هاوسەرگیری بەزۆر و پیادەكردنی كەلتووری دەسەڵات سەپاندنی رەگەزی نێر بەسەر رەگەزی مێدا، دیاردەیەكە لەسەردەمێكی كۆنەوە رەگ‌و ریشەی چاندووەو تائێستا هەندێك لەكچانی كۆمەڵگە بەدەستیەوە دەناڵێنن، چونكە كچان وەكو ئامڕازێك لەلایەن باوك و براكانیان بەكارهاتوون، تەنانەت زۆرجار بەبێ ئەوەی دواڕۆژی كچەكەیان لەبەرچاو بگرن، لە پیاوی بیركۆڵ و عەقڵ شێواو و نەخۆشی دەروونی مارە كراون. بەڵام سیستەمی یاسایی و ئایینی و نەریتی كۆمەڵایەتی چ خوێندنەوەیەكی بۆ ئەو دیاردەیە هەیە؟ لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتە ڕاو سەرنجی خۆیان بۆ گوڵان دەخەنەڕوو.
پێویستە هەرجۆرە هاوسەرگیرییەكی
زۆرەملێ بە یاسا قەدەغە بكرێت
«هەر بڕیارێك فەرز بكرێ بەسەر مرۆڤدا، بێگومان جێگەی قبووڵ نییە، ئێمە هەموومان مرۆڤین و پێویستە رێگەمان پێبدرێت خۆمان بڕیاربدەین، من هەموو شتێكی بە زۆر لە ژێر هەر پاساوێكدا بێت، رەتدەكەمەوە، ئەو كارە دژی هەموو پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤەو نابێت بە زۆر ژن یان پیاو ناچار بكرێت بۆ هاوسەرگیری زۆرەملێ، چونكە گۆمانی تێدا نییە كە هاوسەرگیری لەوجۆرە شیرازەی خێزان دەپچڕێت وتووشی لێكترازانی دەكات». ئەوە دەستپێكی قسەكانی نووسەر و رۆژنامەنووس فازڵ قارەمانی بوو. جەختیش لەوە دەكاتەوە كە هاوسەرگیری دەبێت ئارەزوومەندانە بێت، بۆ ئەوەی بتوانن خانەوادەیەكی تەندروست پێكەوە بنێن، هیواشی خواست هەرجۆرە هاوسەرگیرییەكی زۆرەملێ بە یاسا قەدەغە بكرێت و هەر كەسێك ئەو یاسایە پێشێل بكات بە توندی سزا بدرێت».
فازڵ لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت «هەرچەندە لە دین من شارەزا نیم، بەڵام ئەوەی من بیستوومە لە مامۆستایانی ئایینی میانڕەو دەڵێن بەشوودانی كچ بەزۆرەملێ بە هیچ جۆرێك مارەیی نایەت، هەروەها هیوادارم رۆشنفكران، شاعیر و نووسەران و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بەرنامەی تایبەتیان هەبێت بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك بۆ ئەوەی هیچ هاوسەرگیرییەكی زۆرەملێ روو نەدات، بەڵام ئەگەر ئیرادە و خواستی لەگەڵ بێت، ئاساییە كچ یان كوڕ لەگەڵ كەسێكی كەمئەندام یان تەنانەت نەخۆشی دەروونیش هاوسەرگیری بكەن».
نەزانی و نەفامی كچ ئیستغلال دەكرێ
بەختیار گەردی بەڕێوەبەری كارگەی كۆكاكۆلایەو جەخت لەوە دەكاتەوە كە «پیاوی كەمئەندام و تەنانەت بیركۆڵ بە زەبری پارە ئافرەتی ساغ دەهێنێت و بە چەند شتێكی ماددی رازی دەكات و دەیخاتە ژێر ركێفی خۆی، بۆ مەبەستی منداڵخستنەوە یان جنس تێركردن، بەڵام ئەو كەسەی بە پلەی یەكەم تاوانبارە كەسوكاری ئافرەتەكەیە كە بە زۆرلێكردن ئەوكارە ئەنجامدەدەن، چونكە ئەو ئافرەتە تا دەمرێت لە ژێر گوشاری دەروونی و جەستەیی ژیان بەسەر دەبات، وێڕای ئەوەی دەبێتە دیلی ئەو پیاوە»، ئەوەشی بە «ئیستیغلالكردنی نەزانی و نەفامی كچەكە» هەژمار كرد.
