كۆمەڵناس و دەروونناسان هێما بۆ ئەوە دەكەن، كاتێك تاك دەگاتە ترۆپكی نائومێدی و بێزاری و چیدی بەرگەی پاڵنەرە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان ناگرێت، هیچ رێگەیەكیش بۆ خۆدەربازكردن نادۆزێتەوە، بە بڕیارێكی هەڵە كۆتایی بە ژیانی دەهێنێت، باشترین رێكاری رزگاربوونیش ئەوەیە ئافرەتان مافەكانی خۆیان بزانن و لەكاتی كێشەكاندا لە بری خۆكوشتن پەنا بۆ دامەزراوە گشتییەكان ببەن، بۆ ئەوەی كێشەكانیان بۆ چارەسەر بكەن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندتیژی دژی ئافرەتان، لە هەر سێ مانگی (حوزەیران و تەمووز و ئاب)ی ساڵی 2013 گۆڕانی بەسەردا هاتووەو (30) حاڵەت تۆماركراوە، كە بەمشێوەیە بوون: لەمانگی حوزەیران (13) و، لەمانگی تەمووز (9) و لەمانگی ئابیش (8) ئافرەت خۆیان سووتاندووە.

خۆسووتاندن دیاردەیەكی نەگریسە كە لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی جیهاندا ڕوو دەدات و لە زۆربەی حاڵەتەكانیش زیاتر ئافرەتانن كە پەنا بۆ ئەو جۆرە خۆكوشتنە دەبەن. زۆر جاریش هۆكارەكانی خۆسووتاندنیان بە نهێنی دەمێنێتەوە.
رائیدی مافپەروەر ژیلەمۆ عەبدولقادر بەڕێوبەری بەرەنگاربوونەوەی توندتیژی دژی ئافرەتان، لە لێدوانێكیدا بۆ گوڵان نیگەرانی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە «زۆربەی ئەو ئافرەتانەی كە خۆیان دەسووتێنن، لە ئیفادەكەیاندا سكاڵا لەكەس ناكەن، بەڵام دواتر بەر لەوەی كۆچی دوایی بكەن، راستییەكەی لەلای كەسوكاریان دەدركێنن، ئەمەش بۆ ئێمە و بۆ كەسوكاریشیان گرفت دروست دەكات، چونكە لەوانەیە كاردانەوەی خراپ و تاوانی دیكەی بەدوادا بێت».
بەڕێوبەری بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان ڕایوایە «خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی تەكنەلۆژیا سەرەكیترین هۆكارە كە ئافرەتان پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن»، نموونەش بەوە دەهێنێتەوە، ئافرەتمان هەبووە، بەدزی مۆبایلی هەبووە، دوای ئاشكرابوونی خۆی سووتاندووە». جەختیشی لەوە كردەوە كە پشتگیری نەكردنی ئافرەتان لەلایەن كەسوكاریانەوە یەكێكە لەو هۆكارانەی كە وادەكات ئافرەت پەنا بۆ خۆسووتاندن ببات، گوتیشی «پێویستە هەموو خێزانێك بەشێكی كاتەكانیان بۆ گرنگیدان بە ئافرەت تەرخان بكەن، بۆ ئەوەی بزانن كێشەكانیان چییە، پێویستە باوك لەگەڵ كچی، برا لەگەڵ خوشكی، مێردیش لەگەڵ ژنەكەی بۆ چارەسەری كێشەكان گفتوگۆ بكەن، چونكە زۆر جار كێشەیەكی بچووك وای كردووە ئافرەتێك كۆتایی بە ژیانی خۆی بهێنێ».
د. نەریمان عەلی پزیشكی دەروونناسەو كۆمەڵێ‌ هۆكار لە پشت خۆسووتاندنی ئافرەتان دەستنیشان دەكات كە «گرنگترینیان بەهۆی نەخۆشییە دەروونییەكانە، بەتایبەت كەسانی خەمۆك، كە زۆرجار بۆ كۆتایی هێنان بە تەنگژەكان بیر لە چارەسەرێكی هەڵە دەكەنەوە، كە یەكێك لەوانە خۆكوشتنە لەڕێگەی خۆسووتاندن، چونكە ئەو كەسانە بە مەبەستی كۆتایی هێنان بە ژیانی خۆیان ئەو كارە دەكەن»، هۆكارێكی دیكەشی بۆ «پاڵنەرە كۆمەڵایەتییەكان و دەستێوەردانە كۆمەڵایەتییەكان» گەڕاندەوەو نموونەشی بەوە هێناوە كە لە كاتی پڕۆسەی هاوسەرگیری، زۆرجار لە شووكردنی كچ بە ئارەزووی خۆی رێگری دەكرێ‌، یان هاوسەرگیری زۆرەملێ بەسەردا دەسەپێنن، ئەوەش یەكێك لە هۆكارەكانی خۆكوشتنی ئافرەتە».
