لەكۆمەڵگەی نەریتییەكان بەهۆی كۆمەڵێ كەلتووری دواكەوتوو، ئافرەتان لەكایەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسیدا پەراوێز خراون و كەمتر بەشدارییان پێدەكرێت، بەڵام رێكخراوەكانی بواری ئافرەتان بەردەوام دروشمی ئەوەیان هەڵگرتووە كە پەروەردەی كچان لە بناغەوە لە سەر ئەو سیستەمە دابڕژێ كە بۆ بەشداریكردن لەگشت جومگەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسیدا ئامادە و تەیار بكرێن، تاوەكو لەداهاتوودا ببنە تاكێكی سوودبەخش و ڕۆڵیان لە داڕشتنی سیاسەتی پرۆسەكانی ناو ئەو كۆمەڵگەیەدا هەبێت. بەڵام ئایا ئەو دروشمانە تا چەند لە هەرێمی كوردستان پراكتیكی كراون و رێكارەكانی چەسپاندنی چین؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتە وەڵامی ئەو پرسیارەی گوڵان دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

ئافرەتمان هەیە لەنێو گۆڕەپانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا پێگەی بەرچاوی هەیە، بەڵام لەڕووی چەندایەتی ژمارەیان زۆر كەمە
«هەمیشە لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی بە گشتی و لە كۆمەڵگەی خۆمان بەتایبەتی هەوڵی ئەوە دەدرێت لە هەر كایەیەك لە كایەكانی كۆمەڵگە هەردوو رەگەزی نێر و مێ جیا بكرێتەوە، ئەم بۆچوونە لە جیهانیشدا و لە وڵاتە پێشكەوتووكانیشدا بە ڕێژەی جیاواز بوونی هەیە، لە نێو كۆمەڵگەی كوردیشدا لە پارچەیەك بۆ پارچەیەكی تری كوردستان جیاوازی هەیە، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەر یەكێك لەو پارچانە بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ لەگەڵ چەند كەلتوورێكی جیاوازی بیانی هەڵسوكەوتیان كردووەو كەلتووری ئەو وڵاتانەی كوردستانی بەسەردا دابەش بووە، بە تەواوی كاریگەری لەسەر كەلتووری ڕاستەقینەی كورد كردووە». نووسەر و شێوەكار نەبەز ئەحمەد جۆڵا وایگوت. ئەو ڕایوایە سەرەڕای ئەو پێشكەوتنەی هەرێمی كوردستان بە خۆیوە دیویەتی، تا ئێستاش ڕەگەزی مێ بە سانایی ناتوانێت لە نێو سەرجەم جومگە گرنگەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی جێگەی خۆی بكاتەوەو پێشكەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت، وتیشی «لەگەڵ ئەوەشدا كە ئافرەتمان هەیەو ئازایانە لەنێو گۆڕەپانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا پێگەی بەرچاوی هەیە، بەڵام لەڕووی چەندایەتی ژمارەیان زۆر كەمە، چونكە بۆ گرتنەبەری رێگەیەك بۆ گەیشتن بە سەركەوتن، ناچار بوون ڕووبەڕووی زۆر نەریتی كۆمەڵگەی كوردی ببنەوە، كە لە ڕاستیدا هەندێكی نەریت و كەلتووری كوردی نین و زیاتر عەرەبین و تێكەڵ بە كەلتووری كوردەواری بووە، هەندێك لەو كەلتووری عەرەبییەش بەهۆی تێكەڵاو بوونی لەگەڵ ئایینی ئیسلام بە پیرۆزیش سەیر دەكرێن، كە لە بنەڕەتیشدا هیچ پەیوەندییەكی بە ئایینی ئیسلامەوە نییە».