بەختیار لە وەڵامی ئەو پرسیارەی كە ئایا ئەو ئامادەیە ژنێكی كەمئەقڵ، یان كەمئەندام بخوازێت؟ گوتی «بێگومان نەخێر، لەبەر ئەوەی حەزی خۆم لەگەڵ ئەوەدا نییە و ئەو جۆرە كەسە لەگەڵ پێداویستی من ناگونجێ و لە نەوەی ناكامیش بە دوور نابم».
توێژەری كۆمەڵایەتی ئەمیر میرانی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە خواستی ئافرەت و پیاو بۆ هەڵبژاردنی ئەو كەسەی هاوسەرگیری لەگەڵ دەكات، جیاوازی هەیەو لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دی و لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دی جیاوازە، گوتیشی «ئەگەر سەیری كۆمەڵگەی خۆمان بكەین، دەبینین زیاتر گرنگی بە رووكەش و پلەوپایەی تاك دەدەرێ، نەك جەوهەری مرۆڤایەتییەكەی، دەكرێ لە هەڵبژاردنی پڕۆسەی هاوسەرگیری كوڕو كچەكانمان زیاتر تێبینی لەسەر مەسەلەیەك بكەین، ئەویش ئەوەیە هەرلە سەرەتاوە دایك و باوك بە منداڵەكانیان دەڵێن دەبێ هاوسەرەكەت جوان بێ، لە بنەماڵەیەكی شایستەو خانەدان و دەوڵەمەند بێ و .. هتد، بێگومان بتەوێ یان نەتەوێ ئەم وشانە كاریگەری لەسەر هەست و نەستی كەسەكان دەبێت، بۆیە دەتوانین بڵێین كەلتوور و ئەم شێوازە بیركردنەوەیەمان تاڕادەیەك كاریگەری هەیە».
ئەمیر میرانی سەبارەت بەوە كە بەشێك لە كچان لەوانەیە گوێ نەدەن بەوەی ئەگەر هاوسەرەكەیان ناتەواوییەكی لە جەستەی یان دەروونی هەبێ، وتی «یەك لەو هۆكارانە ناسكی بەزەیی و هەست و سۆزی ئافرەتە، بۆ نموونە پیاوێكی كەمئەندام داوا لەكچێك دەكات بۆ هاوسەرگیری، بەزەیی و لایەنی دینی ئەم ئافرەتە وادەكات رازی بێت، چونكە پێیوایە كارێكی خێری گەورەی كردووە، ئافرەتیش هەیە پێیوایە هاوسەرەكەی لەو جوانتر نەبێ باشترە، تاوەكو منەتباری نەبێت، یان ژنێكی تری بەسەر نەهێنێ». سەبارەت بەپیاوانیش كە بۆچی كەمتر ئافرەتی كەمئەندام دەهێنن سەرەڕای ئەوەی ئەگەر خۆیان كەمئەندامیش بن، ئەو توێژەرە گوتی «هۆكارەكەی ئەوەیە كە ئەوەندەی پیاوان گرنگی بەلایەنی روخسارو لایەنی سێكسییان دەدەن كە هاوسەرەكەی جوانترین و بێ خەوش و كەموكورتی بێ، ئەوەندە لایەنی بەزەییبوون و دەروونی ژنەكەی بەلاوە گرنگ نییە، وێڕای هەموو ئەوانەش رۆژانە چەندین نموونەی بەرز و جوان دەبینین، چ بۆ پیاوبێ یان بۆ ژن، كە بێ گوێدانە كەموكورتییەكانی جەستەیی لایەنێكیان، بەختەوەرترین ژیانی هاوسەرییان هەیە».
