پێكهێنانی خێزان لەسەر بنەمای هەردوو گرێبەستی یاسایی و شەرعی بەتەنها و بەبێ خۆشەویستی و گرێبەستی ڕۆحی، واتایەك بۆ پێكەوەژیانی هاوسەران ناهێڵێتەوە، بەڵكو لەو حاڵەتانەدا هاوسەران دووچاری دووفاقییەكی دەروونی و كۆمەڵایەتی دەبن، بەجۆرێك لەودیو دیواری ماڵەكانیانەوە واخۆیان دەردەخەن كە ئەوان لەژێر ئەو ساباتەی ناوی خێزانە كۆك و تەبا و بەختەوەرن، لەمدیوی دیواری ماڵەكانیشیانەوە وەك دوو بوونەوەری نامۆ بەیەك و خوڵقێنەری ژانكۆی دەروونی بۆیەكتر مامەڵە دەكەن، هەر ئەمەش وادەكات كەخێزانەكان ڕووبەڕووی هەڵوەشاندنەوە و لێكترازان ببن. بەشدار بووانی ئەم ڕاپۆرتە هۆكارەكان و چارەسەری كێشەكە بۆ خوێنەرانی گوڵان دەخەنەڕوو.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
بەپێی دوائاماری ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی كوردستان رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران لە كوردستان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لەزیادبوونە. بەپێی ئەو ئامارەی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێریش ساڵی ڕابردوو (2012) لە هەولێر (20275) پرۆسەی هاوسەرگیری هەبووە، لەبەرامبەردا (2810) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار كراوە.
بەشێك لەهاوسەران باس لەوەدەكەن كە سیستەمی بەجیهانیبوون كاریگەری لەسەر ژیانی خیزان كردووە. ئارام كەریم فەرمانبەرە و وەك خۆی باسیكرد ماوەی دووساڵە ژیانی هاوسەری پێكهێناوە. ئەو ڕایوایە «تەنیا شتێك كە شیرازەی خێزانی دەپارێزێ، رێز و خۆشەویستی و لە یەك تێگەیشتنی هاوسەرانە». بۆیە دەڵێت «هاوسەران هەتا زیاتر لەگەڵ یەكتر بە نەرم و نیانی و مێهرەبانی هەڵسوكەوت بكەن، خۆشەویستی لەنێوانیان زیاتر دەبێت».
ئارام باس لەوە دەكات كە سێكس بە یەكێ لە بنەما گرنگەكانی پرۆسەی هاوسەری دادەنرێت و كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر پەیوەندیی نێوان هاوسەران، رەخنەش لەوە دەگرێت كە « بەشێكی زۆر لەپیاوان بۆ كات بردنە سەر دەچنە دەرەوەی وڵات لەوێ تووشی لادان دەبن و زۆر جاریش خۆیان بەتاڵ دەكەنەوە، بەمەش چێژی سێكسییان بۆ هاوسەری خۆیان لاواز دەبێت، جگە لەوەش هەر جۆرە ناپاكی و خەیانەتێكی هاوسەری شیرازەی خێزان هەڵدەوەشێنێتەوە».
ناوبراو هاوكات باسی ئەوە دەكات كە «دڵپیسی دیاردەیەكی نەرێنییە و زۆر جار دەبێتە هۆی نەمان، یان لاوازبوونی خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران، كاتێكیش خۆشەویستیی نێوان هاوسەران لاواز بوو، پابەندبوون بە بەهاكانی ژیانی هاوبەش لاواز دەبێت». ئارام گوتیشی «كاتێك مرۆڤ متمانەی تەواوی لا دروست نەبێت، باشترە نەچێتە ناو پرۆسەی ژیانی هاوسەری، چونكە بەبێ ڕێز و متمانە و خۆشەویستی هیچ خێزانێك سەركەوتوو نابێت».