پێویستە لەقۆناغی دایەنگەوە كار لەسەر پەروەردەی كچ بەتایبەتمەندییەكانی خۆیەوە بكرێ
نەبەز جۆڵا خوێندن و ئابووری سەربەخۆی ئافرەت بە گرنگترین فاكتەری خاوەن ئیرادەبوونی كچ دادەنێت و دەڵێت «گەر كچانی ئێمە ئابوورییەكی سەربەخۆیان هەبێت، كۆمەڵگە و خێزانیش ناتوانن هەموو فەرمانێك بەسەریدا جێبەجێ بكەن، خوێندن و بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەرزیش هۆكاری سەرەكی دەبێت بۆ هاتنەدەرەوەی رەگەزی مێ لەنێو چواردیواری ماڵەكان و بۆ بەدەستهێنانی ئابووری سەربەخۆ»، گوتیشی «لەسەر دەسەڵاتی كوردی بەتایبەتی لایەنی جێبەجێكار پێویستە ئەو یاسایانە جێبەجێ بكات كە بۆ داكۆكیكردن لە مافی ئافرەتان دانراون و رێگە نەدات لەم كۆمەڵگەیە بە ئاسانی یاری بە چارەنووسی ڕەگەزێكی گرنگی ژیان بكەن كە ڕەگەزی مێیە، بۆیە پێویستە لەقۆناغی دایەنگەوە كار لەسەر پەروەردەی كچ بەتایبەتمەندییەكانی خۆیەوە بكرێ، هەروەها باوان وشیار بكرێنەوە بۆ ئەوەی ژینگەیەكی شیاو بۆ راهێنانی كچی بەتوانا دروست بكەن».
نەبەز ڕەخنە لە حكومەت و ڕێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ئافرەتان دەگرێ و دەڵێت «حكومەت و رێكخراوەی ناحكوومی داكۆكیكار لە مافی ئافرەتان بە شێوەیەكی زانستی و بناغەیی كاریان بۆ فەراهەمكدرنی پەروەردەی كچی كاریزما و بەتوانا نەكردووە، هەروەها پێویستە ئەو رێكخراوانە لەو ساتانەی ڕەگەزی مێ بە مافەكانیان ئاشنا دەكەن، هەوڵەكانیشیان لەگەڵ ڕەگەزی نێرینە بۆ تێگەیاندن و ناساندنی مافی ئافرەت بەردەوام بێت».
ئافرەتان كاری جددییان
بۆ نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی نەكردووە
شاكر عەلی كارگێڕی لێژنەی ناوچەی سەرهەڵدان سنووری لقی یەك لە دهۆك، لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گوڵان، ئاماژە بەوە دەكات كە ئافرەت ڕەگەزێكی سەرەكییە لەناو هەر كۆمەڵگەیەكدا، بەتایبەتی لەناو چڤاكی كوردیدا ئافرەت ڕێز و پێگەیەكی تایبەتی هەیە، لەناو تەواوی پارتە سیاسییە كوردستانییەكانیشدا ئافرەت ڕۆڵی لە خەباتی ڕابردوو و سەرخستنی تێكۆشانی ئەڕۆیان هەیە، بەڵام پیاوان وەك پێویست گرنگییان بە پێگەی ئافرەت نەداوە و ئافرەتانیش هەوڵیان نەداوە كاری جددی بۆ نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی بكەن».
شاكر عەلی لە درێژەی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرفەتی بە ئافرەت داوە لەهەموو دەزگاكانی حكومەت بەشدار بن و پلەی جۆراوجۆریش بەر ئافرەتان كەوتووە»، گوتیشی «بەبۆچوونی من ئەوە كەمە و هەنگاوی گەورەتری پێویستە بۆ ئەوەی رێگەی بەشداری سیاسیی ئافرەتان لە بەڕێوەبردنی وڵات خۆش بكرێت، تاوەكو ڕۆڵی زیاتریان لە هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە هەبێت».
ئەو كارگێڕە سیاسییە بە پێویستی دەزانێت، كاری هەمە لایەن و هەمەجۆر بكرێ بۆ ئەوەی كچ لە تەمەنی منداڵییەوە بە متمانەیەكی زیاتر بە خۆی بێتە ناو كۆمەڵگە و ئاستی ڕۆشنبیری كۆمەڵگەش بەزر بكرێتەوە بۆ ئەوەی نەك ڕێگری لە پێشكەوتنی كچان نەكەن، بگرە كارئاسانیشی بۆ بكەن، گوتیشی «بێ شك پێویستە كچانی كورد ژینگەیەكی شیاویان بۆ دروست بكرێت و هەر زوو لە تەمەنی منداڵییەوە لە كۆڕ و كۆبوونەوە و خولەكانی جۆراوجۆری راهێنان و فێركاری و پەروەردە بەشدار بكرێن، بۆ ئەوەی ببینە ئافرەتێكی سەركەوتوو، هەروەها حكومەت پێویستە دەرگەیەكی ئابووری سەربەخۆ بۆ كچان بكاتەوە، تاوەكو بتوانن خوێندن تەواو بكەن و دواتر شانبەشانی پیاوان خزمەتی خۆیان و كۆمەڵگەیان بكەن، جگە لەوەش پێویستە ئازادییەكی زیاتری لەلایەن خێزانەوە پێبدرێت، فێریشی بكەن كە ڕێز لە ئازادییەكەی بگرێت، بەمجۆرە كچ دەتوانێت رۆڵی لەناو كۆمەڵگەدا ئەكتیڤ بێت و بەوپەڕی بڕوا بەخۆبوونەوە لەكایە سیاسی و جڤاكییەكان بەشدار بێت».
