گەرچی لە هەرێمی كوردستان بە هۆی بونیاتنانەوەی وڵات لەسەر دەستی كوردو سەدان پڕۆژەی ئاوەدانكردنەوەو خزمەتگوزاری دەرفەتێكی زۆر بۆ كاركردن لە كەرتی تایبەت رەخساوە، بەڵام ژمارەی بێكارانیش كەم نین، ئەوەشی زیاتر گەنجانی هەراسان كردووە، ناهاوسەنگیی داهات و خەرجە، گەنجێكیش جەخت لەوە دەكاتەوە كە بەهۆی كۆمەڵێ فاكتەری «ئابووریی ناتەندروستەوە» لەهەرێمی كوردستاندا كار بەنرخی (بەنگلادیش) و خەرجیش بەنرخی (لەندەن) ـە، بۆیە زۆربەی گەنجان بە گەشبینییەوە لە داهاتووی خۆیان ناڕوانن.
ناهەوسەنگی داهات و خەرج قەیرانێكی گەورەیە
لە هەر وڵاتێكدا داهات و خەرج هاوسەنگ نەبێت، ئەوا كۆمەڵگە تووشی قەیرانی جۆراوجۆر و هەژاری و بێكاری و ناعەدالەتی دەبێتەوە. هەرێمی كوردستانیش لەو هاوكێشەیە بەدەر نییە. چیمەن رەشید، چالاكڤانێكی كۆمەڵگەی مەدەنییەو هێما بۆ ئەوە دەكات، خەڵكی هەرێمی كوردستان بەسەر دوو شەریحەی جیاوازدا دابەش بوون، چینێكی زۆر دەوڵەمەندو چینێكی زۆر هەژار، چیمەن بڕوای بەوە نییە كە لە كوردستان چینی مامناوەند هەبێت، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە لە دابەشكردنی مووچە ناهاوسەنگیەكی زۆر هەیە، تەنانەت ماوە ماوە مووچەی فەرمانبەرە پلەبەرزەكان زیاد دەكرێ، لەكاتێكدا ئەوان زۆربەیان خاوەنی ئۆتۆمبێل و خانووی خۆیانن، بۆیە بە پێویستی دەزانێت «حكومەت ئاوڕی زیاتر لەچینی گەنجان بداتەوە، بەتایبەتی ئەو گەنجانەی كە لەسەرەتای دەستپێكی ژیانی هاوبەشدان و خێزانیان پێكهێناوە»، گوتیشی «گەنج لەوڵاتی ئێمەدا بەهۆی ئەوەی داهات و خەرجی هاوسەنگ نییەو هەلی هاوسەرگیری ئاسان نەكراوە، یان ژیانی هاوبەش دروست ناكات، یان ئەگەر ئەو ژیانەشی دروستكرد خۆی دەداتە دەست بێڕەحمی بازاڕ و خۆی بۆ ژیانێكی مەمرەومەژی ئامادە دەكات».
كەرتی تایبەت بێكاری بۆ گەنجانی ئێمە هێناوە
چیمەن رەشید، ئەو رەخنەیە ئاڕاستەی حكومەت دەكات كە «ئەو كەسانەی وەكو خەبیر و شارەزا لە فەرمانگەكان دادەمەزرێن و چارەنووسی ئەو خەڵكەیان دراوەتە دەست، زۆربەیان كەسانێكن لەسەر ئاستی لێهاتوویی و شارەزایی و هەبوونی ئەزموون دانەمەزراون»، گوتیشی «كەرتی تایبەت ئەوەندەی بێكاری بۆ گەنجانی ئێمە هێناوە نیو ئەوەندە نەیتوانیوە كێشەی بێكاری چارەسەربكات، چونكە هەركۆمپانیایەكی بیانی كەدێتە هەرێم تەواوی هێزی كاری بە ئەندازیار و كرێكارەوە لەگەڵ خۆی دەهێنێت و گەنجی ئێمەش دەبێت پیاسەی شەقامی بێكاران بكات، لێرەدا ئەركی حكومەتە كە دیراسەیەكی مەیدانی لەسەر گوزەران و مەعیشەتی تاكەكان بكات، بۆ نەهێشتنی یان كەمكردنەوەی ئەو ناهەوسەنگییەی داهات و خەرج كە ئەمڕۆ وەك قەیرانێكی گەورە بوونی هەیە».
