پرۆفیسۆر نادیە سادق عەلی لەدایكبووی ئەڵمانیا كە باوكی عێراقیە و دایكی ئەڵمانییە و ئێستا ئوستادی وانەبێژە لە زانستی كۆمەڵایەتی مرۆڤ لەزانكۆی ئیكستەر لە بەریتانیا، خاتوو نادیە لەهەمان زانكۆ سەرۆكی دیراساتی ئافرەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، هەروەها ئەندامی رێكخراوی فێمنیست ریڤیو كۆلیكتڤە و یەكێكە لەدامەزرێنەرانی بزاڤی ژنان لە پێناوی عێراق كە بارەگاكەی لەبەریتانیایە، بۆ قسەكردن لەسەر بایەخدان بە پرسی ئافرەتان و پەروەردەكردنی كچان، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ ئەنجامدا.

* بەشێك لە بەرنامەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی توانای ئافرەتان، تەرخانكراوە بۆ كچان. بەپێی تێڕوانینی ئێوە، ئایا گرنگیدان بە كچان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا چییە؟
- بە دڵنیاییەوە كچان بەشێكن لە ئاییندەی هەر وڵاتێك، ئافرەتان و كچان نیوەی كۆمەڵگە پێكدەهێنن. لەڕووی مێژووییەوە و لە وڵاتە جیاوازەكاندا پەیوەندیەك هەیە لە نێوان گەشەكردنی گشتی وڵاتەكە و ئاماژەكانی وەك یەكسانی رەگەزی. واتە تاوەكو زیاتر ئافرەتان بواری پەروەردەییان بۆ بڕەخسێت و تاوەكو دەستیان بە سەرچاوەی زیاتردا بگات، وەك سەرچاوەی داهات یان دەسەڵاتی بڕیاردان، ئەوا ئاماژەی گەورەتر لە پەیوەندیدا بە بەرەوپێشچوونی گشتییەوە لە وڵاتەكەدا بەدی دەكرێت. كەواتە پەیوەندیەكی نزیك بەدی دەكرێت لە نێوان دابینكردنی مافەكان لەسەر بنەمای جێندەری و گەشەكردندا. مەسەلەكە ئەوەیە كچان مێینەن و مێینەش لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا هاووڵاتی پلەدوون. هەروەها ئەوان گەنج و منداڵن و ئێوەش دەزانن لە زۆرێك لە وڵاتاند گەنجان و منداڵان مافگەلێكی زۆر سنورداریان هەیە و ئەمەش حاڵەتێكە كە دوو جار جیاكاریان دژ دەكرێت (double discrimination). كەواتە لە زۆر سیاقدا بارودۆخێك هەیە كە هەژاری بڵاوە، كاتێك خێزانێك بڕیاری ئەوە دەدات ئیختیار بكات لە نێوان كچ و كوڕاندا بۆ ئەوەی كامیان بنێرێت بۆ قوتابخانە، ئەوا كوڕان هەڵدەبژێرن. بە دڵنیاییەوە لە هەرێمی كوردستان لە كوردستان، كێشەی پێشێلكاری پەیوەست بە رەگەزی هەیە و پێموایە زۆر گرنگە كە ئاستی هۆشیاری بەرز بكرێتەوە لەبارەی مافی كچانەوە و گۆڕینی رەفتارەكان لەبارەی كوڕان و كچانەوە.