ئەوەی ببێتە هۆكاری هاوسەرگیری
بە زۆرەملێ 3 تا 5 ساڵ زیندانی دەكرێت
گەیلان سەید ئەحمەد دادەوەری دادگای باری كەسی یەكەم، لە ڕووی یاساییەوە بابەتی ئەم ڕاپۆرتە تاوتوێ دەكات و دەڵێت «هەر مارەكردنێكی كچ بە وەكیل، ئەگەر رەزامەندی كچەكەی تێدابێت، مارەكردنەكە دروستە ئەگەر ئەو پیاوە هەر عەیبێكیشی هەبێت، حاڵەت هەیە پیاوەكە كەمئەقڵ بووە، بەڵام ئافرەتەكە پێی رازی بووە، لێرەدا دادگا ناتوانێ هیچ تەدەخولێك بكات، چونكە كچە هیچ سكاڵایەكی نییە، بەڵام ئەگەر كچ لای ئێمە سكاڵا بكات كە بە زۆر مارەكراوە، ئەوكات ئێمە بۆمان هەیە تەدەخولی ئەو زەواجە بكەین، دیارە هەر هاوسەرگیرییەك بەزۆر بكرێت، بەپێی یاسا مارەكردنەكە بەتاڵە، رەنگە ئەو كچە یان ئەو ئافرەتە لەلایەن باوكیەوە تەهدید كرابێت كە قسە نەكات، بۆ نموونە حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە، پیاوەكە هاتۆتە لای ئێمە و گوتوویەتی من و هاوسەرەكەم یەكترمان دەوێت و منداڵمان هەیە، بەڵام هاوسەرەكەم لە ژێر گوشاری دایك و باوكی داوای تەڵاقم لێدەكات، كە بانگی ئافرەتەكە دەكەم ئەو دەڵێ وانییە، جا نازانم ئایا لە دەرەوەی دادگا كەسوكاری هەڕەشەیان لێكردووە، یان نا كە ئەو قسەیە بكات، بەڵام لە ماددەی 9 ی یاسای باری كەسیدا هاتووە كە هەر زەواجێك بە زۆرەملێ ئەنجامبدرێت ئەوا ئەو گرێبەستە بەتاڵە، ئەوكەسەش ئەگەر باوك و برا بێت یان بێگانە بێت، بۆ ماوەی 3 تا 5 ساڵ زیندانی دەكرێت.
باوك و براكان گوێ بەیاساكان نادەن
لەلای خۆیەوە پەرلەمانتار ژیان عومەر شەریف ئەندامی لێژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و منداڵ و خێزان، لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان سەبارەت بە هەمان پرس گوتی «لەپەرلەمانی كوردستان دووساڵ پێش ئێستا یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانیمان دەركرد، یەكێك لەبڕگەكان باس لە سزادانی ئەو كەسانە دەكات كە كچ بە زۆر و بەبێ رەزامەندی خۆیان بەشوو دەدەن، بەڵام بەداخەوە باوك و براكان گوێ بەیاساكان نادەن، بەڵكو تەنیا حوكمی پیاوسالاری خۆیان جێبەجێ دەكەن».