ناعەدالەتییەكی گەورە لەبواری كاركردن هەیە و هەلی كار زۆر كەمە
سەرۆكی ئەنستیوتی كوردستان بۆمافەكانی مرۆڤ (عەلی کەریم)، هێما بۆ ئەوە دەكات كە یەكێك لە پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ ئەوەیە «ئیمكانە كارێكی عادیلانە» هەبێت، واتە سوود لە تواناكانی تاك وەربگیرێ، لەهەمان كاتیشدا پاداشتێكی وەهای بدرێتێ كە بتوانێ ژیانی پێ دابین بكات و كەرامەتی مرۆڤایەتی پێ بپارێزرێت، گوتیشی «لە كوردستاندا ناتوانرێ ژیانێكی ئاسایی بۆ تاكەكان فەراهەم بكرێت»، نموونەشی بەوە هێناوە كە ((كرێی خانوویەكی 100 مەتری بۆ ژیانێكی ئاسایی لە مووچەی فەرمانبەرێكی هەرێمی كوردستان زیاترە بەبێ لەبەرچاوگرتنی خواردن و خۆشگوزەرانی و خەرجی دەرمان و نەخۆشی و سەفەر و گەشت و سەیران)).
عەلی کەریم له‌ درێژه‌ی قسه‌كانیدا جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ((هیچ هاوسەنگییەك لەداهات و خەرجی زۆرینەی گەنجاندا بەدی ناكرێ)) گوتیشی ((لە هەرێمی كوردستان بەو هەموو ئاستەنگەوە گەنج ناتوانێ ژیانی هاوسەری پێكەوە بنێت، بۆیە ئەوەی لەكوردستان دەیبینین ناعەدالەتییەكی گەورەیە لەبواری كاركردن و هەلی كار زۆر كەمە، جگە لەوەی لەناو خودی حكومەتی هەرێم ناعەدالەتی لەدابەشكردنی مووچە هەیە، مووچەی فەرمانبەرێكی ئاسایی لەگەڵ مووچەی وەزیرێك و پەرلەمانتارێك و بەڕێوەبەرێكی گشتی جیاوازیەكی یەكجار زۆری هەیە، دەبێ ئەوەمان لەبیربێت كە مرۆڤ كاردەكات، كارناكات بۆ كاركردن، كاردەكات بۆ ژیان، واتا ئەو كارەی دەیكات، پێویستە ژیانی بۆ دابین بكات، ناعەدالەتی ئەوەیە مرۆڤ ناتوانێ بەكردنی دوو كاریش ژیانێكی شایستە بۆ خۆی و ماڵ و منداڵی زامن بكات)).
ئەو چالاكوانەی بواری مافی مرۆڤ، چەند هۆكاری بۆ ئەو ناهاوسەنگییەی داهات و خەرج دەستنیشان كردو وتی «مافی بەركار لەكوردستان بوونی نییە، بازاڕی ئازاد تائێستا لەكوردستان دروست نەبووە، ئەوەی هەیە بازاڕی ئازاد نییە، بەڵكو بە شێوەیەك لەشێوەكان بازاڕێكی ناتەندروستە. لە لایەكی دیكەوە ئەو كاركردنەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە، بەشی سەرەكی لە حكومەتەوەیە، هەركاتێكیش كەرتی تایبەت ڕۆڵی لەكاركردن نەبوو، بودجەی حكومەتیش ئاوا كەم بێت، تاك بێئومێد دەبێت، بۆیە پێویستە مافی بەكاربەر بپارێزرێت، بازاڕی ئازاد و راستەقینە دروست بكرێت و كەرتی تایبەت بەشێوەیەكی باش گەشەی پێبدرێت، ئەو كارەی تاك دەیكات، زەمانی تێدابێت و بەشی ژیانێكی شەرافەتمەندانە بكات».
ناهاوسەنگی خەرج و داهات پلانی تۆكمەی پێویستەو بە تێپەڕبوونی كات چارەسەر نابێ
رۆژنامەنووس ئیبراهیم عەباس، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «حكومەت تا ئەو ساتەوەختە بایەخێكی تەواوی بە مەسەلەی مەعیشەت و باشتركردنی ژیانی رۆژانەی تاك لەكۆمەڵگەی ئێمەدا نەداوە، گەرچی لەماوەی دوو سێ ساڵی رابردوودا دوای بەهێزبوونی ئاڕاستە سیاسییەكان كەمێك ئاستی گوزەرانی خەڵك لەڕووی مووچەوە هەڵوەستەی لەسەركرا و باشتركرا، بەڵام ئەو باش بوونەوە لەئاست ویست و داخوازی خەڵكدا نییە، چونكە مووچەیەكی 400 _ 500 هەزاردیناری بەشی خواردنەكەی ناكات، چ بگات بە كرێی خانوو، یان خەرجی هاتوچۆ و جلوبەرگ و پێداویستییە سەرەكییەكان»، ئەوەشی دووپات كردەوە كە «ناهاوسەنگی خەرج و داهات بە تێپەڕبوونی كات چارەسەر نابێ و پلانی توكمەی پێویستە و دەبێت چارەسەری ریشەیی بۆ ئەو گرفتە گەورەیە بدۆزرێتەوە». گوتیشی «بەبۆچوونی من هەر مرۆڤێك نەتوانێ دەستەبەری ژیانی بكرێت، كەواتە ئەو مرۆڤە لەم وڵاتەدا هیچ مافێكی نییە، بڕواشم بەوە نییە كە دەڵێن 70%ی بودجە بۆ مووچەی هاووڵاتیانە، چونكە پێوەرەكانی دابەشكردنی ئەو پارەیە دیار نییە، لەگەڵ هەموو ئەوانەش هیواخوازم لەكابینەی نوێدا ئەو مەسەلانە یەكلا بكرێنەوە و ئەولەوییەت بە مەسەلەی مەعیشەتی تاكەكان بدرێت، لەوڵاتی ئێمەدا سەرچاوەی مەعیشەت مووچەیە و مووچەش بەشێوەیەكی هەڕەمەكی دابەشدەكرێت».
