمیاباران كرا. بۆ رێگرتن لە دەربازبوونی دانیشتووانی گوندەكانی گۆپتەپە و عەسكەر و حەیدەربەگ، رژێم ئاوی بەنداوی دووكانی بەردایەوە، تاوەكو خەڵكی نەتوانن لە زێیەكە بپەڕنەوەو رزگار ببن.
دۆڵی چیاكانی شەقڵاوە و رەواندوز لە ١٥ی ئایار تا26ی ئابی 1988ئەنفال كران. گوندەكانی وەرە، نازەنین، كاموسك، سپیندارە، عەلیاوە، سماقولی كیمیاباران كران. توندترین هێرشی سوپای عێراق بۆ ناوچەی دۆڵی بالیسان بوو. گەورەترین زیان لەم ناوچەیە بەر گوندی بلەی خواروو كەوت، خەڵكەكەشی شوێنبزر كران.
لە ٢٦ی تەمووزی هەمان ساڵ ناوچەكانی دۆڵی بالیسان و دۆڵێ مەلەكان و دۆڵی وەرتێ و دۆڵی هیران و سماقولی بە چەكی كیمیایی هێرشیان كرایە سەر. ٥٢ گوند لە ناوچەكانی خەلیفان و رەواندوز و خۆشناوەتی وێران كران.
لە ٢٥ی ئاب تا شەشی ئەیلوولی ١٩٨٨ ئەنفالی بادینان ئەنجام درا. ئەم شاڵاوە بە درێژایی ناوچەكانی زاخۆ، ئامێدی، شێخان و ئاكرێ بەردەوام بوو. ناوچەكانی بە بۆمبی هێشوویی و كیمیایی هێرشیان كرایە سەر.