نزیكەی سێ دەیە بەسەر كیمیابارانكردنی هەڵەبجەدا تێدەپەڕێت. ئەو تاوانە كۆمەڵكوژییەی كە لە 16ی ئاداری 1988 لەلایەن رژێمی بەعسی رووخاو ئەنجامدرا، بەو هۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی گیانیان لەدەست داو زیاتر لە 10 هەزار كەسیش برینداربوون، تا رۆژی ئەمڕۆش بریندارەكان بەدەست نەخۆشییە درێژخایەنەكانی تایبەت بە كاریگەریی ئەو چەكە كیمیاییانەوە دەناڵێنن. بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان نزیكەی ٢.٩%ی دانیشتووانی كورد لە باشووری كوردستان بەر چەكە كیمیاییەكان كەوتوون، بەڵام تراژیدیای ئەم مەرگەساتە هەردەم وەك دیۆەزمەیەك زیاتر خۆی نیشانی دانیشتووانی هەڵەبجە دەدات. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان-یش جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەگەرچی هەڵەبجە سمبولی شەهیدان و بەرخودان و قوربانیدانی گەلی كوردە، بەڵام كەمتەرخەمی لە بەدەمەوەهاتنی قوربانییان و بریندارەكان بارگرانی زۆری لە رووی دەروونییەوە لەسەر خانەوادەی قوربانییانی شارەكە بەجێهیشتووە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

ئیراد مەنوچەر سان ئەحەمەد، سەرپەرشتیاری پەروەردەیی و پسپۆڕی بایلۆژییە لە پارێزگای هەڵەبجە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بە هۆی ئەو تاوانە گەورەیەی كە دژ بە هەڵەبجە ئەنجامدرا، كە ئەویش بۆمببارانكردنی دانیشتووانی سڤیلی ئەو ناوچەیە بوو بە چەكی كیمیایی، كە یەكێكە لەمەترسیدارترین چەكە كۆمەڵكوژەكان كە لە كۆتایی سەدەی رابردوو لە دژی كورد بەكارهێنرا، ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانی هەڵەبجە و دەوروبەری بوونە قوربانی، جۆری ئەو چەكە كیمیاییانەش كە لە هەڵەبجە بەكار هێنرا، گازە دەمارییەكانی تابوون و سارین و ڤی ئێكس و گازی خەردەل بوون، لە دەرئەنجامی ئەو هێرشە كیمیاییە نزیكەی 5000 هاووڵاتی سڤیل شەهید بووون و برینداربوونی نزیكەی 10 هەزار كەسی لێكەوتەوە، رێژەی برینداربوونیش بەو گازانە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە جیاوازە، بە پێی وەرگرتنی دۆزی ئەو گازەی كە بەر جەستەی كەوتووە. لەم روانگەیەوە یەكێك لە ماكە ترسناكەكانی ئەم گازانە لەكاتی بەركەوتنیان بە جەستەی كەسانی برینداربوو دەبێتە هۆی دووچاربوون بە نەخۆشییە درێژخایەنەكانی وەك نەخۆشیی كۆئەندامی هەناسەو بینین و پێست و سەرئێشەی توند.» گوتیشی: «هەرچەندە تا ئێستا ئامارێكی فەرمی لەلایەن وەزارەتی تەندروستیی حكومەتی هەرێمەوە بڵاونەكراوەتەوە بۆ خستنەڕووی داتایەكی فەرمی، و زۆرجاریش كۆمەڵەی قوربانییانی كیمیابارانی هەڵەبجە كە ئامارەكان دەخەنەڕوو، جەخت لەوە دەكەنەوە كە ناتوانرێت وەك داتایەكی فەرمی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەڵام ئەوەشیان دووپات كردووەتەوە كە تا ئێستا زیاتر لە 500 كەس جۆری برینەكانیان سەختە و پێویستیان بە چارسەركردنی بەپەلە هەیە، وەك چاندنی سی و كۆرنیەی چاو، هەروەها تائێستا بەپێی ئامارێكی ساڵی 2003 نزیكەی 114 كەس لە برینداربووان و بەركەوتووانی كیمیاباران بە هۆی وەرنەگرتنی چارەسەری پێویست گیانیان لەدەستداوە، ئەمەش ئەوە رووندەكاتەوە كە دۆخی برینداربووان لە ئاستێكی زۆر مەترسیداردایە، چونكە زۆربەیان باری ئابوورییان لاوازەو توانای وەرگرتنی چارەسەریان نییە، كە زیاتر دەبێت لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان چارەسەر بكرێن. ئەم برینداربووانە پێویستیان بە وەرگرتنی چارەسەری تایبەت هەیە، بە هۆی دەگمەنیی ئەو نەخۆشییانەی كە تووشی هاتوون، لە نەخۆشخانە ئاساییەكانی هەرێمی كوردستانیش چارەسەر ناكرێن و دەرمانی پێویست بۆ نەخۆشییەكانیان دەست ناكەوێت. زۆر جار ئەم نەخۆشانە بۆ وەرگرتنی چارەسەركانیان دەبێت بۆ چارەسەر سەردانی دەرەوەی وڵات و لەوانە وڵاتی ئێران بكەن.» نیگەرانیی خۆیشی لەوە دەربڕی كە «نۆ ساڵ پێش ئێستا بڕیار درا، نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە بریندارانی چەكی كیمیایی و بە پێی ستاندەرە جیهانییەكان بە سەرجەم پێداویستییە پزیشكییەكان لە هەڵەبجە بكرێتەوە، بەڵام تا ئێستا كۆمەڵێك كەموكورتی تێدایە و هێشتا دەست بەكار نەبووە.»
