لەگەڵ سەرهەڵدانی گۆڕانكارییەكانی جەستەی كچان لەتەمەنی نەوجەوانی و گەنجیدا، خەون و ئاواتەكانیشی گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەڵام زۆرجار بە هۆكاری جیاوازی نەریتی و ئایینی لە بری ئەوەی گرینگی بەو تایبەتمەندییانەی كچ بدرێ، لە ناو خێزان فشاری زۆری دەخرێتەسەر و كەسایەتی دەڕووخێندرێت، بەهەمان شێوە لەبری رێنمایی كردن بەهۆی تانەلێدان تواناكانی لەباردەبرێت، بۆیە زۆرجار كچ ناچاردەبێت پەنا بۆ خۆشەویستی، یان هاوسەرگیرییەكی ناوەخت و نەگونجاو ببات. ئەوەش زیاتر ژیانی داهاتووی دەخاتە مەترسییەوە. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتەئاراوە كە چۆن بە پەروەردەیەكی زانستی و تایبەتمەند بناغەی داهاتوویەكی گەش بۆ كچان دادەنرێ؟

گوڵان: كۆمەڵایەتی

رێنماییەكانی پزیشكی بۆ كچانی نەوجەوان
د. ئیلهام عەزیز خۆشناو پسپۆڕی ئافرەتان و منداڵبوون و نەزۆكی، لە لێدوانێكیدا بۆ گوڵان ئاماژە بەوە دەكات كە جەستەی كچان لەدوای تەمەنی 9 ساڵی ئامادەی گۆڕانكارییەكان دەبێت، مێشك بەر لە بەشەكانی دیكەی جەستە دەست بە ئیفرازكردنی هۆڕمۆن دەكات، پێش پەیدابوونی سووڕی مانگانە كە لەتەمەنی 12_ 13 ساڵی پەیدادەبێت، چەند نیشانەیەك بەدیاردەكەون، لەوانە باریك بوونی دەنگ، دەرهاتنی موو لەبن هەنگڵ و ناو رانەكان، دروستبوونی مەمك، دوای ئەوانە سووڕی مانگانە دێت، لەسەرەتادا بەهۆی باش دروست نەبوونی هێلكەدان سووڕی مانگانە بەشێوەیەكی ناڕێك و پچڕ پچڕ روودەدات، دواتر بە تێپەڕبوونی كات، مانگانە بەشێوەیەكی رێك ئەو سووڕە بەردەوام دەبێت، كچان لە 13 تاوەكو 18 ساڵی گۆڕانكاری بەسەر تەواوی جەستەیاندا دێت، لەوانە مێشك و باری دەروونی، چونكە كچ لەو تەمەنەدا عیناد و كەللەڕەق و تووڕەیە، تەنانەت توانای كۆنتڕۆلكردنی هەڵسوكەوتەكانی خۆی نییە، لەو ماوەیەدا كەسایەتی دروست دەبێت و دەروونی جێگیر دەبێت، بەڵام ئەگەر هاتو دایك و مامۆستا بەو ئەركە هەڵنەستان و بەر لەم قۆناغە كچەكەیان هۆشیار نەكردەوە، كچ بەو قۆناغە نامۆ دەبێت، بۆیە دوور نییە تووشی نەخۆشی جەستەیی بێت، بەتایبەتی بەهۆی رانەگرتنی پاكوخاوێنی لە كاتی سوڕی مانگانە، یان تووشی خەمۆكی دەبێت و لەداهاتووشدا كاریگەری لەسەر كەسایەتی دروست دەكات، چونكە كچ لەو قۆناغەدا هەست بە ترس و دڵەڕاوكێ دەكات، بۆیە پەنا بۆ هاوڕێكانی دەبات و پرسیار لەوان دەكات، ئەوانیش لەوانەیە زانیاری دروستیان لانەبێت،
جیاكاریی ڕەگەزیی دژی پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤە
هاوژین محیەدین شارەزای بواری توندوتیژی خێزانییە و گرنگی نەدان بە تایبەتمەندییەكانی كچان بۆ جیاكاری ڕەگەزی دەگێڕێتەوە، كە «لەكۆمەڵگە ئیسلامی و نەریتییەكان دیاردەیەكی تاڕادەیەك زەق و هەستپێكراوە». هاوژین دەڵێت «بەرلەوەی منداڵ لەدایك بێت، هێشتا قۆناغەكانی گەشەی كۆرپەلەیی لەناو سكی دایكی نەبڕیوە، تووشی كۆمەڵێك جیاكاری ڕەگەزی دەبێتەوە، وەكو وشەی (بە دایكی كوڕان بیت، یان (كوڕ هێز و پشتە)، ئەمانە سەرەتای دیدی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالار دەسەلمێنن، دوابەدوای لەدایكبوونیشی ئەو مامەڵەیەی لەگەڵ كچ دەكرێت، یەكسان نییە لەگەڵ كوڕ، چونكە هەمیشە منداڵانی كچ ئاگادار دەكرێنەوە، خۆیان داپۆشن و دواتر ئاشنا دەكرێن بە كۆمەڵێك وشەی وەك ئابڕووچون و پاراستنی نامووس، ئەمەش وەكو سەرچاوەیەكی ترس و هەڕەشە سەیر دەكرێت و بەتوندوتیژی گوتەیی هەژمار دەكرێت».