شەیما مەجید، وەك ئافرەتێك ڕوودانی كێشە لە نێوان هاوسەراندا بە «شتێكی سروشتی» دەزانێت و دەڵێت «مرۆڤ بارستەیەكە لە هەڵچوون و داچوونی دەروونی، جاری وا دەبێت كە لەدەرەوە تووشی هەڵوێستێك دەبێت و كاری تێدەكات، ئەم كارتێكردنە لەسەری دەمێنێتەوە و لە ڕەفتاریدا لەناو ماڵیش ڕەنگدەداتەوە، بەڵام «خۆشەویستیی نێوان هاوسەران زۆر لەوە پیرۆزترە كە بەهۆی پرتەو بۆڵەیەكەوە درزی تێبكەوێت، چونكە ژیانی هاوسەری بێ كێشە نابێت، هاوسەری سەركەوتوو ئەوەیە توانای چارەسەری كێشەكانی هەبێت و نەهێڵێ كێشەكە گەورە بێت».
شادان كەمال پسپۆڕی بواری خێزانەو سەبارەت بە هۆكارەكانی لاوازبوونی خۆشەویستیی نێوان هاوسەران دەڵێت «كۆمەڵگەی ئێمە بەشێوەیەكی زۆر تەمسیلییانە مامەڵە لەگەڵ یەكتر دەكەن، هاوسەرانیش ڕاستە پرۆسەكە دروست دەكەن، بەڵام زۆربەیان هیچ لێكتێگەیشتنیان بۆ یەكتری نییە، لە لایەكی دیكەوە كۆمەڵگەی ئێمە زۆر بە كوێرانە بەرەو سیستەمێكی ماددی هەنگاو دەنێت، كە جگە لە كۆكردنەوەی سامان هیچ بەهاو پێوەرێك بۆ مرۆڤایەتی ناهێڵێ، ئەوەش گرفتی زۆری بۆ كۆمەڵگە بەگشتی و هاوسەران بەتایبەتی دروستكردووە».
شادان بە پێویستی دەزانێت، باوان رێگری لە هاوسەرگیری ناڕەوا بكەن، ئەو ڕایوایە «تەمەنی گونجاو، ئاستی ڕۆشنبیری و ئامادەكاری بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری، پێوەری سەرەكین بۆ ژیانێكی بەختەوەری خێزانی و گەرەنتی خۆشەویستیی نێوان هاوسەران دەكات. بەشێوەیەكی گشتی لە ژیانی هاوسەری و پەیوەندی نێوانیان بەدەگمەن ‌بێ گرفت و كێشە ‌دەبێت، لەگەڵ زیادبوونی ئەر‌ك و بەرپرسیارێتی هەردوولا، ناكۆكی لە نێوانیان سەرهەڵدەدات و هەر یەكەیان ئەویتر بە كەمتەرخەم دەزانێت و بەردەوام لە مشتومڕدان، هەر كەس لە ڕوانینی خۆیەوە بەرانبەرەكەی تاوانبار دەكات بەوەی كە بە ئەركی هاوسەری خۆی هەڵناسێت، بەڵام پێویستە لە بری یەكتر تاوانبار كردن هەوڵی چارەسەری كێشەی نێوانیان بدەن» .
شادان ئەوەش دەخاتەڕوو كە كەلتووری كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی كاریگەریی زۆری لەسەر كۆمەڵگەی كوردی داناوە، زۆرجار ئەو دوو كەلتوورەی ڕۆژهەڵاتی و رۆژئاواییە پێكەوە ناتەباییان هەیە و هەزمی یەكتر ناكەن». بۆیە بە پێویستی دەزانێت كە چاولێكەری بەلاوە بنرێ و واقعی كۆمەڵگە زیاتر لەبەر چاو بگیرێ، گوتیشی «پێویستە مرۆڤ لە ‌هەڵبژاردنی ‌هاوسەر دانا بێت، ئامادەكای كردبێت، نەك تەنیا كاری تەقلیدی بكات، پێویستە ڕێژەی گونجانی نێوان خۆی و هاوسەرەكەی لە ڕووی ڕەوشت و هەڵسوكەوتەوە بزانێت، جیاوازی زۆریان لە تەمەن نەبێت، هەتا جیاوازیی تەمەن زیاتر بێت، ڕێككەوتنی هاوسەری كەمتر دەبێت». ناوبراو جەخت لەوەش دەكاتەوە كە پێویستە گۆڕانكاری لەژیانی رۆژانەی هاوسەراندا بكرێت، هەر لەوبارەیەوە دەڵێت «هەروەك چۆن ڕۆتین كاریگەریی خراپ و بێزاركەری هەیە لەسەر هەموو شتەكانی ژیانمان، بە هەمان شێوەش لەسەر ژیانی هاوسەری كاریگەری هەیە، جا پێویستە بۆ خۆ بەدوور گرتن لەو ڕۆتینە، گۆڕانكاری دروست بكەین، وەك گۆڕین و جوانكاری لە شوێنی خەوتن، هەفتانە دەرچوونە دەرەوە بە مەبەستی گەشت، سەردانی خزم و كەس و بایەخدان بە خواستەكانی یەكتری و پەرەپێدان بە خۆشەویستی نێوان هاوسەران».