وەك ئەو دەروونناسە باسیكرد، ئەو هۆكارانەی كە ئێستا بڵاون لە كۆمەڵگەی كوردی بۆ خۆسووتاندنی ئافرەت، زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ توندوتیژی خێزانی، گوتیشی «زۆرجار پیاوان توندوتیژی بەرامبەر ئافرەتان دەكەن، ئەوانیش بەداخەوە پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن و پێیانوایە ئەوە رێگەچارەیە و رزگاریان دەبێت»، ئەو دەروونناسە جەختی لەوەش كردەوە كە «زۆر جار ئاشكرابوونی پەیوەندییەكی نهێنی ئافرەتێك وادەكات بۆ رزگاربوون لە سزا و پەردەپۆشكردنی كارەكەی پەنا بۆ خۆسووتان ببات»، نائومێدیشی بە پاڵنەرێك لە پاڵنەرەكانی دیكەی خۆسووتاندنی ئافرەت ناوبرد و گوتی «ئافرەت كە هەست دەكات كەس گرنگی پێنادات و كەس نییە پاڵپشتی بكات، نائۆمێد دەبێت و بیری نەشیاوی خۆسووتاندن دێتە مێشكیەوە، هەروەها ژیانێكی پڕ لە كێشمەكێش و دەردەسەری بەردەوام بێئەوەی رێگەچارە و هاوكاری لە ئارادا بێت، هۆكارێكی دیكەی خۆلەناوبردنە، لە هەموو حاڵەتەكاندا خۆكوشتن تاوانێكی گەورەیە كە تاك، یان خۆی دەیكات، یان بەرامبەری دەكرێ‌، بۆیە پێویستە بە هەموو شێوەیك ڕێگری لێبكرێت».
د. نەریمان عەلی ئەوەشی دووپات كردەوە كە نەبوونی ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیری تاكەكەسی وایكردووە، بەشێكی زۆری ئەو ئافرەتانەی كە كێشەیەكیان هەیە، پەنا ببەنەبەر خۆسووتاندن و گیانی خۆیان بفەوتێنن. گوتیشی «ئەوان بەو كارەیان جگە لەوەی تاوانێك دەكەن، شیرازەی دوو خێزانیش تێكدەدەن، هەمووشیان دوای خۆسووتاندن ئەگەر زیندوو بمێنن، بەئازارەوە پەشیمانی دەردەبڕن و بۆیان دەردەكەوێت چ كارێكی هەڵەیان كردووە، بۆیە داواكارین لەهەموو كەسێك بەهیچ شێوەیەك پەنا نەباتە بەر خۆسووتاندن، چونكە كیشەكان بە خۆسووتاندن چارەسەر نابن، بەڵكو گرفتەكان قوڵترو مەزنتر دەبنەوە. لەبەر ئەوەی گرنگترین شت مانەوەی مرۆڤەكان و بەردەوام بوونیانە لەژیان».
مافپەرەوەر ڕۆژان بابەكر سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «بەهۆی بێڕێزی و بێ مافی و بیری كۆنەپەرستی و نا‌ڕۆشنبیری و ناحاڵی بوون و كەلەڕەقی پیاوان كە بەرامبەر ئافرەتان و خوشكان و دایكان هەموو جۆرەكانی توندوتیژی بەكار دێنن، ئەوانەش هۆكاری ئەوەن كە هەندێكجار ئافرەت پەنا بۆ خۆسووتاندن ببات».
