زۆر جار لەلایەن دەزگا حكوومی و حزبی و مەدەنییەكانەوە، بانگەشەی ئەوە كراوە كە دەبێت توندوتیژی خێزانی بنبڕ بكرێ، یان ئاستی هۆشیاری تاك بەرامبەر بە نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی بەرزبكرێتەوە، زۆربەی پەرلەمانتارانیش خوازیاری ئەوە بوون كە كۆمەڵگەی كوردی لە پیاوسالاری بەرەو مرۆڤ سالاری هەنگاو بنێ، بۆ ئەو مەبەستەش چەندین یاسا لە پەرلەمانی كوردستان دەركران، بەڵام ئایا ئەو یاسایانە هەڵە و كەموكورتی تیایە، یان شێوەی جێبەجێ كردنی ئاڵۆزە و نەریتەكانی كۆمەڵگە لەمپەریان بۆ دروست دەكات؟

گوڵاڵە پشدەری وەك چالاكوانێكی دیاری كۆمەڵگەی مەدەنی، یەكێك لە هۆكارەكانی بەرفراوان بوونی جیاوازیی ڕەگەزی لە كۆمەڵگەی كوردی بۆ «ڕۆڵی لاوازی ئافرەتی پەرلەمانتار» دەگێڕێتەوە و دەڵێت «ساڵانێكە چاوەڕوانی ئەوەین خانمانی ناو هۆڵی پەرلەمانی كوردستان وەكو نوێنەری گەل كار بۆ نەهێشتنی جیاوازیی ڕەگەزی بكەن، بەڵام بەداخەوە زۆربەیان دژ بە مافەكانی خۆرسكی خودی ئافرەتان كاریان كردووە، یان بەكار هاتوون. بۆ نموونە لە دانیشتنەكانی ڕۆژانی ٢٧ و ٢٨ی مانگی ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ بە دڵەڕاوكێیەكی زۆر گوێگری تاوتوێكانی خانمانی پەرلەمانتار بووم لە پەرلەمانی كوردستان كە سەبارەت بە پڕۆژەیاسای باری كەسێتی، بڕگەی فرەژنی و جیابوونەوە گفتوگۆیان دەكرد، زۆر بەداخەوە هەندێكیان پشتگیرییان لە فرەژنی كرد، داوایانكرد، كاتێك پیاو هاوسەری نەزۆك بێت، یاخود نەخۆشییەكی درێژخایەنی هەبێت، بۆی هەبێت ژنی دووەم بێنێت. ئەوە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە یاسا هەبووە، لە بەرژەوەندیی ئافرەت پەسەند كراوە، بەڵام جێبەجێ نەكراوە، نموونەی یاسایی شاهیدی ژن لە دادگا، كە ژن بە یەكسان لەگەڵ پیاودا بە شاهید دەشێت، بەڵام بەداخەوە دوای ماوەیەكی زۆر لە تێپەڕبوونی تا ئێستاش نەهاتۆتە قۆناغی جێبەجێكردن، یاخود بۆ نموونە لە شارێك كاری پێدەكرێت، بەڵام لە زۆر شاری دیكە ئەم بڕگەیە لەلایەن دادگاوە نەهاتۆتە باری جێبەجێكردن.
گوڵاڵە لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «ڕێژەی نەخوێندەواری و كەماسی لە بواری ڕۆشنبیری ئافرەتاندا لە ئاستێكی زۆر نزمدایە»، گوتیشی «لە كوردستانی ئازادكراو لە بواری نوێسازی وڵات لە هەموو لایەكەوە پێشكەوتنی بەرچاو دەبیندرێ و حاشای لێناكرێ، بەڵام رووداوەكانی توندوتیژی خێزانی دەیسەلمێنن لە بواری ئافرەتان و مسۆگەركردنی مافەكانیان كاری ئەوتۆ نەكراوە».
