گەنجان بە پتانسیل و وزە و هێزی هەر كۆمەڵگەیەك هەژمار دەكرێن و پێویستە سوود لە توانایی و كارامەییان وەربگیردرێ و هاوكات ژینگەیەكی شیاوی خێزانی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییان بۆ دروست بكرێ. ئەوەی جێی تێڕامان و لەسەر وەستانە ئەوەیە كە زۆر جار لە ڕاگەیاندنەكان باسی نائۆمێدی و نامۆبوونی گەنج لە كۆمەڵگە دەكرێ، بەڵام هۆكارەكانی چین و چۆن چارەسەر دەكرێن؟ لەوبارەیەوە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتە ڕاوسەرنجی خۆیان بۆ گوڵان دەخەنەڕوو.
گەنج لە هەرێم و دەرەوەی كوردستان
ئیبراهیم رەمەزان خۆشناو چالاكوانی بواری مەدەنی و قوتابی ماستەر لە وڵاتی بەریتانیا دەڵێت «گەنجی كورد لە چاو گەنجی وڵاتانی دی زۆر هۆشیارترە، بەڵام سیستم و شێوازی دەسەڵاتی سیاسی و حكومەت لە هەرێمی كوردستان ئەزموونێكی زۆری لە دەوڵەتدارییەكی خاوەن پلان بۆ گەنج پێ نییە، ئەوەش وایكردووە گەنج بێئۆمێد بێت، واتە هەم حكومەت و هەم حزبەكانیش پڕۆژەیەكی بەپلان و بەرنامەیان بۆ گەنج نەبووە»، نموونەشی بەوە هێناوە كە حكومەت پڕۆژەی هەبووە بۆ ئەو كەسانەی زانكۆ و پەیمانگە تەواو دەكەن و بڕی (150) هەزار دیناریان پێدەدرێت، ئەوەش بە سێ مانگ جارێكە، بەڵام لە وڵاتێكی وەكو بەریتانیا سەنتەرێكی دۆزینەوەی هەلی كار هەیە بۆ هەموو گەنجانی تەمەن سەرووی 18 ساڵی بە ناوی (Job center) كە ئەم سەنتەرە بەرپرسە لە دابینكردنی هەلی كار بۆیان و بە گوێرەی پێویستی وڵات خولی تایبەتیان بۆ دەكاتەوە، لە هەمان كات ئەو گەنجەی نەتوانێ كاری بۆ دابین بكات، ئەوە ئەو سەنتەرە پارەی مانگانە، یان هەفتانە بۆ بژێوی ژیانی دابین دەكات بەبێ جیاوازی و بۆ هەمووان وەك یەك..».
لەم وڵاتە پڕنەوتە پرۆژەیەكی
ستراتیژی بۆ دابینكردنی ئایندەی گەنج نابیندرێ
ئیبراهیم رەمەزان لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا كە چی بكرێت، بۆ ئەوەی گەنج داهاتوویەكی گەشی هەبێت و لە نائۆمێدی ڕزگاری بێت؟ وتی «دەبێت حكومەت پلانێكی تۆكمەی هەبێت بۆ بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانی و كردنەوەی چەندین كارگەی پیشەسازی و كشتوكاڵی بۆ ئەوەی هەلی كار دابین بكرێت و ببین بە وڵاتێكی خۆژێن و بەرهەمهێن، نەك وڵاتێكی بێ بەرهەم»، وتیشی « لەم وڵاتە پڕنەوتەی ئێمە پڕۆژەیەكی ستراتیژی و بەرچاو بۆ دابینكردنی ئایندەی گەنج و كۆمەڵگە نابیندرێ».
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە رەخنە لەوە دەگرێت كە لە بواری پەروەردە و خوێندنی باڵا كەموكوڕی زۆر هەیە و دەڵێت «زۆری و بۆری زانكۆی ئەهلی و زیادكردنی ڕەمەكی بڕوانامە بەبێ زەمینەسازی بۆ هەلی كار زیانی لە سوودی زیاترە». پێشنیاری ئەوەش دەكات كە لە سەروبەندی هەڵبژاردنەكان حزب و لایەنە سیاسییەكان كەسانی زیرەك و گەنج ئامادە بكەن بۆ پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان بۆ ئەوەی لە كەموكورتی ژیانی گەنج تێبگەن و خۆیان چارەسەری كێشەی خۆیان بكەن».