ئەو پەرلەمانتارە چارەسەركردنی كێشەكە بە ئەركی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دەزانێت و داوا دەكات پشتگیری ئەو كچانە بكەن كە بە زۆرەملێ بە شوو دەدرێن، «بەڵام لەچارەسەركردنی كێشەكان ئەو رێكخراوانە رێگە نەدەن توندوتیژی خێزانی لێبكەوێتەوە، بەڵكو بە ئارامی لەگەڵ باوك و براكانیان دابنیشن و گفتوگۆ بكەن»، باسی ئەوەشی كرد كە تەنانەت لە یاساكەدا گەورە بە گچكە و ژن بە ژن و بەزۆر بەشوودان بەتاوان هەژمار كراوە، گوتیشی «كچ دان بە پیاوی كەمئەقڵ تاوانێكی گەورەیە دەرهەق ئافرەتان دەكرێت، زۆرجار وابووە كە ئەو ئافرەتە پەنا بۆ حكومەت دەبات، باوك و براكەی توندوتیژتر دەبن لەگەڵی و كاردانەوەی خراپتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت، خۆشمان رۆژانە دەبینین چەندین ئافرەت بە ناهەق دەكوژرێت، ئەو كوشتنەش لەسەر شتی زۆر ئاسایی بووە، بۆیە پێویستە رێكخراوەكانی ئافرەتان كارەكانیان لەسەر ئەو بابەتە چڕتر بكەنەوە بە دانیشتن و گفتوگۆ لەگەڵ كەسوكاری كچە چارەسەری كێشەكەی بكەن».
مەلا و دادوەریش ئەگەر بە
زۆرلێكردن كچ بدەن بەشوو تاوانبار دەبن
مستەفا عەبدوڵڵا قوتابی ماستەر لە رەوشت و پەروەردەی ئیسلامی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە مارەبڕینی ئافرەت و هاوسەرگیری گرێبەستێكە لە نێوان پیاو و ئافرەتەكە، بۆیە پێویستە رەزامەندی هەردوولای لەسەربێت، كاری باوكی كچەكە یاخود سەرپەرشتیاری تەنها راپەڕاندنی مارەبڕینەكەیە، هەروەها رادەربڕینە لەسەر چاكی و باشی كەسی داخوازیكار، بەڵام ئەگەر ئافرەت بە زۆر بەشوو درا، یان پیاوەكە لە ئاستی كچەكە نەبوو، چ لە ڕووی زانستی یان جەستەیی و ژیری و عەقڵی بێت ئافرەتەكە بۆی هەیە لەڕووی شەرعەوە داوای هەڵوەشاندنەوەی مارە بڕینەكە بكات، چونكە هاوكوفی یەكتر نین». گوتیشی «وەكیل واتا لەبری ئافرەتەكە بڕیار دەدات جا مامۆستاش دوو كەس وەك شاهید دەنێرێت لەگەڵ سەرپەرشتیاری كچەكە ئیزنی وەكالەتی لێوەر دەگرن ئەوكات كچەكە دەتوانێ وەكالەت نەدات، یان بڵێت من بەو مارەبڕینە رازی نیم، ئەگەر بەزۆر پێیان كرد، دەتوانێ شكات بكات و مارەبڕینەكە هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئەگەر نەیتوانی ئەوا سەرپەرشتیارەكە تاوانبار دەبێت چونكە نەیتوانیوە ئەم ئەمانەتە خوداییە بپارێزێت، ئەگەر مەلا و دادوەریش بە زۆرلێكردن لە كچ بزانێت و مارەی بكات، تاوانبار دەبێت، چونكە یارمەتی ناهەقی داوە، گرنگترین شت لەم پڕۆسەیە رەزامەندی هەردوولایە، چونكە ئەوان ژیانێكی نوێ بۆخۆیان پێكدەهێنن، جا داواكارین لە باوكان و برایان بە هیچ شێوەیەك رێگر نەبن لە خواستی كچ و خوشكەكانیان، مادام لە سنووری شەریعەتی ئیسلام نەچنەدەرەوە، چۆن بۆ خۆیان هەوڵدەدەن و چییان بۆخۆیان پێ خۆشە، ئەوەشیان بۆ ئەوان بوێت، پێغمەبەر دروودی خوای لێبێت دەفەرموێت (لایؤمن احدكم حتی یحب لاخیه ما یحب لنفسه) واتا ئیمانت تەواو نابێت تا ئەوەی بۆ خۆت پێت خۆشە بۆ برا كەشت پێت خۆش بێت».