سومەیە ئیبراهیم كارمەندی ڕاهێنەر لە فریاگوزاریی دەروونی وەك چالاكوانێكی بواری خێزان، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە ئەگەر بنەمای هاوسەری بەبێ خۆشەویستی و لەسەر بەرژەوەندیی تایبەت بنیات نرا، ئەوا دوای نەمانی بەرژەوەندییەكە كێشە لەنێوانیان ڕوو دەدات، چونكە بنا‌‌‌‌غەی هاوسەرگیرییەكە پتەو نییەو لەسەر بنەمای سۆز و خۆشەویستی و ڕێزگرتنی یەكتری بنیات نەنراوە. گوتیشی «لە ڕابردوودا ژیانی هاوسەری ژیانێك بووە پڕ لە خۆشەویستی و قوربانیدان، هەمومان بیستوومانە باپیرانمان كە شاخەو شاخیان كردووە، ژنەكانیان شانبەشانیان لە ناو خێزان و لە ناو شاخیش خەباتیان كردووە، گوێیان بە سەرماو گەرما و مەترسییەكانی ژیان نەداوە، چونكە هاوسەرگیری لەسەر بنەمای سۆز و خۆشەویستی بووە، دڵنیایی و ئاساییشی دەروونی، ڕێزگرتن، ڕەزامەندی لەیەكتر، لێبووردەیی، قوربانیدان بەهەموو جۆرەكانیەوە هەبووە، بەڵام ئێستا بەداخەوە وەك ئەوكات نەماوە، ئەو ڕایەڵە ڕۆحییە بەهیچ جۆرێك وەك جاران بوونی نییە، چونكە ئێستا زیاتر ژیانی مرۆڤەكان لەسەر بنەمای فێڵ و تەڵەكەبازییە»، ناوبراو پێیوایە مەرج نییە تەواوی ژیانی ژن و مێردایەتی هەر تەنها خۆشی و پێكەوە هەڵكردن بێت، چونكە ژیان پڕە لە هەوراز و نشێو و گۆڕانكاری، بەڵام بە هەموو شێوەیەك دەبێت پارێزگاری لە شیرازەی خێزانی و خۆشەویستیی نێوان هاوسەران بكرێت .
سومەیە لە درێژەی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە لێكتێنەگەیشتنین و نەبوونی متمانە فاكتەرێكی سەرەكی زۆربوونی كێشەكانی نێو خێزانە، نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە لەكۆی (2810) حاڵەتی جیابوونەوە، (644) حاڵەتیان بەهۆی لەیەك تێنەگەشتن بووە».
سومەیە ئەوەشدەخاتەڕوو كە بە حوكمی ئاڵۆزبوونی ژیان و سەرقاڵی بە كاروبارەكانی ژیانەوە، هاوسەران كەمترین كاتی ژیان پێكەوە دەگوزەرێنن، بەڵام كات و رۆژ و وەرزەكانی پشوو ئەو هاوسەرانە دەتوانن پەیوەندییەكی بەتین لەنێوان خۆیاندا دروست بكەن، بەتایبەتی لە گەشت و گەڕان لەگەڵ خێزان، ئیتر بۆ ناو سروشت بێت، یان شوێنە گشتییەكان، دەكرێ قەرەبووی ئەو بۆشاییانە بكەنەوە.