زۆر جار تێكەڵكردنی كچان و كوڕان لە قۆناغە جیاوازەكانی خوێندن بووەتە سەرباسی باسان و تەنانەت ڕای دژبەر و بۆچوونی جیاوازی لەسەر بووە، بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و فەتوا ئایینییەكانیش كاریگەری خۆیان داناوەو لە كەلتوور و نەریتی كومەڵگەدا كاردانەوەی هەبووە، بەڵام ژمارەیەك لە شارەزایان بە پێویستی دەزانن وانەی تایبەت بەكچان لەپرۆسەی خوێندندا دابنرێت، بۆ ئەوەی بە تایبەتمەندییەكانی خۆیان شارەزا بن و بە شێوەیەكی زانستی مامەڵەی لەگەڵ بكەن،
گوڵان: كۆمەڵایەتی

دەكرێ كچ و كوڕ لەسەر مێزی شەترەنج كێبڕكێ بكەن، بەڵام لە یاریگەی تۆپی پێ توانای جەستەییان جیاوازە
نیما حسامی قوتابی زانكۆی پزیشكی لە وڵاتی ئۆكرانیا، هێما بۆ ئەوە دەكات كە پێكهاتەی جەستەیی ڕەگەزی نێر و مێ جیاوازە و هەركام تایبەتمەندی خۆیان هەیەو پێویستە قۆناغبەندی و پۆلین بكرێ، تەنانەت بەپێی كەلتوور و نەریتی كۆمەڵگەش دەگۆڕدرێ، بەڵام پێویستە بە شێوەیەكی زانستی و زۆر وردبینانە و بەپلانی ئەكادیمیانە ئەو كارە بكرێ». نموونەی ئەوەش دەهێنێتەوە كە «لە ڕووی Pathology و Sexology و Biology و Physiology و...هتد كچ و كوڕ جیاوازییان هەیە، وەك نموونە پیاو ناتوانێت دایك بێت، ئافرەتیش توانای بە باوك بوونی نییە، لەو بوارەدا هەركامیان تایبەتمەندی خۆیان هەیەو دەبێت لە بناغەی راهێنانیانەوە ئەو تایبەتمەندییانە لەبەرچاو بگیردرێ». نموونەیەكی دیكەش دەهێنێتەوەو دەڵێت «با گریمانەی ئەوە دابنێین كە لە قوتابخانەیەك بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتێك، كچانی سەركردە، یان ئافرەتی دەوڵەتدار Women governance پەروەردە دەكرێن، ئەو كچانە ببن بە سەرۆكی وڵاتیش نابێت ئەوەیان لەبیر بچێت كە تووشی زاوزێ دەبن و دەبێت بۆ دایكایەتی ئەزموونی تەواویان هەبێت، بۆیە تا پێش تەمەنی یاسایی، كچان ئاساییە بە تایبەتمەندییەكانی خۆیانەوە لە ژینگەیەكی تەندروستی زانستیدا بخوێنن، بێئەوەی لەڕەگەزەكەی تر جیابكرێنەوە، واتە هەر لە قۆناغەكانی ژێر تەمەنی یاسایی پڕۆژەی یەكتر ناسین و ڕاگۆڕینەوەی بەردەوامیان هەبێت، سەیران و سەفەری هاوبەشی كێبڕكێی زانستییان هەبێت، بەڵام بەگشتی توانای جەستەیی كچان وەك كوڕان نییە، بۆیە لە وڵاتانی پێشكەوتوودا كێبڕكێی وەرزشی قورس بۆ ڕەگەزی نێر و مێ جیا دەكرێتەوە، بۆ نموونە دەكرێ كچ و كوڕ لەسەر مێزی شەترەنج كێبڕكێ بكەن، بەڵام لە یاریگەی تۆپی پێ، ئاستی توانای جەستەییان هاوسان نییە، بۆیە دەبینین لەوڵاتە پێشكەوتووەكانیش هەندێك لەو جیاوازییانە لەبەر چاو گیراون». نیما زیاتر گوتی « بۆچوونی من لە پیاوانی ئایینی وڵاتی خۆمان نزیك نییە، چونكە ئەوان لە هەموو قۆناغەكانی خوێندن تێكەڵبوونی كچ و كوڕ بە حەرام و ڕێپێنەدراو دەزانن، ئەوەش هەڵەیە و لە بری ئەوەی نەوەیەكی كارامەو لێهاتووی لێبكەوێتەوە، نەوەیەكی نەخۆش و گرژ و ئاڵۆز و توندوتیژی لێدەكەوێتەوە».