گوتیشی «بۆ هاتنە كایەی وڵاتێكی پێشكەوتوو پێویستە تاك تێیدا بە ئازادی بیر و ڕا و بەبێ جیاوازیی ڕەگەزی پەروەردە بكرێ، دەبێت خاوەن بڕیار و دڵنیایی ژیان و دەستەبەری كۆمەڵایەتی بێت، دەبێت خۆی بە چاودێری دەستەڵات بزانێت، بۆ ئەوەی پێویستە حكومڕانییەكی باشی هەبێت و چاكسازییەكانی بەردەوام بێت.
د. محەممەد شوانی مامۆستا لەكۆلیژی ئەدەبیات بەشی كۆمەڵناسی زانكۆی سەلاحەدین، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «دەركردنی یاسا و پەیڕەوكردنی پەیوەندی بە ڕەوشی كۆمەڵگەوە هەیە. وڵاتێك كە هێشتا ئازاد نەبووبێت و ئەو كەلتوور و ئاكارە نەتەوەییەی كە هەیە، خۆی هەڵی نەبژاردبێت، بەڵكو بەسەریدا سەپابێت، بێگومان زەمینەی جێبەجێكردنی یاساكانیشی نابێتە رووكاری پێشكەوتن، چونكە بە لاساییكردنەوەی یاساكانی كۆمەڵگەكانی تر دروست بووە»، گوتیشی «دەكرێ بەسوود وەرگرتن لەیاسا پێشكەوتووەكانی وڵاتانی دیكە رەوشی كۆمەڵگە پێش بكەوێت، بەڵام ئەگەر واقیع و رەوتی كۆمەڵگەكەمان لەو ئاستەدا نەبێت یاساكە جێبەجێی ناكرێت، باشترین هەنگاو بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە پشت بەخۆ بەستنە بۆ بەرزكردنەوەی رەوشی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە و گۆڕینی سیستەمی ژیانی تاكەكان و جێبەجێكردنی بنەما مرۆییەكان، چونكە ئێمە لەلایەك داوای نەهێشتنی توندوتیژی دەكەین و لەلایەكی دیكەوە هێشتا كۆمەڵگەكەمان كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارییە، هێشتا لایەنی دینی و لایەنی دابونەریتی كۆمەڵایەتی زاڵە بەسەریدا و مۆركی خێڵەكی و دەرەبەگایەتی پێوە دیارە، كۆمەڵگەی واش بەگشتی پیاوی خۆش دەوێت، هەتا ئەو رەوشە نەگۆڕین، دەركردنی یاسا نەك بۆ ئافرەت بەڵكو بۆ پیاویش سوودی نابێت، بەتایبەت ئەو یاسایانەی كە پەیوەندی بە ژیانی رۆژانەی ئاسایی خەڵكەوە هەیە، لەوانە چۆنیەتی كاركردن، چۆنیتی دامەزراندن، چۆنیەتی رەخساندنی هەلی كار، چۆنیەتی پەروەردە و خوێندن».
پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. رێزان عەلی مامۆستا لەبەشی دەروونزانی كۆلیژی پەروەردە، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «كێشە ئەوەیە ئەو یاسا و رێنماییانەی كە لەوڵاتانی دیكە وەردەگیرێن، بەدواداچوونی ئەوەی بۆ ناكرێت، كە ئایا لەگەڵ كەلتوور و نەریتی كۆمەڵگەی كوردیدا دەگونجێن یان نا، لەكاتێكدا بمانەوێ و نەمانەوێ كوردستان لەڕووی هۆشیاریی تاكەكانەوە بەرامبەر بە ئافرەت و مافەكانی لەگەڵ وڵاتێكی وەكو ئەمریكا و سوید و وڵاتانی پێشكەوتووی دیكە زۆر جیاوازە، لێرەدا پێویست دەكات كۆمەڵگە لەئاست ڕۆڵ و پێگەی ئافرەت زیاتر هۆشیار بكرێتەوە، چونكە ئافرەت لە ئێستادا زۆربەیان لەیەك كاتدا دوو ڕۆڵی گرنگ دەگێڕن، لەدەرەوە شانبەشانی پیاو كاردەكەن و ئەركی ماڵەوە و بەخێوكردنی منداڵیشیان لە ئەستۆیە، بەڵام بەداخەوە لەوڵاتانی دواكەوتوو بە كوردستانیشەوە ئافرەت هەر پاشكۆی پیاوە و هەرچەند پۆستی بەرزیشی هەبێت، لەكۆتاییدا بە پلە دوو دادەنرێت».