سندوس حوسێن عەلی، بەرپرسی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجەی یەكێتی ئافرەتانی كوردستانە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لەسەروبەندی ساڵیادی كیمیابارانی شارەكەمان دروود و سڵاو دەنێرین بۆ رۆحی پاكی شەهیدانی كیمیابارانی هەڵەبجە و هیوای شیفا و لەشساغی بۆ بریندارەكانمان دەخوازین، هەر لێرەوە پرسەو سەرەخۆشی خۆمان ئاراستەی بنەماڵەی خوالێی خۆشبیت خاتوو (لەیلا حەبیبوڵا ئەحمەد) دەكەین، كە بەركەوتەی چەكی كیمیایی بوو، بۆ ماوەی 30 ساڵ بە ئێش و ئازارەوە ژیانی گوزەراند و بەداخەوە چەند رۆژ لەمەوبەر كۆچی دوایی كرد.
حاڵ و گوزەرانی بریندارەكانی چەكی كیمیایی پاش ئەم هەموو ساڵە رۆژ لە دوای رۆژ لە خراپبووندایە، چ وەك باری تەندروستی و چ وەك باری ئابووری و دارایی، چەندین بەركەوتەمان هەیە كە پێویستە بۆ چارەسەری نەخۆشی و كەمكردنەوەی ئێش و ئازاریان لە ساڵێكدا بە لانیكەم چوار جار سەردانی ئێران بكەن، بەڵام توانایان نییە.» وەك باسی كرد، «چەند بەركەوتە هەن كە مەترسیی كەمئەندام بوون و لەدەستدانی بیناییان هەیە، كە لە پاش چەندین جار نەشتەرگەری بەڵام بارودۆخیان هەر مەترسی لەسەرە، گوتیشی: «بەركەوتووانی كیمیاباران سەرەڕای ساڕێژنەبوونی برینەكانیان، ناتوانن وەك كەسێكی ئاسایی تێكەڵ بە كۆمەڵگە ببنەوە، بەتایبەتی ئەوانەی كە بە هۆی نەخۆشیی هەردوو سییەكان و قوڕگیان دۆخێكی تایبەتییان هەیە.»
بەرپرسی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجەی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، لە درێژەی قسەكانیدا جەختی لەوە كردەوە كە «سەردان و وەرگرتنی چارەسەر لە دەرەوەی وڵات بووەتە هۆی لەدەستدانی سەروەت و سامان و خراپبوونی باری ئابووری بەركەوتووانی كیمیاباران و بنەماڵەكانیان و بە زەحمەت ژیانیان بەڕێ دەكەن.» گوتیشی: «ئومێدەوارین پاش 30 ساڵ ئەو نەخۆشخانەیەی كە پێویستە بۆ چارەسەری بەركەوتووانی كیمیاباران بكرێتەوە و پزیشكی پسپۆڕی بۆ دابین بكرێت و هەر بینایەكی بێ رۆح نەبێت.»