لە قوتابخانەكان پێویستە وانەی تایبەت بەهەردوو ڕەگەز بخوێندرێ
پەرلەمانتار پەیمان عزەدین ئەندامی لێژنەی پەروەردە لە پەرلەمانی كوردستان، ڕایوایە «چۆن كچ و كوڕ لە باخچەی ساوایانەوە بە یەكەوەن، پێویستە تاوەكو قۆناغی زانكۆش هەر بەیەكەوە بن و بەبێ جیكاری رەگەزی پڕۆسەی خوێندن ئەنجام بدەن، ئەوە هەڵەیە كە ئێستا پەروەردە تێیكەوتووە، كە لەقۆناغی دایەنگە و باخچەی ساوایان و سەرەتایی كچان و كوڕان بەیەكەوەن، بەڵام لە قۆناغی بنەڕەتی جیادەكرێنەوە، دواتر لەقۆناغی زانكۆ جارێكی تر تێكەڵ دەكرێنەوە، ئەوەش كاردانەوەی خراپ دروست دەكات، كاتێك ئەو كچ و كوڕە دوای دابڕانێك تێكەڵ دەكرێنەوە، تووشی كێشەی جۆراوجۆر دەبن، لەڕووی زانستیشەوە ئەگەر تێكەڵ بكرێن پێشبڕكێی زانستی روودەدات و بە خەسڵەتی یەكتر ئاشنا دەبن و نامۆبوون لەنێوانیاندا نامێنێت، تەنانەت دیاردەی توندوتیژیش كەم دەكاتەوە»، گوتیشی «من وەك ئەندامێكی لێژنەی پەروەردە و وەكو دایكێك بوونی وانەی تایبەت بەهەردوو رەگەز بە پێویست دەزانم، لەپەرلەمان هەنگاوەكانمان لەسەر برەودان بە پەروەردەی مەدەنی هاوێشتووە، راستە هەردوولا تایبەتمەندی بایەلۆژی خۆیانیان هەیە، بەڵام ئەمڕۆكە راگەیاندن پەردەی لەسەر هەموو ئەو بابەتە زانستییە بایەلۆژیانە هەڵماڵیوە و خەڵك بەتایبەت كچان هۆشیار و ئاشنان بە تایبەتمەندییەكانی خۆیان، سەبارەت بە پەروەردەكردنی كچانیش پێش قوتابخانە پێویستە دایكان و باوكان ئەو ئەركە لەئەستۆ بگرن، هەروەها لەهەموو قوتابخانەكان توێژەری كۆمەڵایەتی هەیە ئەركی ئەوانە رێنمایی بە قوتابییە كچەكان بدەن».