كێشەی سەرەكی لەكوردستان نەبوونی گەرەنتی ژیانی تاكە
لەیلا قادری‌ بەرپرسی‌ بەرنامەكانی‌ رادیۆی‌ هێلین، لە دەستپێكی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە «70%ی بودجەی گشتی بۆ مووچەی هاووڵاتیان تەرخان كراوە»، بوونی‌ هێزی كاری بیانیش‌ لەهەرێمی كوردستان بە بەڵگەی ئەوە دەزانێت كە لە كوردستان بواری‌ كاركردن بۆ خەڵك هەیە، بەڵام «زۆرجار گەنجی‌ خۆمان پێی‌ رازی نییە، هۆكارەكەشی بۆ‌ نەبوونی‌ بیمەی‌ دڵنیایی‌ كار گەڕاندەوە و گوتی «بۆ نموونە قوتابی‌ زانكۆ لە لەندەن بە رۆژ دەخوێنێت و شەوانە لە رێستورانەكان قاپ دەشوات، ئەمەش رەنگە لەبەر ئەوەبێت كە لەوێ‌ بیمەی‌ دڵنیایی‌ كار بۆ تاك هەیە و گەنج دڵنیایە كە لەداهاتوودا ژیانی‌ خۆی و خێزانەكەی‌ لە لایەن حكومەتەوە پارێزراوە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی كێشەی سەرەكی لەكوردستان نەبوونی داهاتی هەنووكەیی تاك یان گەنج نییە، ئەوەندەی گرفتەكە نەبوونی گەرەنتی ژیانی تاك و خێزانەكەیەتی لەئێستا و لەداهاتوودا كە ئەوەش هۆكارەكەی نەبوونی بیمە و دەستەبەری دڵنیایی كار و تەمەنیەتی».
پێویستە بازاڕی ئاڕاستەكراوی سەنتەرالیزم بگۆڕێت
دڵزار عەبدوڵڵا بەرپرسی كۆمیتەی سەركردایەتی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان لە هەولێر، سەبارت بە ناهاوسەنگیی داهات و خەرج بەمجۆرە ڕای خۆی دەردەبڕێت: «تائێستا ئەم شێوازی حوكمڕانییە لە كوردستان نەیتوانیوە بازاڕ لە نێوان ئابوورییەكی ئاڕاستەكراوی سەنتەرالیزم بگۆڕێت بۆ ئەو بازاڕە ئازادەی كەوا بەپێی سیستەمی دیموكراسی بەڕێوەدەچێت، واتە شێواوی و ناتەواوی لە بازاڕدا هەیە، چونكە پاوانكردنی بازاڕ لەلایەن چەند كۆمپانیایەكی دیاریكراو یان سەرمایەدارانی نانیشتمانی كاریگەریگەورەی دروستكردووە، هۆكارێكی دیكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بارودۆخە ناجێگیرەی ناوچەكە بەگشتی، هەروەها نەبوونی پلان بۆ بەرگرتن لەو شاڵاوەی هاتنی كرێكارانی ئێرانی و سووری و شارەكانی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان وای كردووە، كرێی كار بەرامبەر بە خەرجی رۆژانە زۆر كەم بێت، هەروەها نەبوونی یاسایەكی كار بۆ بەرگریكردن لە مافی كرێكاران و نەبوونی پلانی پێویست بۆ هاوردەكردنی كاڵا و شتومەكی پێویست لە دەرەوە، لە بەرامبەر ئەوەشدا پێویستە هاندان هەبێت بۆ پشتگیری كردنی بەرهەمی خۆماڵی، ئەو هۆكارانە و چەندان هۆكاری دی وایكردووە دوو چینی جیاواز لە كوردستان دروست بێت و كاریگەری گەورەشی لەسەر بژێوی خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت هەبێت».