ئازاد وەلەدبەگی، خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە یاسای گشتی سەبارەت بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی و بەكارهێنانی چەكی كیمیایی تایبەت بۆ گوڵان دەڵێت: «بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژ بە هاووڵاتیانی مەدەنی، ئەوەندە ویژدانهەژێن و ئازاربەخشە، كە هەر لە دێرزەمانەوە كەوتۆتە بەر نەفرەتی كۆمەڵگەی مرۆیی. پەرەسەندنی بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی ئەم چەكە، وای كردووە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم بارەیەوە بێدەنگ نەبێت و، وێڕای سەركۆنەكردنی، كار بۆ قەدەغەكردنی بكات. مێژووی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بۆ شەش سەدە بەر لە زایین دەگەڕێتەوە، كە بە شێوازی ژەهراویكردنی ئاوی خواردنەوە و هەڵكردنی ئاگر لە بن دیوارەكانی قەڵای دوژمندا بەكار هاتووە. مێژوونووسی یۆنانی «توسیدید» باس لەوە دەكات، كە لە جەنگی پلۆپۆنز لە نێوان دەوڵەتشارەكانی یۆناندا، ئیسپارتییەكان لە هێرشیاندا بۆ سەر قەڵایەكی دوژمن، كەڵكیان لە سووتاندنی دار، سولفۆر و قیر وەرگرتووە.
لە جەنگی یەكەمی جیهان، ١١٣٠٠٠ تەن ماددەی كیمیایی لەلایەن ئەڵمانیا، بریتانیا، ئەمریكا، فەڕەنسا، هەنگاریا، رووسیا و ئیتاڵیا بەكار هات؛ كە لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی كە ٩٠٠٠٠ كەس گیانیان لەدەست بدەن و، یەك ملیۆن و سێسەد هەزار كەس زیانیان پێ بگات. لە كاتی جەنگی ئێران - عێراق، ٢٥٢ جار ئەم چەكە لەلایەن عێراقەوە بەكار هات. لە ساڵی ١٩٨٧ لە ئەنجامی هێرشی كیمیایی عێراق بۆ سەر شاری سەردەشت لە رۆژهەڵاتی كوردستان، زیاتر لە ٤٠٠٠ شەهید و برینداری لێ كەوتەوە. كارەساتی گەورەتر ئەو كاتە رووی دا، كە لە رێكەوتی ١٦/٣/١٩٨٨ هێزەكانی عێراق بە چەكی كیمیایی، هێرشیان كردە سەر شاری هەڵەبجە. ئەم كارەساتە، بووە هۆی شەهیدبوونی ٥٠٠٠ كەس و برینداربوونی هەزاران كەسی سڤیل». گوتیشی: «كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە، پاش جەنگی یەكەمی جیهانی بە ترسناكترین حاڵەتی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە جیهاندا دادەنرێ. ئەوەی لێرەدا دەمانەوێ باسی لێوە بكەین، كاریگەریی كارەساتی هەڵەبجەیە لەسەر هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بە ئاراستەی قەدەغەكردنی زیاتری چەكە كیمیاییەكان. دواحاڵەتی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی، لە ٢١ی ئابی٢٠١٣ بوو، كە دەوڵەتی سووریا گازی كیمیایی سارینی، دژ بە هاووڵاتیانی سڤیلی خۆی لە دەوروبەری دیمەشق بەكار هێنا؛ كە لە ئەنجامدا ٣٠٠ كوژراوی لێ كەوتەوە. چەكی كیمیایی، بەو ئامرازە جەنگییە دەگوترێت كە بە مەبەستی دانانی كاریگەری لەسەر مرۆڤ، ئاژەڵ و گژوگیا، توخمی كیمیایی بەكار دەهێنێت. هەروەك گوتمان، بەكارهێنانی چەكی كیمیایی ئەوەندە ترسناك و ئازاربەخشە، كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی ناچار كردووە لەم بارەیەوە دەستەوەستان نەبێ و، هەوڵ بۆ قەدەغەكردنی بدات. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە درێژایی دەیان ساڵی رابردوو، هەوڵێكی زۆری داوە تا چوارچێوەیەكی یاساییی نێودەوڵەتی دابڕێژێت، بۆ ئەوەی دەوڵەتانی جیهان پێوەی پابەند بن و، لەم رێگەیەوە بتوانێ رێگری لە بەكارهێنانی ئەم چەكە كوشندەیە بكات و، ئێش و ئازارەكانی مرۆڤ كەمتر بكاتەوە. رێككەوتنی ستراسبۆرگ لە ساڵی ١٦٧٥ لە نێوان فەڕەنسا و ئیمپراتۆریی ژرمان، بۆ قەدەغەكردنی بەكارهێنانی گوللەی ژەهراوی، گرێ درا، كە دەتوانین ئەمە بە یەكەمین رێككەوتنی نێودەوڵەتی بۆ قەدەغەكردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بزانین. هەروەها راگەیەندراوی برۆكسڵ لە ٢٧/٨/١٨٧٤ دەربارەی «یاسا و نەریتی جەنگ و قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ژەهر و چەكە ژەهراوی و ئاڵۆزەكان، كە دەبنە هۆی ئازاری ناپێویست»، بە هەوڵێكی دیكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ قەدەغەكردنی ئەم جۆرە چەكانە دادەنرێ. لە هەر دوو كۆنفڕانسی لاهای لە ساڵی ١٨٩٩ و ١٩٠٧، جەخت لەسەر قەدەغەبوونی چەكی ژەهراوی و ئەو ئامرازە جەنگییانە كراوە، كە دەبنە هۆی ئازاری لە راددەبەدەر. سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ٢٥/٣/١٩٨٨، دەستەیەك لە پسپۆڕانی خۆی بۆ ئەو ناوچانە نارد. لە ١٤/٤/١٩٨٨ ئەو دەستەیە راپۆرتی خۆی پێشكەش بە سكرتێری گشتی كرد و، ئەویش ئەنجومەنی ئاسایشی لەو راپۆرتە ئاگادار كردەوە؛ كە لە كۆتاییدا ئەنجومەنی ئاسایش بە دەركردنی بڕیاری ژمارە ٦١٢ لە ٩/٥/١٩٨٨، وێڕای مەحكوومكردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی، داوای لە هەر دوو لایەنی جەنگەكە كرد، كە چەكی كیمیایی بەكار نەهێنن و پابەندی پرۆتۆكۆڵی ساڵی (١٩٢٥)ی جنیڤ بن. .
كارەساتی هەڵەبجە، وێڕای ئەوەی كە ناڕەزایی و كاردانەوەی توندی لەناو كۆڕ و كۆمەڵە نێودەوڵەتییەكان لێ كەوتەوە، لە هەمان كاتدا ئەو راستییەیشی بەبیر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هێنایەوە، كە پێویستە هەوڵی جددی و كاریگەر بدەن بۆ قەدەغەكردنی یەكجارەكی و بنبڕكردنی چەكی كیمیایی. دوا بە دوای ئەم كارەساتە، چەندین كۆنفڕانس و كۆنگرەی نێودەوڵەتی بۆ قەدەغەكردنی بەرهەمهێنان، فرۆشتن و بەكارهێنانی ئەم چەكە گرێ دران. ئەوەی كە جێی سەرنجە ئەوەیە كە دوا بە دوای ئەم كارەساتە ویژدانهەژێنە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەوڵە بەئەنجام نەگەیشتووەكانی خۆی چڕتر كردەوە. كارەساتی هەڵەبجە، وێڕای ئەوەی كە دەنگدانەوەیەكی میدیایی زۆری لێ كەوتەوە، لە هەمان كاتدا، بووە هەوێنی چەندین كۆنفڕانس و كۆنگرەی نێودەوڵەتیی گرنگ بە مەبەستی قەدەغەكردنی چەكە كیمیاییەكان و ئەو هەوڵانەی خێراتر و بەگوڕتر كرد. دەرەنجامی ئەم هەوڵانە، بووە هۆی گرێدانی رێككەوتنی قەدەغەكردنی چەكە كیمیاییەكان لە ساڵی ١٩٩٣. دەتوانین گرێدانی ئەم رێككەوتنە، بە یەكێك لە دەستكەوتە گرنگەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە دوا ساڵەكانی سەدەی بیستەم دابنێین. هەرچەند ئەم كارەساتە، لەسەر خەڵكی كوردستانی باشوور و بەتایبەت هەڵەبجەییەكان زۆر گران وەستا، بەڵام بووە هەوێنی دەستكەوتێكی گرنگ بۆ كۆمەڵگەی مرۆیی؛ كە رەنگە بتوانێ رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو جۆرە كارەساتانە بگرێت، كە ویژدانی كۆمەڵگەی مرۆیی بریندار دەكەن.»
هەڵەبجە بە رووبەری 1599 كیلۆمەتری چوارگۆشە لە پارێزگای سلێمانی و لە 83 كیلۆمەتری باشووری رۆژهەڵاتی ناوەندی ئەم پارێزگایە هەڵكەوتووە و لەگەڵ رۆژهەڵاتی كوردستان سنووری هاوبەشی هەیە.
لە كۆتاییەكانی شەڕی 8 ساڵەی نێوان ئێران و عێراق، رژێمی بەعس بە چەكی كیمیایی هێرشی كردە سەر. لە ئاستی جیهانییدا ئەمە یەكەمین جار بوو كە دەوڵەتێك ناوچەیەك كیمیایی باران بكات كە ئەم ناوچەیە لە چوارچێوەی جوگرافیایی خۆی دابێ.
