بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشە و گرفتی قوتابیان، ماوەی چەند ساڵێكە بە فەرمانی وەزارەتی پەروەردە لە قوتابخانەكانی كوردستان توێژەری كۆمەڵایەتی دانراون، كەچی لێرە و لەوێ باس لە ناكارایی و نائەكتیڤی ئەو توێژەرانە دەكرێت و بەتایبەتی قوتابیانی كچ بەهۆكاری جیاجیا ئەو توێژەرانە بە فریادڕەسی خۆیان نازانن. توێژەرانیش قسەی خۆیان هەیەو جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەگەر كچانی قوتابی ڕاستگۆیانە كێشەی خۆیانیان بۆ باس بكەن، ئەوا هەوڵی چارەسەركردنی دەدەن.

قوتابیانی كچ لەبری رێنمایی سەرزەنشت دەكرێن
«بە كوڕێكی ناسیاوی خۆمان سەرسام بووم، كوڕەكە دوو سێ جار داوای پەیوەندی خۆشەویستی لێكردم و بەڵێنیدا دوای تەواوكردنی قۆناغی ئامادەیی بێتەداوام، بەڵام من تائێستا وەڵامم نەداوەتەوە، لای توێژەرە كۆمەڵایەتییەكەی قوتابخانەكەمان ئەو باسەم كردەوە، بەڵام زۆر پەشیمان بوومەوە، چونكە توێژەرەكە یەكەم قسە پێی گوتم: ئەگەر كچی من بوایت، ئێستا هەموو قژتم دەردەهێنا، تۆ شەرم ناكەی بۆنی شیری خاو لەدەمت دێ، باسی عیلاقە و عیلاقەكاری دەكەی؟». ئەوە قسەی (س. م) بوو. ئەو كە نەیویست ناوی تەواوی ئاشكرا بكرێ، قوتابییەكی قۆناغی یازدەی ئامادەییە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «كاتێك قوتابیی كچ دڵی خۆی بۆ توێژەر دەكاتەوە، دواتر بە چاوی سووك سەیری دەكات»، گوتیشی «من خۆم هەستم بەوە كردووە، چونكە دوای ئەوەی پرسی خۆشەویستیم لای توێژەرەكەمان كردەوە، لەو رۆژەوە نەزرەی بەرامبەرم زۆر خراپ بووەو بەچاوێكی كەم تەماشام دەكات، بۆیە زۆر پەشیمانم لەوەی گرێی دڵی خۆمم بۆ كردەوە».
توێژەری كۆمەڵایەتی ژوورێكی تایبەت بەخۆی نییە
كۆژین فەرهاد، لەپۆلی دوازدەی ئامادەیی دەخوێنێت، ئەو ڕێزی بۆ توێژەران هەیە و ڕایوایە لەگەڵ ئەوەی ئەزموونیان كەمە، بەڵام هەوڵی چارەسەری كێشەكان دەدەن. بەڵام كۆژین پێیوایە «لەبری چارەسەركردنی كێشەكانی قوتابی زۆر جار، كچە ناوی دەكەوێتە سەر زاری بەڕێوەبەر و مامۆستاكان، چونكە توێژەرەكەمان ژوورێكی تایبەت بەخۆی نییە، دەبێ بچیت لای بەڕێوەبەر و مامۆستاكان قسە لەگەڵ توێژەر بكەی، كە دەچیتە لای بۆ رێنمایی هێشتا قسەكانت تەواو نەكردووە توێژەرەكە بە زمانێكی تر عەرەبی بێت، یان توركی بە بەڕێوەبەر و مامۆستاكان دەڵێت: خانم عاشق بووە».