د. رێزان چارەسەری ئەو قەیرانە كۆمەڵایەتییە لەدوو هەنگاوی گرنگدا دەبینێت، یەكەم: هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە بەهەردوو ڕەگەزەوە، دووەم: زیاتركردنی رێژەی ئەندامانی ئافرەت لەپەرلەمانی كوردستان، گوتیشی «بەحوكمی ئەوەی یاساكان لەپەرلەمانەوە دەردەچن و بڕیاریان لەسەر دەدرێت، بەپێویستی دەزانم رێژەی ئافرەتانی پەرلەمانتار زیاتر بكرێت، چونكە ئافرەت زیاتر لەئێش و ئازار و موعاناتی ئافرەتی بەرامبەری تێدەگات».
لەلای خۆیەوە مامۆستا فەرمان خەرابەیی پێش نوێژ و وتار خوێنی ئایینی، سەبارەت بە یاساكانی پارێزەری مافی ئافرەتان دەڵێت «هەر یاسایەك كە دەردەچێت، ئەگەر موخالەفەی دەقێكی قوڕئان نەبێت، خزمەت بە یەكگرتوویی و تەبایی خێزان بكات و زوڵم و ستەم لەسەر ئافرەت هەڵبگرێت، ئەو یاسایە لەڕووی شەرعەوە یاسایەكی قبوڵكراوە، تەنانەت ئەگەر ئەو یاسایە لەجیاتی پەرلەمانی كوردستان لەپەرلەمانی ئەمریكاش دەرچووبێت، ئیسلام پشتگیری لێدەكات، چونكە توندوتیژی لەسەر ئافرەت ناهێڵێت، بەمەرجێك مرۆڤەكان لەناخی خۆیاندا جێبەجێی بكەن، چونكە ئەگەر لەناخەوە نەبێت، هیچ یاسایەك ناتوانێ ناخی خەڵك بگۆڕێت و بە زۆر ئەوە بسەپێنێت»، نموونەشی بەوە هێناوە كە «زۆرجار پیاوێك لەگەڵ هاوسەرەكەی خراپە، كە هەوڵی لەگەڵ دەدرێت، رەنگە لەبەرچاوی خەڵك باش ببێت، بەڵام لەماڵەوە خراپەی خۆی هەر دەكات، ژنەكەش بەهۆی نەریت و عەیبە لەناو خەڵكی باسی ستەمی پیاوەكەی ناكات»، گوتیشی «بەهەرچەندە یاسای توندوتیژی خێزانی هەندێ موخالەفەی شەرعی تێدابوو، بەڵام شتی باشیشی تێدابوو، بەڵام جێبەجێبوونی یاساكان بۆ خودی كەسایەتی و ئاستی هۆشیاریی تاكەكان دەگەڕێتەوە، لەئایینی ئیسلامدا توندوتیژی بوونی نەبووە و بەهیچ شێوەیەك رێگە نەدراوە ستەم لەئافرەت بكرێت، خودای گەورە فەرمانی بەپیاو كردووە كە ئەگەر لەگەڵ ژنەكەی لەیەك گەیشتنیان نەبوو، نابێ ئازاری بدات، بەڵكو بۆی هەیە بەڕێزەوە تەڵاقی بدات، بەهەمان شێوە ڕێگەی بەئافرەتیش داوە ئەگەر هاوسەرەكەی بەدڵ نەبوو، بەپێی شەرع لێی جیاببێتەوە».