* كێشەی كچان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا بە پەروەردە دەست پێدەكات، زۆرێك لە كچان لەو وڵاتانە لە قوتابخانە دەردەهێنرێن، و پێش ئەوەی بگەنە تەمەنی 18 ساڵ بە شوو دەدەرێن. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ راددەیەك هاوسەرگیری پێش 18 ساڵ زیانبەخشە بۆ نەوەكانی داهاتوو و بۆ تەندروستی ئافرەتان؟
- بە دڵنیاییەوە كێشەكە رێگایەكی دوورودرێژی بڕیوە. ئەگەر دە ساڵی رابردوو وەربگرین ئەوا بەپێی ئامارەكان هەست دەكەین لە كوردستانی عێراق رێگایەكی گەورەی لەم بوارە بڕیوە، بارودۆخەكەی بەرەوپێشبردووە بۆ هەردوو لایەنەكە، ئەویش بەهۆی بارودۆخی ئاسایش و بارودۆخی ئابووریەوە. و ئەگەری وەبەرهێنان لە پەروەردە و وەبەرهێنان لە سەرچاوە مرۆییەكاندا دێتەئاراوە. لەبەر ئەوە لەلایەك من تێڕوانینێكی ئیجابیم هەیە و دڵخۆشم بە بەرەوپێشچوونی كوردستانی عێراق. بەڵام بە داخەوە دەبینین لە هەمان كاتدا دواكەوتوویی هەیە، كە ئەمەش جۆرێكە لە پێكدادان لە نێوان كرانەوە بە رووی میدیای نوێ و تەكنەلۆجیای نوێ و گۆڕانی نوێ و ئەو كەسانەی دڵتەنگن بە گۆڕانكاریەكان و دەیانەوێت پارێزگاری لە نەریتە كۆنەكان بكەن و لەم رووەوە ئافرەتان دەبنە قوربانی، ئەگەر لە پرسی خۆكوشتنی ئافرەتان بڕوانین، ئەوا دەبینین كێشەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و كێشەی پەیوەست بە شەرەف و عەیبەوە كێشەی سەرەكین.
* هەندێ لە توێژینەوەكان ئاماژەیان بەوەكردووە كە لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا بایەخدان بە تەندروستی كوڕان زیاترە لە بایەخدان بە تەندروستی كچان، كە ئەمەش لە جیاوازی رەگەزیەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە خێزاندا پیادە دەكرێت. چۆن ئەكرێت ئاستی هۆشیاری بەرز بكرێتەوە بۆ ئەوەی جیاوازی جێندەری لە ناو خێزانەكانەوە رێگەی لێبگیرێت؟
- ئەوە زۆر راستە، من هاوڕام، چونكە ناكرێت ئەم پرسانە لە سەرەوەڕا بسەپێنرێت، چونكە ئەگەر حكومەت ئەم مەسەلانە لە سەرەوەڕا بسەپێنرێن، ئەوا خەڵكی رەتی دەكەنەوە و رەنگە كاردانەوەی گەورەتری لێبكەوێتەوە. كەواتە ئەمە پرۆسەیەكی دورودرێژە و دەكرێت لە رووی راگەیاندنەوە، وەك ئەوەی ئێوە ئێستا دەیكەن، هەروەها لەڕێی رادیۆ و تەلەفزیۆنەوە ئەم كارە بكرێت. پێم وایە لە هەرێمی كوردستانی ئێوەدا، رێكخراوی ناحكومی هەن كە رۆڵێكی گرنگ دەبینن. كەواتە پێموایە تاكە رێگە بریتییە لە پەروەردەیەكی درێژخایەن و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری بە دەركردنی یاسا و رێسا ناكرێت. بەدڵنیاییەوە گرنگە ئیرادەیەكی سیاسی هەبێت، گرنگە حكومەت یاسای دروست دەربكات و سەقامگیری بێنێتەئاراوە. بەڵام گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و كەلتوری كاتێكی زۆر دەخایەنێت. دەبێت لەسەر ئاستی قوتابخانەكان كاربكەیت، هەروەها دەبێت لەسەر ئاستی سەركردە ئایینیەكان كاربكات، هەروەها دەبێت كار لەگەڵ كۆمەڵگەی مەدەنیدا بكەیت.