زۆر گەنج هەن ئامادەن بۆ گەیشتن
بە سەربەخۆیی وڵاتەكەیان گیانفیدایی بكەن
شاخەوان خالید كەسایەتی یاسایی و سەرنووسەری رۆژنامەی میدیا، لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گوڵان هێما بۆ ئەوە دەكات كە گەنجانی كورد لە هەر بەشێكی كوردستانی گەورەدا كێشەی تایبەت بە خۆیان هەیەو گوتی «گەنج هەیە ئینتیمای بۆ نیشتمانی خۆی نەماوەو تەنانەت بە كوردستانی رزگاركراویش دڵخۆش نییە، زۆر گەنجیش هەن كە ئامادەن بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وڵاتەكەیان گیانفیدایی بكەن»، وتیشی «گەر تەنیا باسی گەنج لە باشووری كوردستان بكەین، دەبینین ڕووبەڕووی كۆمەڵێك كێشەی جۆربەجۆر دەبنەوە، بەشێك لەو كێشانە پەیوەندی بە دەسەڵاتی سیاسییەوە هەیەو بەشێكیشی پەیوەندی بەخودی خۆیانەوە هەیە، بۆیە پێویستە سەرەتا دەسەڵات لە پرۆسەی حوكمڕانی خۆیدا بەرنامەی ستراتیژی و تایبەتی بۆ گەنج هەبێت و دواتر گەنجانیش خۆیان بەرنامەیەكی دیاریكراویان بۆ ژیانی خۆیان هەبێت، گەنج پێویستە هەوڵی خۆپێگەیاندن بدات، بۆ نموونە گەنج دەتوانێت سوود لە تەكنەلۆژیا وەك ئەنتەرنێت وەربگرێت و دەشتوانێت خۆی ئاڵوودەی شتی لاوەكی بكات، بۆیە سەرەڕای ئەوەی فەرمانڕەوایان دەبێت بەرنامەیەكی گشتگیرو تۆكمەیان بۆ بەرەوپێشبردنی گەنجان هەبێت، خودی گەنجیش پێویستە تواناكانی خۆی پشتگوێ نەخات و بەشداری ئەكتیڤی لە گشت جومگەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و تەنانەت سیاسی و ئیداریی وڵاتدا هەبێت».
ئەو گەنجانەی حزبی نین
هیچ ئاسانكارییەكیان بۆ ناكرێت
سۆنیا محەممەد كچێكی فەرمانبەرەو نیگەرانی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە «زیاتر ئەو گەنجانەی حزبی نین، فشاریان لەسەرەو هیچ ئاسانكارییەكیان بۆ ناكرێت»، نموونەشی بەوە هێناوە كە «تەنیا حزبییەكان لەپڕۆژەكانی تواناسازی و قەرزی بچووك و ئیفادكردن بۆ دەرەوەی وڵات سوودمەند بوون، گەنجانی بێلایەن بەهیچ شێوەیەك سوودیان لەو پڕۆژانە وەرنەگرتووە، ئەمە ژیانی گەنجی كوردە، ئیتر چاوەڕوانی چی بكەین و چۆن بتوانین لەكۆمەڵگەیەكی ئاوەها بێسەروبەردا گەنجی داهێنەرمان هەبێت؟».
راگەیاندن وەك پێویست كار
لەسەر بەتواناكردنی گەنج ناكات
عەلی كەریم سەرۆكی ئەنستیۆتی كورد بۆ مافەكانی مرۆڤ، ئەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی پەراوێزخستنی گەنجان و نیگەرانییان لەلادروست دەكەن، بە دوو بەشی «خودی» و «بابەتی» دەستنیشان دەكات و بەمجۆرە دەیخاتەڕوو «هۆكارە خودییەكان زیاتر پەیوەستن بەخودی گەنجان خۆیانەوە، واتە چەند هۆكارێكی خودی هەیە كە وایكردووە گەنج هەست بە نامۆبوون بكات، بەشێكی زۆر لەگەنجان هوشیارییان نییەو بەشێكی تریان بەرنامەیان بۆ ژیانی خۆیان نییەو بەشێكیش تمووحاتی زۆر گەورەیان هەیە، بەڵام بۆیان بەدی نایەت، ئەمە بێجگە لەوەی بەشێكی دی بەشێوەیەكی زۆر كوێرانە چاولێكەرییەكی زۆریان بۆ ژیانی خۆرئاوایی هەیە، فاكتەرە بابەتییەكانیش لەوانەدا كورت دەبنەوە كە دەسەڵاتی سیاسی ستراتیژییەتی كاركردنی لەسەر پەروەردەكردنی گەنجان نییە، واتە حكومەت ڕەنگە ناوبەناو لە ڕاگەیاندنەكانی باس لەگەنجان بكات، بەڵام تەنیا باسكردنە و پراكتیكی نییە، راگەیاندنیش وەك پێویست كار لەسەر بەتواناكردنی گەنج ناكات، پارتە سیاسییەكانیش نەیانتوانیوە ببنە فێرگەیەك بۆ بەرهەمیهنانی گەنجانی كارامەو تەنیا گەنجیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكارهێناوە».