توێژەران لە خولەكانی ڕاهێنان بەشداری ناكەن
دەروونناس سامان سیوەیلی، هۆكاری ناكارایی توێژەرانی كۆمەڵایەتی لەقوتابخانەكان بە سێ خاڵ دەستنیشان دەكات، «یەكەم: ئەو بەشانەی كە توێژەرانی دەروونی و كۆمەڵایەتی لێوەی دەردەچن بەهیچ شێوەیەك بۆ ئەو ئەركە گرنگە ئامادەیان ناكەن، بۆیە نابێ دەرچووانی ئەو دوو بەشە ببنە توێژەر لەقوتابخانەكاندا لەبەرئەوەی خوێندنی ئەو دوو بەشە زۆر جیاوازە لەو ئەركەی كە بە توێژەران دەسپێردرێت، بەڵكو وا پێویست دەكات بەشێكی تایبەت بەناوی رێنمایی دەروونی بكرێتەوە، تەنانەت ناوی توێژەریش هەڵەیە، چونكە توێژەر لە قوتابخانە توێژینەوە ناكات، بەڵكو رێنمایی دەكات. خاڵی دووەم: چۆنیەتی مامەڵەكردنی وەزارەتی پەروەردەیە لەگەڵ ئەو توێژەرانە كە بەداخەوە بەرنامەیەكی بەرچاو و روونی نییە بۆ كاركردنیان، توێژەر پێویستی بە كەشێكی لەبار و ئازادییەكی تەواو هەیە لە كاركردندا، تەنانەت بەشێك لە بەڕێوەبەرانی قوتابخانەكان توێژەر بە هەڕەشە دەزانن لەسەر دەسەڵاتی خۆیان و لەبری پشتگیری كردنیان دژایەتییان دەكەن، زۆرجاریش توێژەر لە ئەركەكەی خۆی دادەبڕن و كاری فەرمانبەری پێدەكەن، لەلایەكی دیكەوە بەهۆی نەبوونی متمانە و پردی پەیوەندی لەلایەن قوتابی و توێژەرەوە قوتابی بە گومانەوە باس لەكێشەكانی دەكات، تائێستاش توێژەر ناچێتە پۆلەوە و بەشە وانەیەكی نییە، واپێویست بوو لانی كەم هەفتەی وانەیەكی تایبەت بە ڕێنمایی دەروونی لەلایەن توێژەران بدرێتە قوتابیان، بەتایبەتی قوتابیانی ناوەندی و ئامادەییەكان كە لەتەمەنی نەوجەوانی و هەرزەكاریدان و پێویستییەكی زۆریان بە ڕێنمایی كردن و چۆنیەتی هەڵسوكەوت كردنە لەگەڵ ئەو كێشانەی رۆژانە رووبەڕوویان دەبنەوە. خاڵی سێیەمیش ئەوەیە خودی توێژەرانیش ئامادەی خۆپێگەیاندن نین و خوێندنەوەیان كەمەو بەشداری خولەكانی ڕاهێنان ناكەن، كێشەكەشیان ئەوەیە زۆربەیان تەنیا یەك زمان دەزانن، ئەویش زمانی كوردییە، لەكاتێكدا زۆربەی سەرچاوەكان عەرەبی و ئینگلیزین، وێڕای ئەوەی بەشێكی ئەو توێژەرانە بەخواستی خۆیان نەبوونەتە توێژەر و بەڵكو بەهۆی نمرەكانیانەوە و لەڕێگەی قبول مەركەزییەوە رەوانەی ئەو بەشە كراون، ئەوەش وادەكات بەناچاری ببنە توێژەر بێ ئەوەی حەزی توێژەرییان هەبێت، بەڵام زۆر پێویستە خوێندن لەو بەشەدا ئارەزوومەندانە بێت، چونكە ئەگەر حەز و ئارەزووی لەگەڵدا نەبێت ئەو كەسە بەرهەمیشی نابێت».