وەزارەتەكانی تەندروستی و رۆشنبیری و پەروەردە دەبێت بایەخ بە وانەی تایبەت بە كچان بدەن
شوان محەمەدئەمین خۆشناو مامۆستای زانكۆ لە كۆلیژی ئادابی زانكۆی سەلاحەدین، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «جیاكردنەوەی خوێندنی كچان و و كوڕان خزمەت بە رەوتی پەروەردە و زانست ناكات، رەنگە لە هەندێ‌ بواردا ئەو تایبەتمەندێتییانەی كچ پەیوەندی بە ڕەگەز هەبێت و ئەوە زیاتر ئەركی خێزان و قوتابخانەیە، جگەلەوەی رێنوێنی و رێنماییە تەندروستیەكانیش بۆ هەردوو ڕەگەز لە یەك ئاستدا دەبینمەوە، ئێمە دەبێت كار لەسەر كەلتووری پێكەوەژیان و یەكسانی و سڕینەوەی هەندێ‌ لەو دابونەریت بكەین كە لە بنچینەدا خۆمان خاوەنی نین و بە هۆی پرۆسەیەكی مێژوویی دوور و درێژەوە هاتووەتە نێو كۆمەڵگەكەمان»، ئەو مامۆستای زانكۆیە زیاتر گوتی «دەكرێت لەڕێگەی كردنەوەی خول و كۆڕ و سیمینارەوە ئەو بابەتانە تاوتوێ‌ بكرێت بە هاوبەشی لەنێوان وەزارەتەكانی تەندروستی و رۆشنبیری و پەروەردەوە، بۆئەوەی وانەی پێویست بەكچان لەقوتابخانەكان بگوترێتەوە، پێموایە هەر شتێك كرایە مۆتەكە و ترس و بڤە بەبێ ویستی رەگەزەكان دەبێتە بابەتێكی وا بەپەرۆش كە بە جۆش و خرۆشەوە لێی نزیك دەبێتەوە، ئاشكرا كردنی نهێنییەكان و فێربوونیان بەشێوازێكی زانستیانە و یاساییانە دەبێتە شتێكی ئاسایی.
ژینگەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان گونجاوە كە پڕۆگرامێكی پەروەردەی جەستەیی هەبێت
عیسا بۆتانی، سەرنووسەری گۆڤاری چەم، لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «بەر لە ساڵانێك هەوڵێكی زۆرباش هەبوو تاكو سیستەمی پەروەردەیی لە هەرێمی كوردستان بتوانێت سوود لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە وەرگرێت، ئەزموونی زۆرێك لە وڵاتان لەسەرتاسەری جیهان وەرگێڕدایە سەر زمانی كوردی و لە گۆڤاری ئاسۆی پەروەردەیی بڵاوكرایەوە تاكو دواتر لە دوو بەرگی پەرتووكی(ئەزموونی گەلان، لەبواری پەروەردە و فێركردندا) چاپكرا، ئەمە لەكاتێكدا بوو سیستەمی پەروەردەیی هێشتا ئاسەواری پەروەردەییەكی توند و ناتەندروستی سەردەمی بەعسی بەسەرەوە بوو. ئەوەی كرا ئەوە بوو هەڵسوكەوتی توندوتیژی مامۆستایان لەهەمبەر قوتابیان رێگەی لێ بگیرێ كە وەكو پێویست جێبەجێ نەكراوە و رەنگدانەوی نەخوازراویشی لێ كەوتەوە، هەروەها ســـیستـــەمی پەروەردەیی سوێدی و هاوردەكردنی سیستەمی قوتابخانەی نموونەیی و هاوڕێ و .. هتد. ئەمانە هەمووی ئامانجی خۆیان نەپێكا و نەبوونە بنەچەیەك تاكو سیستەمێكی پەروەردەیی ناوازە و نموونەیی لەسەر بونیاد بنرێ، لەبەر ئەوەی پەیڕەوكردنی هەر شێوازێكی نوێی پەروەردە پێویستی بە زەمینەسازی و فەراهەم كردنی پێداویستی و كەشێكی پەروەردەیی و كادیری كارامە هەیە . ئەمە سەرەڕای توێژینەوەیەكی ورد كە ئاخۆ ئەو سیستەمە چەندە لەلایەن توێژی مامۆستایان و قوتابیان و بەر لەهەمووشیان لەلایەن ماڵباتی قوتابییەوە قبووڵ دەكرێ».
گوتیشی «ژینگەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان گونجاوە پڕۆگرامێكی پەروەردەی جەستەیی هەبێت، هەرچەندە من پێموایە قوتابخانەكان نەیانتوانیوە كەسایەتی مرۆڤەكان دروست بكەن و لێرەدا مرۆڤەكان باشترین وانەیان لە رۆژگار دەستكەوتووە و ناڵێم قوتابیانی كچ پێویستیان بە وانەیەكی پەروەردەیی تایبەت بە رەگەزەكەی خۆیان نییە، بەڵام بڕوام وا نییە پرۆسەیەكی لەمشێوەیە سوودی باش بگەیەنێت».