دابونەریت و شیكاریی هەڵەی ئایینی بەسەر كۆمەڵگەدا زاڵە
هاوژین باس لەوە دەكات كە كاتی خۆی لە كۆمەڵگە خێڵەكییە عەرەبییەكان منداڵی كچیان زیندەبەچاڵ كردووە، بەتایبەت لەگەڵ خێڵێكی دیكەدا شەڕ ڕووی داوە، بۆ ئەوەی كاتێك لەشەڕەكە شكستیان هێنا، ئەو كچانە نەكەونە بەردەستی خێڵی دوژمن و ئابڕوویان نەچێت، كچی خۆیان زیندەبەچاڵ كردووە، ئەم جۆرە بیركردنەوەیەش تەنها دابونەریتی خێڵەكییە و دوور و نزیك پەیوەندی بە ئیسلامەوە نییە، لەم سەردەمەشدا جیاكاری ڕەگەزی دژی پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤە و یەكێكە لەپێشێلكارییە بەربڵاوەكانی كۆمەڵگە. بەشێك لەئافرەتان لەناو كایەی سیاسیدا ڕووبەڕووی چەندین ناو و ناتۆرە بوون و تۆمەتی ساختەشیان بۆ دروستكردووە، بە ئامانجی شكاندن و دوورخستنەوەیان لەكایەی سیاسی، یان لەكاتی كێبەركێی سیاسیدا پڕوپاگەندەی بۆ دروست دەكرێت، بۆیە سەرەنجام دووركەوتنەوەی ئافرەتانی لێدەكەوێتەوە». ئەو شارەزایەی بواری توندوتیژی خێزانی، ئەوەش دەخاتەڕوو كە لەلایەكی دیكەوە لەكوردستاندا بەشێكی بەرچاو لەئافرەتان ئازاد نین لەوەی چ جۆرە جلوبەرگێك بپۆشن، یان مۆڵەتی شۆفێری دەربهێنن، زۆربەی ئافرەتان ناتوانن شەوانە بێنە دەرەوە، لەكاتێكدا بۆ ڕەگەزی بەرامبەر ئاساییە، ئەمانەش بەشێكن لەو جیاكارییانەی ڕۆژانە لەكۆمەڵگەی كوردی بەدیدەكرێت.
هیچ ئامادەكارییەكی پێشوەختە لەلایەن خێزان و قوتابخانەوە بۆ كچان نەكراوە
سامان سیوەیلی سەرۆكی سەنتەری خێزان، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە مامەڵەی دەوروبەر لەبارەی گۆڕانكارییە جەستەییەكانی كچانی نەوجەوان لەكۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر جیاوازە، گوتیشی «لەكۆمەڵگەی ئێمەدا ئەو گۆڕانكارییانە بۆ كچان دەبێتە مایەی شڵەژان، چونكە هیچ ئامادەكارییەكی پێشوەختەی لەڕووی دەروونییەوە لەلایەن خێزان و قوتابخانەوە بۆ نەكراوە»، سیوەیلی ئەوەشی خستەڕوو كە گەورەترین رووداوی فسیۆلۆژی كەوتنە سووڕی مانگانەیە كە لەسەرەتای باڵقبوونەوە دەست پێدەكات، ئەوەش لای كچ دەبێتە شۆكێكی دەروونی و ناتوانێ مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ حاڵەتەكەدا بكات، كچان لەم تەمەنەدا شەرم دەكەن بێنە ناو خەڵك، چونكە ئەندامانی خێزان هەمیشە داوای لێدەكەن خۆی دابپۆشێت، تێبینیمان كردووە، جۆرێك لەكچان لەبەرئەوەی لەسەرەتای قۆناغی هەرزەكاریدا ئەوەندە پێی گوتراوە سینگی دەرنەخات، ئەویش هەوڵیداوە سینگی بباتە ناوەوەو پشتی كۆم بووە، كاتێكیش دێتە دەرەوە بەهۆی چەسپاندنی سێكسی كوڕانی وڵاتی ئێمە، كە هۆگری جەستەی كچن، ئەوە وایكردووە كچان رقیان لەكچ بوونی خۆیان بێت و ببنە مایەی بەدبەختی، نەك مایەی شانازی، جاری واهەبووە كچ بەهۆی جوانییەكەی كەسوكاری خۆشی دژایەتییان كردووە و ڕێگەی چوونە دەرەوە و خوێندنیان لێ گرتووە، كاتێك دەبینێت ڕەگەزەكەی بەرامبەری كە هاوتەمەنی خۆیەتی ئازادە لە پۆشینی جلوبەرگ، ئازادە لەچوونە دەرەوە و خوێندن، بەڵام ئەو بەهۆی كچ بوونیەوە لەهەموو ئەو شتانە بێبەشكراوە، باری دەروونی تێكدەچێت.