بە بڕوای ئەو مافپەرەوەرە «لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆسووتاندن بۆتە نەرێتیكی چەسپاو»، دەشلێت «مایەی نیگەرانی و خەم و داخێكی زۆرە كە هەتا ئێستا میللەتانی ڕۆژهەڵاتیی ناوین بەگشتی ڕۆشنبیری پێكەوەژیان و خۆشەویستی نا‌زانن و زۆر هەڕەمەكی و خێڵەكییانە لەگەڵ یەكترو بەتایبەت ئافرەتان مامەڵە دەكەن، ئێمەی كوردیش دوورین لەهێمنی و ئاسوودەیی و دۆستایەتی، زۆر نزیكیشین لە ڕك و كینەو شپرزەیی و تووڕەیی و ماڵوێرانی. كێشەكە ئەویە ئافرەتان وەكو مرۆڤێكی ئاسایی نابینن، بەڵكو وەكو شەرەفی بنەماڵەو ئابڕووی مێردو حەیسییەتی براو كەرامەتی باوك و. هتد سەیریان دەكەین و ڕووبەڕووی توندوتیژی هەمە جۆریان دەكەین، بۆیە ئافرەت پەنا بۆخۆسووتان دەبات».
مافپەرەوەر ڕۆژان بابەكر جەخت لەوە دەكاتەوە كە «بنچینەی‌ توندوتیژی‌ دژ بە ئافرەتان چەندین هۆكاری‌ هەیە، وەكو مانەوەی‌ كاریگەری‌ مێژوویی‌ لەسەر توندوتیژی‌ ژن كە حاڵەتەكە بۆتە كلتووری‌ یاساكانی‌ عێراق دەگەڕێتەوە كە بە ئاشكرا شەرعیەتیان داوە بە توندوتیژی‌ وەكو لە یاسای سزادانی‌ عێراقدا هاتووە بە ناوی‌ شووشتنەوەی‌ نامووس و تەمێكردنی‌ ئافرەتان. پیاوانیش بە مافی‌ خۆیان زانیوە توندوتیژی‌ دژی‌ مێینە ئەنجام بدەن، بۆیە هەتا ئێستا نەتوانراوە بەیاسا رێگە لە توندوتیژی بگرێت»، گوتیشی «هەموو كابینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ چەسپاندنی كۆمەڵێك یاسای مۆدێرن، بەڵام نەیانتوانیوە وەك پێویست كار بۆ نەهێشتی توندوتیژی و دیاردەی خۆسووتاندنی ئافرەتان بكەن».
كەژاڵ نامیق توێژەری دەروونییەو سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «خۆسووتاندن، یان بەهەرشێوەیەكی تری خۆلەناوبردن و مردنی دەستكرد كە مرۆڤ بیەوێت تەمەن و ژیانی خۆی بەدەستی خۆی تەواو بكات، كارێكی ئێجگار خراپ و تاوانێكی گەورەیە كە مرۆڤ بەرامبەر خۆی و مرۆڤایەتی دەیكات»‌، گوتیشی «خۆسووتاندن بێجگە لەوەی كردارێكی نەشیاوە، كارو كاردانەوەیشی خراپ و ترسناكە و یاسای مەدەنی هەموو دەوڵەتێك بەتاوانی لەقەڵەم دەدات، بەهەمان شێوە لەئایینە ئاسمانییەكانیشدا هاتووە كە حەرام و تاوانە و دەستكاریكردنی كاری خوداوەندی بەمیهرو سۆز و بەزەیییە».
ئەو توێژەرە رەخنەی ئاراستەی میدیای كورد كرد بەوە كی «راگەیاندنەكان و میدیای كوردی بە مانیشیتی ڕەنگاوڕەنگ و فۆنتی گەورە باس لە سووتانی ئافرەت دەكەن، هەروەها ئەو ئافرەتانەی خۆیان دەسووتێنن هەمیشە لە راپۆرتەكانیان دەكرێنە پاڵەوان. ئەوندە باس لەوە ناكرێت كە بیركردنەوە لە خۆسووتان بیرۆكەیەكی هەڵەیە، چەندین رێگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەیە، بەڵام ئەو رێگەیانە لە ڕاپۆرتەكان باس ناكرێت و بەرز نابێتەوە، تەنها هۆكاری خۆ سووتانەكان شی دەكرێتەوە، لەلایكی دی ئەو كەسەی دەبێتە هۆی خۆسووتانی ئافرەتێك ئەگەر سكاڵایەك لە دژی تۆمار نەكرێ، هیچ لایەنێك ناتوانێ لێپێچینەوەی لەگەڵ بكات».