لەقوتابخانەشدا پێویستە رەچاوی جیاوازییەكانی ڕەگەزی مێیینە بكرێ
د. فەیسەڵ بڵباس، وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی ڕایوایە «لەبەر ئەوەی كچان لەڕووی پێكهاتەی جەستەیی و فیزیۆلۆجیای ئەندامەكانی لەشی و لەلایەنی دەروونی و پەروەردەییشەوە جیاوازی هەیە لە كوڕان، بۆیە وەكو چۆن لەماڵەوە مامەڵەی جیاوازی لەگەڵدا دەكرێ، لەقوتابخانەشدا پێویستە رەچاوی ئەو جیاوازییانەی رەگەزی مێیینە بكرێ، نەك بەو مانایەی كە لە نێرینە جیا بكرێتەوە، بەڵكو بۆ گرنگیدان بەو چەند جیاوازییەی كە هەیەتی، چونكە ئاشكرایە وەزیفەی مێیینە لەماڵەوە جیاوازی هەیە لەهی نێرینە. بۆیە باشترە هەر لەسەرەتای ژیانیەوە ئەوانەی فێر بكرێ كە لەدواڕۆژدا دێنەڕێی. بەڵام بوونی قوتابخانە و پڕۆگرامی تایبەت بە رەگەزی مێیینە پێویست نییە، بەقەد ئەوەی پێویستە لەناو پرۆگرامی گشتیی خوێندندا بایەخی تایبەتی بە رەگەزی مێیینە بدرێ. لەلایەك بۆ ئەوەی مێیینە خۆی بناسێ و بزانێ لەچیدا جیاوازە لەنێرینە و دەبێ چۆن رەفتار بكات، لەلایەكی دیكەشەوە ڕەگەزی نێرینەش ئەو جیاوازییە جەستەیی و دەروونییانەی مێیینە بزانێ، فێردەبێ چۆن لەگەڵیدا دەجووڵێتەوە و لەلای نامۆ نابێ».
د. فەیسەڵ بڵباس هێمای بۆ ئەوەش كرد كە ئەو جۆرە بابەتانەی كە پەیوەندییان بە جیاوازییە جەستەیی و دەروونی و فیزیۆلۆجیای مێیینەوە هەیە بەپێی تەمەن و قۆناغەكانی خوێندن دەبێ بگۆڕێن و هەر لەسەرەتای دەستپێكردنی خوێندنەوە هەبێ، گوتیشی «بۆ ئەو مەبەستە دەبێ مامۆستای شارەزا و راهێنراو و لێزان لەهەردوو ڕەگەزەكەدا هەبێ بۆ گەیاندنی ئەو جۆرە پڕۆگرامانە بۆ خوێندكاران بەگشتی و كیژان بەتایبەتی. ئەوانەش نابنە هۆی جیاكردنەوەی ڕەگەزی، بەڵكو بەپێچەوانەوە رەنگە وابكەن باشتر نێر ومێ لەیەكتری بگەن و شارەزای هەڵسوكەوت رەفتاری یەكتری بن».