نەقیبی مافپەروەر ڤلامینا وەحید فەخری لێپرسراوی نووسینگەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، هاوكات راهێنەری مافی مرۆڤە لە هێزەكانی ناوخۆ، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «زۆر جار ئێمە باسی توندوتیژی پیاو دەكەین بەرانبەر بە مێینە، بەڵام راستییەك هەیە، نازانم بۆچی باس ناكرێت، كارەسات ئەوەیە كە دایك بەرانبەر بە كچەكەی، یان ئافرەت بەرانبەر بە ئافرەت توندوتیژی بەكاردەهێنێت، كە خۆی لە چەند توندوتیژیەكی زەقدا دەبینێتەوە، نموونەی خەتەنەكردنی مێینە كە هیچ كات باوك ئاگای لێ نابێت، ئەوانەی كە هۆكارن و ئەنجامیشی دەدەن، هەر ئافرەتن كە ئەوە سەرەتای توندوتیژییەكانە بەرانبەریان دەكرێت. لە دواییدا هەر لە فامكردنەوە پێی دەوترێت عەیبە لەهەموو ئاخافتنێك لەگەڵیدا وشەی عەیبە بوونی دەبێت، لەدواییدا بە جیاكردنەوەی لە كوڕ بیری خراپی لا دروست دەبێت، تا وای لێ دێت متمانە لەدەست دەدات، خەتەرناكی لەوەدایە كە زۆرجار لەسەر نانخواردن، باوك دەست پێ دەكات و دەڵێت: كەسێكی بە دڵ بێت، نایدەمێ، بمرێت، ئەوە قسەی دەبێت، دایك پێی خۆشە كوڕەكەی لە كچەكەی گەورەتر بێت و لێشی بدات، ئەوانە سەرەتای تێكچوونەكانە ئیدی لەگەڵ ئەو هەموو توندوتیژییەو نەبوونی سۆز، عەیبەی زۆر وای لێ دكات لەوانەیە تەسلیمی زەواجێكی نەگونجاویش بێت. دواتر كە شوو دەكات خێزانێكی نائاسودە و دایكێكی بێ سۆز و نەوەیەكی ناتەندروست دەنێتەوە، بۆ چارەسەر كردنی ئەو كێشانەش پێویستە دایك و باوك هەمیشە وریابن بەو چەمكانەی كە بەكاری دەهێنن لەژیان بۆ منداڵەكانیان بزانن چۆن پەروەردەیەكی تەندروست و دوور لە جیاكاری بكەن، دەبێت كەشێكی ئارام بۆ ژیانی هاوسەرگیری بڕەخسێنن».
د. ئیلهام بۆ چارەسەری ئەو كێشانە بە پێویستی دەزانێت «مامۆستاكان كچانی قوتابی هۆشیار بكەنەوە، هەروەها هەوڵبدرێت خولی هۆشیاری بۆ دایكان بكرێتەوە، چونكە هەموو دایكەكان خوێندەوار و هۆشیار نین و نازانن چۆن رێنمایی كچی خۆیان لە قۆناغی جیاوازی تەمەندا بكەن».
هاوژین محیەدین چارەسەر لەوەدا بەدی دەكات كە «پێویستە سیستەمی حكومەتی بەرنامەی جۆراوجۆری لەو بوارەدا هەبێت، سەرەتا لەڕێگەی پڕۆگرامی پەروەردەوە، هەر لە دایەنگە تاوەكو زانكۆ پڕۆگرام و سیستەمی پەروەردەی بەشێوەیەك بێت هیچ جیاكارییەك لەنێوان نێر و مێدا نەكات و روانینی زیاتر بخاتە سەر رۆڵ و جیاواز نەبوونی مێ لە هەموو بوار و رەهەندەكانی ژیان و ژیاریدا، دیموكراسیبون و پەیڕەوكردنی شێوازی مەدەنیانە لەگشت بوارەكانی ژیاندا هەنگاوێكی ترە بۆ گەشەسەندنی تاكەكان و كەمكردنەوەی بۆشایی جیاكاری.
سامان سیوەیلی بۆ چارەسەری ئەو ئاریشانە بە پێویستی دەزانێت، لەڕووی پڕۆگرامی خوێندنەوە لەقۆناغی بنەڕەتییەوە كچان ئاشنا بكەن بەو گۆڕانكاڕییانەی لەڕێگەی هۆڕمۆنەوە روودەدەن، وانەیەكی تایبەت بەهۆشیاركردنەوەی نەجەوان نییە، بۆیە پێویستە خێزانەكان هۆشیار بكرێنەوە بۆ ئەوەی لەو كاتانەدا رەفتاری شیاویان لەگەڵ بكەن، هەتا ئەو كەلتوورە هەبێت، مێینە بە ئافرەتانیشەوە ئەوانەی كە كچن و ئەوانەش كە چوونەتە ناو ژیانی هاوسەرییەوە ناتوانن تواناكانیان مومارەسە بكەن، بۆیە پێویستە هەوڵی ئەوە بدرێ بە هیچ شێوەیەك رێگری لەبەردەم خوێندن و كاركردنیان كچاندا نەمێنێ.