هاوسەرەكانیان بە مانای وشە ژنێك بێت لێواولێلو لە مێیەتی پڕ بێت، ئەم دووفاقیەی پیاو و كۆمەڵگە وایكردووە، كچی بەتوانا و كارامە و چالاك لە كۆمەڵگە كەم بێت
تانیا جەمال چالاكوانی مافەكانی ئافرەت، سەبارەت بە هەمان پرس رای تایبەت بە خۆی هەیە. ئەو پێیوایە «ژینگەی خێزانی تا ئێستا بۆ پەروەردەی كچ ژینگەیەكی شیاو نییە و هەمیشە پیاوان هەوڵ دەدەن كچیان بە خەسڵەتی پیاوانە گەورە بكەن و لەگەڵ ئەوەشدا هەردەم خەتی سوور و خەتەریان بۆ دادەنێن، یان كچ وكوڕ بە بەنزین و ئاگر دەشوبهێنن و نزیكبوونەوە و دۆستایەتییان بڤە دەكەن». گوتیشی «هەر لە سەرەتاوە هێندە بە كچان دەگوترێ: ئاگات لە خۆت بێت، پیاوانە بە، شێر بە و كۆمەڵێك شتی دیكە كە وای لێدەكەن هەست بە كەمی خۆی بكات وەك ئافرەت و هەوڵدەدات هەموو خەسڵەتەكانی پیاو لە خۆیدا بەرجەستە بكات، تا دەگاتە رادەیەك زۆرجار بیز لە جەستەی خۆی دەكاتەوە و كێبڕكێی پیاوەكان دەكات لەسەر پیاو بوون، ئیدی لە كۆتاییشدا كە شوو دەكات، دەبێت ئافرەتێك بێت، پڕ لە مێیایەتی كە ئەمەش ئەستەمە، بەداخەوە پیاوەكان كچەكانی خۆیان وا پەروەردە دەكەن كە لە پیاو پیاوتر بن، كە ژنیش دێنن دەیانەوێت هاوسەرەكانیان بە مانای وشە ژنێك بێت لێواولێلو لە مێیەتی پڕ بێت، ئەم دووفاقیەی پیاو و كۆمەڵگە وایكردووە، كچی بەتوانا و كارامە و چالاك لە كۆمەڵگە كەم بێت».