میدیاكان كەمتەرخەم بوون و پێویستە كاری جددی بكەن
تانیا جەمال سەرپەرشتیاری پەروەردەیی لەدیوانی وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «بەشێوەیەكی گشتی لە هەموو قوتابخانەكان و زۆرێك لە دامودەزگاكان پێویستیمان بە توێژەری كۆمەڵایەتی و دەروونی هەیە، بەڵام زۆربەی ئەو توێژەرانە ئەكتیڤ نین و كارەكانیان ئەنجامی نەپێكاوە، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك یەكێك لەوانە ئەو توێژەرانە لە كۆلیژەكان بابەتی كۆمەڵایەتی و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە كۆمەڵایەتییەكان و چۆنیەتی دۆزینەوەی رێگەچارە دەخوێنن، بەڵام كە دێنە ناو ژیانی عەمەلییەوە نازانن چی بكەن، چونكە زۆر بێ ئەزموونن، نازانن چۆن مامەڵە و سەرەدەری لەگەڵ كێشەكاندا بكەن، بۆیە زۆرجار مامۆستاكان و ئیدارە بەپێی ئەو شارەزاییانەی هەیانە باشتر دەچنە ناو كێشەكانەوە، لەلایەكی دیكەوە كۆمەڵگەی ئێمە تا ئێستا تەقەبولی توێژەر ناكات و بە باشی نازانێت كەسێكی دیكە تێكەڵ بە كێشەكانیان بێت، بە وتەی ئەوان ئەوە كێشەیەكی خێزانییە و نابێت كەس تەدەخولیان بكات، چونكە یەكێك لەكارەكانی توێژەر دروستكردنی پەیوەندییە لە نێوان ماڵ و قوتابخانە و ئەگەر پێویست بكات لەوانەیە هەفتانە ئەو خێزانانە ببینێت. لەلایەكی دیكەوەش توێژەران نە خۆیان و نە ستاف و ئیدارەی قوتابخانەكان نازانن كاری توێژەر چییەو هەردەم لەگەڵ یەكتر لەململانێدان، مامۆستا و بەڕێوەبەری قوتابخانە وادەزانن توێژەر تەدەخول لەكارەكانی ئەوان دەكات، بۆیە كاری توێژەری لەقوتابخانەكاندا شوێن و جێگەی خۆی نەگرتووە، بێگومان كچان و كوڕانیش لەتەمەنی هەرزەكاری و نەجەوانی زۆر پێویستیان بە رێنوێنی هەیە».
تانیا جەمال چارەسەر لەوەدا دەبینێت كە «خوێندنی باڵا بە مەنهەج و بەرنامەكانی خۆیدا بچێتەوە و كارمەندی كۆمەڵایەتی بە مەعنای كەلیمە پەروەردە بكات، خولی تایبەت بە مامەڵەكردن و چوونە ناو كێشەكان و رێگە چارەكانیان بۆ بكاتەوە، تابتوانن باشتر ڕۆڵی خۆیان ببینن، جگە لەوەش راگەیاندنەكان لەو بوارەدا كەمكارییان كردووە و پێویستە میدیاكان بۆ وشیاری كۆمەڵایەتی لە بواری راوێژكاری خێزانیدا كاری جددی بكەن».
رابەرانی پەروەردەیی ئەزموونێكی كەمیان هەیە
هێمن فەرید توێژەری كۆمەڵایەتی و چالاكی مەدەنی، هۆكارەكانی كاریگەریی لاوازی توێژەرانی كۆمەڵایەتی لە قوتابخانەكان بەمجۆرە دەستنیشان دەكات، «كێشەی سەرەكی نەبوونی شوێنی تایبەتە بۆ توێژەری كۆمەڵایەتی، ئەگەر شوێن و ژووری تایبەتی نەبێت، قوتابی ناتوانێ بە ئاسانی و بە متمانەوە باسی گرفتەكانی خۆی بكات. توێژەریش لە شوێنی گشتیدا ناتوانێ كێشەی ڕاستگۆیانەی قوتابی وەربگرێ، تا هەوڵی چارەسەری بدات، هەروەها نەبوونی ستراكچەرێكی تۆكمە و نەبوونی پڕۆگرامێكی تایبەت وەك دامەزراوەیەك وایكردووە توێژەران زۆر جار كێشەكان دوور لەكاری دامەزراوەیی و بەشێوەی میزاج چارەسەر بكەن، ئەوە هۆكارێكە بۆ سەرنەكەوتنی توێژەر لەكارەكەی».
هێمن فەرید لە درێژی قسەكانیدا جەختی لەوە كردەوە كە كاریگەریی كۆمەڵایەتی بەربەست بۆ توێژەر دروست دەكات، «زۆرجار وابووە توێژەرەكە چارەسەریەكی بنەڕەتی بۆ كێشەی قوتابی دۆزیوەتەوە، بەڵام لە ژینگەی خێزانییەكەی قبوڵ نەكراوە، واتە ژینگە كۆمەڵایەتییەكە بەگشتی گونجاو نییە».