رۆژی 16ی ئادار هێزی ئاسمانی حكومەتی ئەوكاتەی عێراق شاری هەڵەبجەی بە چەكی كیمیایی بۆمباران كرد. چەكێك كە بەكارهێنانی قەدەخە بوو، دەوڵەتی عێڕاقیش یەكێك لەو 120 وڵاتە بوو كە پەیماننامەی جنێڤ-ی بۆ قەدەخەكردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی واژۆ كردبوو. بە پێی ئامارەكان زیاتر لە 5 هەزار كەس دوایین هەناسەی ژیانیان بە گازی كیمیاییەوە هەڵكێشا و كتوپڕ گیانیان لەدەستدا و پتر لە 10 هەزار كەسیش بریندار بوون. بریندارەكانیش تووشی نەخۆشی مێشكی، دەروونی، هەناسەكێشان، بینایی و پێست بوون و ژمارەیەك لەوانیش دواتر بە هۆی كاریگەری گازی كیمیاییەوە گیانیان لەدەستدا. گازی كیمیایی هەروەها تا ماوەیەكی زۆر كاریگەرییەكانی لەسەر خەڵكی بەركەوتوو دەمێنیتەوە و بە شێوەیەكی بۆماوەیی بۆ نەوەكانیان دەگوازرێتەوە.
بە پێی ئەو ئامارانەی كە ئەو كات بڵاو كرانەوە نزیكەی 75% قوربانییەكان ژن و منداڵ بوون.
ئەوانەی توانای رۆیشتنیان هەبوو بریندارەكانیان بەرەو رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران راگواست و لەوێش لەو كەمپانەی كە بۆیان تەرخانكرا نیشتەجێ بوون و بە شێوەیەكی زۆر سەرەتایی پشكنینیان بۆ كرا و دەرمانیان كردن.
بەشێك لە بەركەوتووانی چەكی كیمیایی كە برینەكەیان قورس بوو، بۆ نەخۆشخانەكانی ئێران بەڕی كران بۆ ئەوەی كە چارەسەری باشتریان بۆ بكرێ. زۆریەك لە نەخۆشەكان چارەسەری یەكجارییان بۆ نەكرا و ئەم نەخۆشیە هاوڕێی هەمیشەییانە.
زۆریەك لە منداڵانی ساوای هەڵەبجە لە ناوچە جیاوازەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لە نەخۆشخانەكاندا بە بێكەس و كار مانەوە و لە ناوەندەكانی راگرتنی منداڵانی بێ سەرپەرشت، یان لە لای ئەو خێزانانەی كە بە دڵخواز منداڵیان لە نەخۆشخانە و ناوەندەكانەوە وەردەگرت، گەورە بوون. بۆمببارانكردنی هەڵەبجە درێژە پێدەری پاكتاوی نەتەوەیی و نەژادی خەڵكی كوردستان بوو. بەرفراوانبوونی خەباتی نەتەوەیی و جووڵەی جەماوەری لە باشووری كوردستان مەترسییەكی گەورە بوو بۆ سەر دەسەڵاتی رژێمی بەعس. رژێمی بەعس بە مەبەستی سەركوتكردنی خەڵكی كوردستان رێگە و ئامرازی نوێی تاقی دەكردنەوە و چەكی كیمیایی و كۆمەڵكوژیی وەك دوایین رێگەچارە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داخوازییەكانی نەتەوەی كورد بەكارهێنا.
دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە 2010/2/28 عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە عەلی كیمیایی وەكو بكەری سەرەكی بۆمببارانی كیمیایی هەڵەبجە بە لەسێدارەدان حوكمدا و سزای 15 ساڵ زیندانیكردنی بەسەر وەزیری پێشووی بەرگری سەپاند و كارەساتی هەڵەبجەی بە تاوان دژی مرۆڤایەتی ناساند.
دوای دەركردنی ئەم بڕیارە، وەزارەتی شەهیدانی حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای لە دادگا كرد كە كارەساتی هەڵەبجە نەك بە تاوان دژی مرۆڤایەتی، بەڵكوو بە جینۆساید بناسرێ و دادگای پێداچوونەوە لە 1ی ئاداری 2010 ئەم داواكارییەی پەسند كرد.
لەسەر داوای نوێنەرانی كورد، پەرلەمانی عێراق لە 15ی ئاداری 2011 تاوانی هەڵەبجەی بە جینۆساید ناسی.