* ئەگەر كچان پەروەردە بكرێن، ئەوا لە ئاییندەدا ئافرەتان ئامادە دەكرێن لە كۆمەڵگەدا. بە تێڕوانینی ئێوە، گرنگی بەشداری كردنی ئافرەتان چییە لە پرۆسەی بڕیاردانی سیاسیدا؟ ئایا پێتوایە ئەمە سەردەكێشێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرەوپێشچوون سەركەوتوو بێت؟
- باوەڕم وانیە تەنیا بوونی ئافرەت ببێتەهۆی ئەوەی دیموكراسی یان بەرەوپێشچون بێتەدی. ئاشكرایە دەبێت پرۆسەكە شەفاف بێت و نابێت گەندەڵی هەبێت. ئێمە دەزانین هەندێ لە رژێمەكانی ناوچەكە كۆتای ئافرەتانیان بەكارهێناوە بۆ ئەوەی وای بخەنەڕوو كە دیموكراتین یان لیبراڵین، لەبەر ئەوە من نیگەرانم لە بەكارهێنانی ژمارە. و مەسەلەكە ژمارە نییە و پەیوەندی بەوەوە هەیە كە بە شێوەیەكی گونجاو پیاوان و ئافرەتان بەشداریان پێبكرێت لە پرۆسەی بڕیارداندا، كە دەبێت پرۆسەكە شەفاف بێت. پێم وایە ئەوەی بە زۆری روودەدات ئەو ئافرەتانەی كە خەلفیەتێكی خێزانی دەوڵەمەندیان هەیە، یان بەخۆی پەیوەندیەكانیانەوە یان باوكیانەوە توانیویانە بگەنە سیاسەت. هەروەها گرنگە ئەو ئافرەتانەی ئەو جۆرە پەیوەندیانەیان نییە ئیختیاری راست و دروستیان هەبێت. پێم وایە لە راستیدا پرسەكە پەیوەستە بە شایستەبوونەوە، ئیتر پەیوەندی بە بەشداری سیاسییەوە هەبێت، یان كاری بازرگانیەوە، واتە هەموو ئەمانە لەڕێی كار و كۆششی سەختەوە بەدەست بهێنرێت نەك بەهۆی پەیوەندیەكانەوە. كەواتە گرنگە بە شێوەیەكی گونجاو ئافرەتان بەشداریان پێبكرێت، نەك تەنیا بەشداری پێكردن بەناو بێت و بەس. ئەمە گرنگە، نەك تەنیا بۆ گەشەپێدان، بەڵكو بۆ دیموكراسیش. مەسەلەكە هەر ئەوەنییە كە پیاوان رێگە لە ئافرەتان دەگرن، بەڵكو خودی ئافرەتانیش خۆیان رێگرن، لەبەر ئەوە دەبێت ئەمە لەڕێی پەروەردە و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییەوە بێت و كارێك بكرێت ئافرەتان باوەڕیان بەخۆیان هەبێت، لێرەوە گرنگە لەگەڵ كچاندا دەست پێبكەن، لەبەر ئەوە رەنگە زۆرێك لە ئافرەتان درەنگ بێت بۆیان و زەحمەت بێت بۆیان بگۆڕێن، و بە كچان بڵێین دەتوانن دەستكەوت بەدەست بهێنن و باوەڕیان بەخۆیان هەبێت كە دەتوانن بەدەستی بهێنن.