پێویستە خێزان و پەروەردە وانە كۆمەڵایەتی و تەندروستییەكان دەوڵەمەند بكەن
نووسەر و رۆژنامەنووس دڵزار حەسەن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «دیارە پەروەردە وەك كەرەستەیەكی كۆمەڵایەتی بۆ رێكخستن و ئاراستەكردنی ئاكار و رەفتاری مرۆڤەكان لە سەرەتای مرۆڤایەتییەوە تاك و خێزانی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردووە، لە نێو ئەو مەنزومە پەروەردەییەدا منداڵ بە دەرەجەی یەكەم بۆتە خاڵی جەوهەری ئەو پەروەردەیە. هەمیشە خێزان ئەم ڕۆڵەی بینیوە بۆ پەروەردەكردنی منداڵەكان بە كوڕ و كچیەوە، بەڵام بە هۆی سیستەمی خوێندن و درووستبوونی یەكەی پەروەردەی دیكە، منداڵ كەوتە ژێر كاریگەری زیاد لە پەروەردەیەك، لەوانە: خێزان، قوتابخانە، كۆمەڵگە، ژینگە و .. تاد، لێرەدا بە بێ جیاوازی هەردوو ڕەگەز بەم شیوەیە پەروەردەدەكران، بەڵام لە كۆمەڵگە نەریتی و ئایینی و محافزكارەكان كچان بە چاوێكی دیكەوە سەیردەكرێن، بۆیە شێوازی پەروەردە و ئاراستەكردنی كۆمەڵایەتییان لەڕووی پەروەردە جیاواز بووە لەگەڵ كوڕان، سەبارەت بەوەی كچان لەڕووی پەروەردە و تەندروستییەوە دەبێ وانەی تایبەتییان بۆ باس بكرێت لە قوتابخانەكاندا، ئەگەر ئەم بۆچوونە لەو روانگەیەوە سەرچاوەی گرتبێت كە كچان هەندێك رووداوی فسیۆلۆجی بە هۆی جیاوازی رەگەزییانەوە لە كوڕان لێ روودەدات، ئەمە شتیكی ئاساییە، بەڵام ئەگەر بۆ زیاتر گۆشەگیركردن و پەروەردەكردنی خۆداپۆشین و پەراوێزبوونیان لەكۆمەڵگە بێت ئەوە كارەساتە، بۆیە لە هەردوو باردا ئەم كارە نەكرێت باشە، بەڵكو بۆ ئەوەی جیاوازی لە پەروەردەكردن و ئاراستەكردنی پەروەردەی نێوان ڕەگەزەكان روونەدات، پێویستە خێزان و پەروەردە وانە كۆمەڵایەتی و تەندروستییەكان دەوڵەمەند بكەن».
شەرمنەكردن لەسروشتی مرۆڤەكان لە هەموو شتێك پێویستترە
عەزیز رەئووف مامۆستا لە ئامادەیی بەكرەجۆ لە سلێمانی، بوونی وانەی تایبەت بەكچان بە پێویست نازانێت و ئەو بابەتە بە پەروەردەی خێزانەوە گرێ دەدات و دەڵێت «تەنانەت لەپەروەردەی مۆدێڕنیشدا سیستەمێكی لەمجۆرە بوونی نییە، بەشێوەیەكی گشتی چارەسەر لە خاڵێكی گرنگدا دەبینمەوە ئەویش شەرمنەكردنە لەسروشتی مرۆڤەكان، بۆ نموونە لەوانەیەكی پۆلی سێی ناوەندی باسی لە ڕەگەزی نێرینە و مێینە و ئەندامەكانی دەكات، كە مامۆستاكە دەگاتە سەر ئەو بابەتە، بابەتەكە شەرح ناكات و بە قوتابییەكانی دەڵێت ئەو وانەیە لەماڵەوە بخوێنن، ئەوەش كارەساتەو پێویستە ئەو بابەتانە لەناو سیستەمی پەروەردەدا باس بكرێت، لەوانە نەخۆشییە جەستەییەكانی كچان و ئافرەتان كرداری زاوزێ و هتد، بەڵام لەكۆمەڵگەی ئێمەدا بەهۆی ئایین و كەلتوور و نەریت، كۆسپ لەبەردەم زۆربەی پڕۆسەكانی ژیان دروستبووە، پێویستە لەبری جیاكردنەوە و پێدانی وانەی تایبەت، ئەو بەربەستانە بشكێنین و تەنانەت هەوڵبدرێت لە قوتابخانەكان وانەی رۆشنبیری سێكسی فێری قوتابیان بەهەردوو رەگەزیەوە بكرێت».