عەلی كەریم سیستەمی پەروەردەش بە فاكتەرێكی نائومێدی گەنجان دەزانێت و دەڵێت «سیستەمی پەروەردە نەیتوانیوە گەنجێكی بەرهەمهێن دروست بكات، ئەمە سەڕەرای سیستەمی بەجیهانیكردنی عەولەمە بەگشتی دیاردەی خەمناكردن بۆ گەنجان بەرهەم دەهێنێت، چونكە وادەكات ئەو گەنجە بەرامبەر بە فەیسبووك و تویتەر قەتیس بێت و هیچ بەرهەمێكی نەبێت».
ناعەدالەتی گەنج تووشی نائومێدی دەكات
لەلای خۆیەوە فاتح مەولەوی زادە سكرتێری یەكێتی قوتابیانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس ڕایوایە «ڕەنگە هەوڵ وتواناكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك پێویست ئامانجی خۆی بۆ گەشەی گەنج نەپێكابێت، بەڵام نابێت بڵێین هیچ نەكراوە. بەڵام بەگشتی نەبوونی ستراتیژی تایبەت بۆ گەنجان گەورەترین كێشەیە، ئەوەتا چەندین گەنجی ئەم وڵاتە بێكارن، بۆیە پێویستە وەزارەتی پلاندانان پێشوەختەكاری خۆی بكات و پلانێكی بەهێز دابنێت، نەك كاتێك كێشەكە ڕووبدات، ئەوكات بیر لەچارەسەربكاتەوە». گوتیشی « بێگومان لەكوردستاندا ناعەدالەتی هەیە، بۆ نموونە لە پڕۆژەی تواناسازی كە لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاوتوێژینەوەی زانستییەوە سەرپەرشتی دەكرێت، كۆمەڵێك كەس بە تەزكیەی حزبی وەردەگیرێن كەئەمەش گەنجانی نائومێدكردووە كە دەشبینین زۆر گەنج هەیە بەكۆنمرەكانی بەتوانای نمرەی باش وەرگیراوە بەڵام هەشە بەبێ هیچ شتێك وەرگیراوە ناشزانین بۆچی ئەمەش ناعەدالەتیە بەرامبەر بەگەنج دەكرێت تووشی نائومێدیان دەكات».
بەرهەمی مۆدێرنە لەگەڵ
گۆڕانیكارییەكانی كۆمەڵگە هاوشان نییە
دكتۆر دانا سەعید سۆفی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە رەوشی گەنج و هۆكارەكانی نائۆمێدبوونی، دەڵێت «لە هەرێمی كودستان جۆرە پانتاییەكی ئازادی هەیە، ئەمەش جۆرێك لەپەرپرسیارێتی بۆگەنجان دروست دەكات، كە خۆی لە خۆیدا والە مرۆڤەكان دەكات، خۆیان بڕیار بۆ ئایندەی خۆیان بدەن. كۆمەڵێك فاكتەریش هەن كە وا لە گەنجان دەكەن هەست بەنائومێدی بكەن، لەوانە: لە هەرێمی كوردستان تێكەڵاوبوون لەگەڵ بەرهەمی مۆدێرنە بەشێوەیەك هاتووە كە هاوشان نییە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگە، واتە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لەگەڵ پرەنسیپە كۆمەڵایەتییەكان یەكنەگرتووە، ئەمەش وایكردووە كە بەشێك لەگەنجان بیانەوێت وەك بەهاكانی ئەو وڵاتانە بن، ئالێرەوە جۆرێك لە ناكۆكیی نێوان كەلتوور و شارستانییەت سەرهەڵدات».
دكتۆر دانا جەخت لەوە دەكاتەوە كە لەبەر ئەوەی ئازادی رێكنەخراوە بە باشی سوودی لێوەرناگرێت، زۆربەی ئەوشتانەش بۆ گەنجان كراوە، ڕێكخراوەیی نەبووە، بۆ نموونە سلفەی عەقار و سلفەی زەواج هەیەو لەوانەیە نائومێدی گەنج كەم بكاتەوە، بەلام ئەمە تەنیا بەس نییە، قەیرانی بێكاری خۆی لەخۆیدا كێشەی سەرەكییە، چونكە زۆر گەنج هەن، لەزانكۆ دەردەچن و كاریان دەستناكەوێت». وتیشی «چینێكی گەنجان هەن كە چینەكانی خوارەوەن، یان دوورن لە كەسێك كە پێگەیەكی بەرزی هەبێت، ئەوكات ئەو گەنجە هیچی بۆ ناكرێت و تووشی نائومێدی دەبێت، ئەمەش فاكتەرێكی زۆر گرنگە كە گەنجانی ئێمەی رووبەڕووی نائومێدی كردۆتەوە، واتا بەشێكی زۆری كێشەكە پەیوەستە بە نادادپەروەرییەوە، كە گەنجێك هیچ شتێكی بۆ ناكرێت، بەڵام گەنجێكی دی لەهەموو رەفاهییەتی كۆمەڵگە سوومەندە».