ئەو توێژەرە بەشێك لە كەموكوڕییەكانیش بۆ خودی قوتابی سیستمی دامەزراندنی توێژەران دەگێڕێتەوەو باس لەوە دەكات كە «قوتابی هەستیان بە بارودوخێكی ئارم نەكردووە لە قوتابخانەكان، قوتابی دەبێت تەواو دڵینابێت كە كێسەكەی پارێزراو دەبێت، دەبێت متمانەی بە توێژەرەكەی هەبێت، بۆیە زۆر جار كچی قوتابی كێشەكانی خۆی بە تەواوی ئاشكرا ناكات، چونكە لەوە دەترسێ كێسەكەی بكەوێتە ناو كۆمەڵ، ئەوكاتە وەك كچێك دەبێت باجەكەی بدات، ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ خودی توێژە تا چەند متمانە دروست دەكات بۆ قوتابی و پاراستنی كەیسەكەی لە بڵاونەبوونەوە. خاڵێكی دی ئەوەیە كە خودی تۆێژەرەكە ئەزموونێكی كەمی هەیە لەكاركردن، چونكە هەر لە زانكۆ درەدەچێت، راستەوخۆ لە قوابخانەیەك وەك توێژەر دادەمەزرێت، پێویستە پێش دەست بەكار بوونی چەندین خول ورۆكشۆپی تایبەتی بۆ بكرێتەوە لەسەر كارلێكردن و خۆ گونجاندیان بەشێویەكی سەردەمییانە لەگەڵ قوتابی».
توێژەرانی كۆمەڵایەتی بەردەوام لەلایەن رێكخراوە ناوخۆیی و دەرەكییەكان خولی راهێنانیان بۆ دەكرێتەوە
لەلای خۆیەوە هاجەر داود گوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە، هێما بۆ ئەوە دەكات كە سەرەتای دامەزراندنی ئەو توێژەرانە دەگەڕێتەوە بۆ بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیران، كە ئەو كات بە ناونیشانی مامۆستا لەقوتابخانەكان دادەمەزران، دواتر وەزارەتی پەروەردە بەپێی رێنماییەكانی خۆی ئەو توێژەرانەی بەپلەی فەرمانبەر دامەزراند، دواجار لەساڵی 2004 بە فەرمانێكی وەزارەتی پەروەردە بڕیاردرا هەر 250 قوتابی توێژەرێكی بۆ دابینبكرێت، گوتیشی «ئەوەشمان لەبیر نەچێت دەرچووانی هەردوو بەشی كۆمەڵناسی و دەروونناسی بە بەراورد لەگەڵ پێداویستی كۆمەڵگە رێژەیان كەمە و قوتابیان كەمتر روو لەو دوو بەشە دەكەن، لەكاتێكدا زۆربەی وەزارەتەكان پێویستیان بەتوێژەران هەیە، لەوانە پەروەردە، داد، كاروباری كۆمەڵایەتی، تەندروستی».
گوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە ئەوەشی دووپات كردەوە كە زۆربەی قوتابخانەكانی كوردستان بە شێوازێكی كۆن بیناكراون، ژوورەكانیان كەمن نەك هەر ژووری تایبەت بەتوێژەر نییە بەڵكو ژوور بۆ تاقیگە و كتێبخانەش نییە، تەنانەت لەهەندێك قوتابخانەدا ژووری مامۆستایانیش نییە، گوتیشی «خۆشبەختانە لەئێستادا وەزارەتی پەروەردە خەریكە 2000 قوتابخانە دروست دەكات كە 500 قوتابخانەیان وەكو هەنگاوی یەكەم دەست بە دروستكردنی كراوە، لەم قوتابخانانەدا بیر لەوە كراوەتەوە كە ژوورێكی تایبەت بۆ توێژەری كۆمەڵایەتی دابین بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی تەندروست پێشوازی لە قوتابیان و كێشەكانیان بكات. دیارە توێژەرانی كۆمەڵایەتی بەردەوام لەلایەن رێكخراوە ناوخۆیی و دەرەكییەكان خولی راهێنانیان بۆ دەكرێتەوە».