مافپەروەر شوان سابیر گەردی، ڕایوایە «لە كۆمەڵگە جیاجیاكاندا تاك لەسەر ئەساسی یەكێك لەم دوو جۆرە وەفا و پابەندییە (وەلاء) پەروەردە دەكرێت، یەكەم پابەندی بە بنەمای خێزان و خانەوادە و بنەماڵە و عەشیرەت، دووەم بۆ خاك و نیشتمان و وڵات، ئەو كۆمەڵگانەی لەسەر بنەمای (وەلاء) بۆ خێزان و خانەوادە و بنەماڵە و عەشیرەت تاكەكان پەروەردە دەكەن بریتین لەو كۆمەڵگانەی كە دەسەڵاتەكانی وڵات پێگەی خۆیان نەچەسپاندووە لە نێو كۆمەڵگە، بۆ نموونە كاتێك حكومەت بژێوی بۆ تاكەكان فەراهەم نەكات و تاكەكان چاویان لە سەرچاوەیەكی دی بێت، ئەوە بەدڵنیاییەوە وەلائی ئەو كەسە و گوێڕایەڵییەكەی زیاتر بۆ كەسەكە دەبێت، نەك حكومەت، وەك نموونەش ئەیهێنینەوە، مانگانەی منداڵ وابەستەیە بە مووچەی باوكەكە، هەر كاتێ مووچەی باوك نەما، ئەوە ئۆتۆماتیكی مووچەی منداڵەكەش نامێنێ، واتە لێرەدا داهاتی منداڵەكە وابەستەیە بە مووچەی باوكەكە نەك داهاتێكی جێگیر بێت لە حكومەتەوە بۆ منداڵەكە، جۆری دووەم پەروەردەی تاكە لەسەر بنەمای (وەلاء) بۆ خاك و نیشتمان و دەوڵەت، ئەو جۆرە كۆمەڵگانە بریتین لەو كۆمەڵگانەی كە دەسەڵاتەكانی نێو وڵات پایە و مەقام و ئەرك و مەهامیان جێگیرەو تاك بە هەموو كایەكانی ژیان بەستراوەتەوە بە وڵات، وڵاتە خوێندن مسۆگەر دەكات، وڵاتە تەندروستی و ئاسایش دابین دەكات، وەكو ئەوەی لەكوردستان هەیە، چونكە تاك لەسەر بنەمای (وەلاء) بۆ خێزان پەروەردە دەكرێت، واتە بە پێچەوانەی حاڵەتی یەكەم كە هەموو ئەو شتانە لەسەر بەخێوكارە، نەك وڵات، بەڵام لە حاڵەتی دووەم شیرازە خێزانییەكان پتەو نییە و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان گەرم و گوڕ نییە». گوتیشی «بێگومان بۆ ئەوەی بمانەوێت تاكێكی تەندروست ئامادەبكەین تاوەكو ببنە هەوێنی كارەكتەرێكی كارا لە پێگە كۆمەڵایەتی و پێگە سیاسییەكان لە ئایندە، دەبێ سوود لە خاڵە پۆزەتیڤەكانی هەر دوو حاڵەتی سەرەوە بكەین، واتە دەبێ حكومەت ڕۆڵی خۆی بە تەواوی ببینێت لە زامنكردنی بژێو و ئاسایش و خوێندن و تەندروستی و عەدالەت و پاراستن و ... تاد، هەروەها خێزانیش ڕۆڵی خۆی ببینێت لە پتەوكردنی شیرازە خێزانییەكان و برەودان بە بەرزڕاگرتنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و هەوڵدان بۆ نەهێشتنی جیاكارییەكان لەسەر بنەمای ڕەگەز و تێكشكاندنی كەلتوورە سەقەتەكان و نەریتە ناتەندروستەكان و كاركردن لەسەر بەرزڕاگرتنی ڕۆڵی كچ و ئافرەت و ژن و تێگەیاندنی حەقیقەتی ماف و ئازادییەكانی لە ژیانی كۆمەڵگە و زەمینە خۆشكردن بۆ پراكتیزەكردنی ماف و ئازادییەكان، كاتێ ئەو خاڵانەی باسم كردن لە دوتۆی بەرنامەیەكی نیشتمانی درێژخایەن داڕێژرا و هەوڵی جددی درا بۆ كاركردن لەسەری، ئەو كاتە ئەتوانین بڵێین كچ و ژن و ئافرەت لە سەرجەم كایەكانی ژیانی كۆمەڵگە ڕۆڵی خۆیان دەبینن و ئەو كاتە دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەبێتە وەسیلەی دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و ئارام و ماف تیایدا پارێزراو دەبێت، چونكە تا ئێستا دادپەروەری كۆمەڵایەتی غایەتێكە دەمانەوێ پێی بگەین، كەی پێی گەیشتین ئەو كاتە لە غایەوە دەبێتەوە وەسیلە و غایەیەكی دوورتر و گەورەتر ئاسۆی دەردەكەوێت كە بریتییە لە خۆشگوزەرانی و رەفاهیەتی تاكەكانی كۆمەڵگە، لە غیابی ئەو بەرنامە نیشتمانییە، وەكو ئەوەی كە ئێستا هەیە، كچ و ژن و ئافرەت تەنها وەك تاكێكی ژمارە دوو دەمێننەوە و ئەو رۆڵەی كە مەفروز وایە بیگێڕن، هەر ئاوەها بە هیوا و ئاواتێك و خەونێك دەمێنێتەوە و بەس».