* بەشداری ئافرەتان لە سیاسەتدا گرنگیەگی تەواوی هەیە. چۆن ئەتوانرێت زاڵبین بەسەر ئەم بەربەستانەدا؟ بە تایبەتی كە وڵاتانی تازەگەشەكردو بەڕاستی پێویستیان بە هێزی ئافرەتان هەیە لە زۆرێك لە پرۆسەكاندا، بۆ نموونە لە بواری بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و...تاد؟
- بێگومان ئەكرێت ئافرەتانیش بە هەمان شێوە گەندەڵ بن. بەلای منەوە مەسەلەكە شان بە شانی یەكتر دەڕوات، نابێت ئامانجەكە بە تەنیا بریتی بێت لەوەی ئافرەتان بهێنرێنەپێشەوە. بەڵكو بریتی بێت لە بنیاتنانی سیستمێك كە شەفاف بێت و لەسەر بنەمای پەیوەندی بنیات نەنرابێت، كە خەڵكی بتوانن، ئیتر پیاو بن یان ئافرەت، لە خێزانێكی ناسراوەوە هاتبێتن یان نا، یاخود سەر بە پارتێكی سیاسی بن یان نا، بتوانن بگەنە پۆستێك لەڕێی كار و كۆششی سەختی خۆیانەوە. پێموایە ئەمە سیستمێكی رەوایە، راستە رەنگە پێویست بەوە بكات بایەخێكی تایبەت بە كچان و ئافرەتان بدات- ئەویش بەهۆی بەربەستە كەلتوریەكانەوە كە رێگەی بەشداری كردنیان لێدەگرێت-، بەڵام دەبێت بە شێوەیەكی گشتی عادیلانە بێت بۆ كۆمەڵگە، ئامانجی من گۆڕینی سەرلەبەری سیستمەكەیە، ئەویش نەك لەڕێی شۆڕشەوە، بەڵكو لەڕێی چاكسازیەوە، واتە پتر عادیلانە و یەكسان بێت.
* لە كۆمەڵگە رۆژئاواییە گەشەكردووەكاندا، ئێمە دەبینین ئافرەتان پتر لە رێكخراوە ناحكومیەكاندان، نەك لە پۆستە سیاسییەكاندا. ئایا پێتوایە ئەمە بە مانای ئەوەبێت، تەنانەت لە وڵاتە تازەگەشەگردووەكاندا، كە بەربەست هەیە لەبەردەم بەشداری ئافرەتان لە سیاسەتدا؟
- هەمان شتە، مەسەلەكە مەسەلەی راددە و پلەیە. ئێمەش كێشەی هاوشێوەمان هەیە، ئەمە تەنیا كێشەی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان نییە، ئەمە تەنیا كێشەی وڵاتانی رۆژهەڵات و ئەمە تەنیا كێشەی وڵاتە ئیسلامیەكان نییە، لە بەریتانیا هەمان كێشە هەیە لە ئەڵمانیا هەمان كێشە هەیە، كەواتە مەسەلەكە راددە و پلەیە. راستە ئافرەتانێكی زۆر دەبینیت كە ئاستێكی پەروەردەی باشتریان هەیە و ئافرەتانێكی زیاتر دەبینیت بەشداری لە پرۆسەی بڕیارداندا دەكەن، بەڵام ئەگەر پرسیاری ئەوە بكەیت ئایا كام وڵات باشترین بواری بۆ بەشداری ئافرەت رەخساندووە؟ ئەوا رەنگە وڵاتە ئەسكەندەنافیەكان دادپەوەرانەترین سیستمیان هەبێت كە كاریان بۆ ئەوە كردووە ئافرەتان بە شێوەیەكی یەكسان نوێنەرایەتی بكرێن لە سیستمە سیاسیەكە و لە كۆمپانیا گەورەكاندا. بەڵام لە شوێنەكانی دیكەی جیهان هەمان بارودۆخە. من توێژینەوەم لەسەر كێشە و تەحەددیە دیاریكراوەكان كرد كە رووبەڕووی ئافرەتە ئەكادیمیەكان ئافرەتانی باشووری عێراق و هەرێمی كوردستانی عێراق دەبنەوە، ئەوا هێڵی هاوتەریبم بینیوە لەگەڵ ئافرەتە ئەكادیمیەكان لە سیستمی بەریتانیادا، كەواتە ئەمە كێشەكەیە ئافرەتان لە هەموو شوێنێك رووبەڕووی دەبنەوە، بەڵام ئەگەر بە شێوەیەكی بەراوردكاری قسە بكەین، ئەوا جیاوازی بەدی دەكرێت.