كەژاڵ وەكو چارەسەری ئەو كێشە كۆمەڵایەتییە هێما بۆ دیاردەی توندوتیژی‌ دەكات كە بەشێكی‌ پەیوەندی‌ بە كەلتووری‌ كۆمەڵگەوە هەیە، گوتیشی «هەتا كار بۆ نوێكردنەوەی كەلتوور نەكەین، ناتوانین هیچ كارێكی بەرچاو بكەین، نوێكردنەوەش ئەستەم نییە، چونكە دروستبوونی‌ ئەو كەلتوورە لە هەلومەرجێكی‌ كاتی‌ دروستبووەو دەكرێت بەهەوڵی‌ بەردەوامی‌ پرۆسەی‌ بە مەدەنیكردنی‌ كۆمەڵگە، رێژەی توندوتیژی و دیاردەی خۆسووتان كەم بكرێتەوە».
لەلای خۆیەوە د. نەریمان عەلی چەند چارەسەرێك دەخاتەڕوو، لەوانە: ڕۆشنبیركردنی‌ كۆمەڵگە تابتوانێت ئامێرە مۆدێرنەكان بەشێوەی‌ تەندروست بەكاربێنن، هەروەها داواكاری‌ گشتی‌ ڕۆڵی‌ ڕاستەقینەی‌ خۆی‌ پێ بسپێرێت و بەرپرسیاریەتی‌ ئەخلاقی‌ لە كەناڵەكانی‌ ڕاگەیاندن و ڕێكخراوی‌ كۆمەڵگەی‌ مەدەنی‌ هەبێت بۆ ئەوەی‌ گەشە بە دیاردەی‌ توندوتیژی‌ نەدرێت و كۆمپانیاكانی‌ مۆبایل‌ كۆنترۆڵی‌ سیمكارتە بێ زانیارییەكانیان بكەن و مامۆستایانی‌ ئایینی‌ و ناوەندەكانی‌ خوێندن كار لەسەر ئەوە بكەن كە مەسەلەی‌ نامووس چییە و چۆن چارەسەر دەكرێت».
جیا لەوەی كە ئافرەت لە ژێر پاڵەپەستووی كەسوكاری نێرینەی پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات، زۆرجاریش باسی ئەوە دەكرێ كە ئافرەتێك سووتێندراوە و دواتر تاوانەكە پەردەپۆش كراوە، واتە ئامێرێكی وەكوو پەرەمێزیان كردووەتە بیانوو، كە بە هۆی ئەو ئامێرە ئافرەتەكە سووتاوە، بەڵام وەستاكانی دروستكردنی پەرەمێز ئەوە ڕەتدەكەنەوە. ئەوەتا وەستا كەریم قادر كە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵە لەناو بازاڕی هەولێر كاری دروستكردنی پەرەمێز دەكات، بە سەرسوڕمانەوە لەم بابەتە دەڕوانێت و دەڵێت «زۆر سەیرە هەر ئافرەتێك بسووتێت، دەڵێن خەتای پەرەمێزە، چونكە ئێستا بەكارهێنانی پەرەمێز زۆر كەم بۆتەوەو بگرە لەناو شارەكاندا پەرەمێز هەر نەماوەو خەڵكی گوند زیاتر بەكاری دێنن، كەچی ئەوانەی خۆیان دەسووتێنن زیاتر خەڵكی شارەكانن و پاساوی پەرەمێزیشی بۆ دێننەوە، باشە بۆچی ئەو پیاوانەی لە نانەواخانە ڕۆژانە بە پەرەمێز كار دەكەن، یەكیان ناسووتێ؟
ئەو وەستایە جەختی لەوە كردەوە كە «پەرەمێز لە چەند حاڵەتێكدا گڕ دەگرێت، وەك ئەوەی كە نەوتی تێدا كەم بێت، بەڵام هەر پەمپی لێدەن، یان لەكاتی كووژانەوەیدا كە ئەو پەرەمێزە بۆرییەكانی گەرم بووە، یان نەوتی بەسەردا دەڕژێ و دەبێتە هەڵم لەو كاتەدا دایگرسێنێ، ئەویش گڵپە دەكات و وا نییە كەسێك بكاتە سووتەمەنی».